عنوان :

تحقیق تأثیر متقابل  ادبیات داستانی مدرن  و تئاتر نو

تعداد صفحات : ۱۱۴

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در این مقاله با تاثیر متقابل تئاتر نو بر ادبیات مدرن می پردازد. برای دستیابی به تحلیلی دقیق از تأثیرپذیری «تئاتر نو» از ادبیات داستانی مدرن، ابتدا لازم است بر خصوصیات و مشخصات ادبیات مدرن به طور نسبی احاطه یابیم؛ ویژگیهایی که به تمایز ادبیات مدرن از آثار ادبی پیش از خود انجامیده است. این تمایز یا حاصل ابداعات تکنیکی است که به صورت اغراق در استفاده از صناعات ادبی پیشین و یا کشف امکانات جدید سبکی در آثار مدرن جلوه می‌یابد، و یا از گرایشات فکری و فلسفی مدرن منتج می‌شود که در قالب نوعی نگرش و یا محتوا قابل بررسی است.

سپس به ارائه مثالهایی از نمایشنامه‌های تئاتر نو می‌پردازیم تا نشان دهیم هر یک از ویژگیهای ذکر شده ادبیات مدرن در تئاتر نو به چه شکلی نمود می‌یابند و چه کارکردی در ساخت تئاتر نو دارند.

تئاتر نو حاصل تلاش و تجربیات نویسندگان بسیاری با پراکندگی جغرافیایی زیاد است. ولی از آنجا که بررسی تمامی آنها در این مجال اندک، ممکن نیست حوزه بحث را بر نویسندگان شاخص‌تر این مکتب محدود می‌کنیم که از میان آنها نیز آثار سه تن را بیش از همه نزدیک به مدعای خویش یافتیم؛ «ساموئل بکت»، «اوژن یونسکو» و «هارولد پینتر».

سپس در ادامه تئاترنو چگونه پس از یافتن زبان بیانی خاص خود توانست بر ادبیات پس از خود تأثیر گذارد و بتواند در ساختار آثار  «ادبی» پس از خود نفوذ نماید.، می پردازیم. به جنبش‌ها و تمایلاتی می‌پردازیم که از طریق « تئاترنو» به ادبیات داستانی وارد شد و در قالب شکل ادبی نمود یافت. این موارد را  عبارتند از تأکید بر بدن، اهمیت مکان، نفی زمان، جنبش نگاری، خود ویرانگری و گرایش به گفتگو می باشد.

واژه های کلیدی: ادبیات مدرن، تئاتر نو، سبک گریزی، برجسته سازی سبک، شیئ گرایی، انسانیت زدایی، فرم گرایی، علم گرایی

فهرست مطالب

  مقدمه
(   تأثیر متقابل  ادبیات داستانی مدرن  و تئاتر نو )
فصل اول :  ادبیات مدرن ؛  تعریف  و  ویژگیها۷
مقدمه    ۸
۱-۱- سبک گریزی  ۱۴
۱-۲- برجسته سازی ِسبک۲۱
۱-۳- شیئ گرایی۲۳
۱-۴- انسانیت زدایی۲۷
۱-۵- فرم گرایی۳۱
۱-۶- علم گرایی۳۵
۱-۶-۱- وسواس۳۶
۱-۶-۲- تسکین دهندگی۳۷
۱-۶-۳- عینیت گرایی۳۸
۱-۶-۴- چند گانگی۳۸
۱-۶-۵- ادبیات در مقام شاخه ای از دانش۴۱
فصل دوم :  تأثیر ادبیات مدرن  بر  تئاتر نو۴۲
مقدمه۴۳
۲-۱- تعریف تئاتر نو   ۴۴
۲-۲- سبک گریزی؛ «گذشته؟گذشته ای وجود نداشته است!»۴۶
۲-۳- برجسته سازی سبک در تئاتر نو۶۱
۲-۳-۱- تلمیح،تقلید،هزل۶۲
۲-۳-۲- چند گانگی زبان در تئاتر نو۶۳
۲-۳-۳- کاربست زیبایی شناسی پراکنده۶۵
۲-۳-۴- تکنیک ضرباهنگ ۶۶
۲-۴- شیئی گرایی؛ « هنوز کیفم هستچه دلخوشی هایی! »۶۹
۲-۵- انسانیت زدایی؛ « این رقص بی قرار با تو می گوید:دوستم بدار!»۷۳
۲-۶- علم گرایی؛ « قوانین طبیعت؛بی خیالفریبنده! »؛۷۵
فصل سوم : تأثیر متقابل تئاتر نو  بر ادبیات مدرن۸۰
مقدمه۸۱
۳-۱-تأکید بر بدن۸۵
۳-۲-اهمیت مکان۸۷
۳-۳-نفی زمان۸۸
۳-۴-جنبش نگاری۹۰
۳-۵-خود ویرانگری ۹۱
۳-۶-گرایش به گفتگو۹۳
پیوست فصل سوم : تأثیر تئاتر نو بر آثار« مارگریت دوراس» ۹۵

نتیجه گیری۱۰۵
فهرست منابع      ۱۰۷

   فهرست منابع :

 ۱- ارسطو؛  فن شعر، ترجمه: عبدالحسین زرّین کوب ، تهران: انتشارات امیر کبیر،۱۳۸۱

۲- آرتو، آنتونن؛ تئاتر و همزادش ، ترجمه: نسرین خطاط؛ تهران: نشر قطره، ۱۳۸۳

۳- آداموف، آرتور؛ همان طور که بوده ایم ،ترجمه: رضا کرم رضایی،[بی.ن.] ،۱۳۴۹

۴- اسلین، مارتین ؛ بررسی آثار پینتر، ترجمه: فرشید ابراهیمیان و لیلی عمرانی، تهران:جهاد دانشگاهی،۱۳۶۶

۵- آلبی، ادوارد؛ چه کسی از ویرجینیا ولف می ترسد؟ ، ترجمه: عبدالرضا حریری تهران : (بی.ن.۲۵۳۶)

۶- آلبی، ادوارد؛ سه زن بلند بالا ، ترجمه: هوشنگ حسامی؛ تهران:نشر تجربه،۱۳۷۸

۷- آلوارز،آ. ؛ بکت، ترجمه: مراد فرهاد پور؛ تهران: طرح نو، ۱۳۸۱

۸- اوبر، رنه ریس؛ «ردیابی بنگ» ، ترجمه: منوچهر ربیعی؛ فصلنامه سمرقند، سال دوم، شماره ششم، تابستان ۱۳۸۳

۹- ایگلتون، تری؛ پیش درآمدی بر نظریه ادبی، ترجمه: عباس مخبر؛ تهران: نشر مرکز، ۱۳۸۰

۱۰- ایبسن، هنریک؛ جان گابریل بورگمن، ترجمه: ناصر ایرانی؛ تهران: سروش، ۱۳۷۵

۱۱- بارت، رولان؛  اتاق روشن، ترجمه: فرشید آذرنگ، تهران: نشر ماه ریز، ۱۳۷۹

۱۲- بکت، ساموئل؛ آخر بازی، ترجمه: نجف دریابندری؛ تهران: شرکت سهامی جیبی،

۲۵۳۶

۱۳- بکت، ساموئل؛ آخرین نوار کراپ، ترجمه: نجف دریابندری؛ تهران: شرکت سهامی جیبی، ۲۵۳۶

۱۴- بکت، ساموئل؛ خلواره، ترجمه: نجف دریابندری؛ تهران: شرکت سهامی جیبی، ۲۵۳۶

۱۵-  بکت، ساموئل؛ آه!ای روزهای خوش، ترجمه: نجف دریابندری؛ تهران: شرکت سهامی جیبی، ۲۵۳۶

۱۶- بکت، ساموئل ؛ در انتظار گودو، ترجمه: نجف دریابندری؛ تهران: شرکت سهامی جیبی، ۲۵۳۶

۱۷-  بکت، ساموئل؛ مالون می میرد، ترجمه: مهدی نوید؛ تهران: پژوهه، ۱۳۸۳

۱۸-  بکت، ساموئل؛ بنگ، ترجمه: منوچهر ربیعی؛ فصلنامه سمرقند، سال دوم، شماره ششم، تابستان ۱۳۸۳

۱۹-  بکت، ساموئل؛ صدای پا، ترجمه: مراد فرهاد پور؛ فصلنامه سمرقند، سال دوم، شماره ششم، تابستان ۱۳۸۳

۲۰-  بکت، ساموئل؛ نفس، ترجمه: محمد رضا خانی؛ فصلنامه سمرقند، سال دوم، شماره ششم، تابستان ۱۳۸۳

۲۱-  بکت، ساموئل؛ چی کجا، ترجمه: تینوش نظم جو؛ تهران: نشر تجربه، ۱۳۸۱

۲۲- برونل، پی یر؛ مرگ گودو، ترجمه: مازیار مهیمنی؛ تهران: انتشارات نمایش، ۱۳۷۹

۲۳- پاینده، حسین؛ نظریه رمان (مجموعه مقالات)، تهران: نشر نظر، ۱۳۷۴

۲۴- پاینده، حسین و مریم خوزان؛ زبان شناسی و نقد ادبی، تهران: نشر نو، ۱۳۸۱

۲۵- پینتر، هارولد؛ درد خفیف، ترجمه: غلامرضا صراف، تهران: دات، ۱۳۸۲

۲۶- پینتر، هارولد؛ مستخدم ماشینی، ترجمه :غلامرضا صراف، تهران: دات، ۱۳۸۲

۲۷- پینتر، هارولد؛ سرایدار، ترجمه: منصور پورمند، پرویز صیاد؛ تهران: مرکز نمایش پدید،۱۳۴۷

۲۸- پینتر، هارولد؛ بازگشت به خانه، ترجمه: اختر شریعت زاده، تهران: آگاه، ۲۵۳۶

۲۹- جویس، جیمز؛ دوبلینی ها، ترجمه: پرویز داریوش، تهران: انتشارات اساطیر؛ چاپ سوم،۱۳۷۱

۳۰- چایلدز، پیتر؛ مدرنیسم، ترجمه: رضا رضایی؛ تهران: نشر ماهی، ۱۳۸۲

۳۱- چخوف، آنتوان؛ مجموعه نمایشنامه ها، ترجمه: سعید حمیدیان، کامران فانی؛ تهران: نشرقطره،۱۳۷

۳۲- ژان، رمون؛ درباره رمان، ترجمه: رضا سید حسینی؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۳

۳۳- دوراس، مارگریت؛ باغ گذر، ترجمه: قاسم روبین؛ تهران: نیلوفر، تهران، ۱۳۷۸

۳۴- دوراس، مارگریت؛ گفتا که خراب اولی؛ ترجمه: قاسم روبین؛ تهران: نیلوفر،۱۳۸۱

۳۵-  دوراس، مارگریت؛ نوشتن_ همین وتمام_ ابان، سابانا، داوید؛ ترجمه: قاسم روبین؛ تهران:نیلوفر، ۱۳۷۶

۳۶- روز-اَونز، جیمز؛  تئاتر تجربی، ترجمه: مصطفی اسلامیه؛ تهران: سروش، ۱۳۷۶

۳۷- ساروت، ناتالی؛ عصر بدگمانی، ترجمه: اسماعیل سعادت؛ تهران: کتاب پرواز، ۱۳۸۱

۳۸- سجودی، فرزان؛ ساختگرایی،پسا ساختگرایی و مطالعات ادبی ؛ تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری، ۱۳۸۰

۳۹- سلدن، رامان؛ نظریه ادبی و نقد عملی، ترجمه:جلال سخنور و سیما زمانی، تهران: فرزانگان پیشرو، ۱۳۷۵

۴۰- سلدن، رامان و پیتر ویدوسون؛ راهنمای نظریه ادبی معاصر، ترجمه: عباس مخبر؛ تهران: طرح نو ، ۱۳۷۲

۴۱- فلچر، جان و ملکم براد بری؛ مدرنیسم و پسا مدرنیسم در رمان، ترجمه: حسین پاینده؛ تهران: روز نگار،۱۳۸۳

۴۲- کافکا، فرانتس؛ درباره مسخ، ترجمه: فرزانه طاهری؛ تهران: نیلوفر، ۱۳۸۰

۴۳- کامیابی مسک، احمد؛ «آیا کرگدن بی معناست؟»، فصلنامه هنر، شماره ۵۴، زمستان ۱۳۸۱

۴۴- کامیابی مسک، احمد؛ یونسکو و تئاترش، تهران : انتشارات نمایش، ۱۳۸۲

۴۵- کامیابی مسک، احمد؛ «تئاتر موقعیت»، مجلّه نمایش، شماره ۱۰،۱۳۷۶

۴۶- دیویس،کان و لاری فینک؛ نقد ادبی نو، ترجمه: هاله لاجوردی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ارغنون: شماره ۴، ۱۳۸۳

۴۷- کنان، ریموند؛ «مولفه زمان در روایت»، ترجمه : ابوالفضل حرّی؛ فصلنامه هنر، شماره۵۳، پاییز ۱۳۸۱

۴۸- کالوینو، ایتالو؛ شش یادداشت برای هزاره بعدی، ترجمه: لیلی گلستان تهران:کتاب نادر،۱۳۷۵

۴۹- کوندرا، میلان؛ هنر رمان، ترجمه:پرویز همایون پور، تهران: نشر گفتار، چاپ چهارم ، ۱۳۷۷

۵۰- لاج، دیوید؛ پسامدرنیسم در ادبیات، ترجمه: حسین پاینده؛ تهران: روز نگار،

۱۳۸۳

۵۱- لبلی، فردریک؛ دوراس یا شکیبایی قلم، ترجمه افتخار نبوی نژاد؛ تهران: نشر و پژوهش فرزان روز، ۱۳۸۰

۵۲- لوکاچ، جورج؛ جامعه شناسی رمان، ترجمه: محمد جعفر پوینده؛ تهران: نشر تجربه، چاپ دوم،۱۳۷۵

۵۳- گشایش، فرهاد؛ سبک و مکتب های هنری، تهران: عفاف، ۱۳۸۰

۵۴- گلدمن، لوسین؛ جامعه شناسی رمان، ترجمه: محمد جعفر پوینده؛ تهران: نشرتجربه، ۱۳۷۱

۵۵- ناظرزاده کرمانی، فرهاد؛ تئاتر پیشتاز: تجربه گر و عبث نما، همراه با ترجمه نمایشنامه نقاشی اثر اوژن یونسکو؛ تهران: دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی ۱۳۶۵٫

۵۶- ویر کندله، آلن؛ حقیقت و افسانه: سیری در احوال و آثار مارگریت دوراس، ترجمه قاسم روبین؛ تهران: نیلوفر، ۱۳۸۰

۵۷- هولتن، اورلی؛ مقدمه ای بر تئاتر آینه طبیعت، ترجمه: محبوبه مهاجر، تهران: سروش، ۱۳۷۶

۵۸- لینتن، نوربرت؛ هنر مدرن، ترجمه: علی رامین؛ تهران: نشر نی، ۱۳۸۲

۵۹- یونسکو، اوژن؛ خانم آوازه خوان کله تاس، ترجمه: محمد تقی غیاثی، تهران: پیام، ۱۳۵۲

۶۰- یونسکو، اوژن؛ صندلی ها، ترجمه: مهدی زمانیان؛ شیراز: خانه کتاب، ۱۳۵۳

۶۱- یونسکو، اوژن؛ مستأجر جدید، ترجمه: سحر داوری، تهران: نشر تجربه، ۱۳۸۰

۶۲- یونسکو، اوژن؛ نقاشی، ترجمه: فرهاد ناظرزاده کرمانی، تهران: دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی ۱۳۶۵٫

۶۳- یونسکو، اوژن؛ آمده،یا چطور از شرش خلاص شویم؟، ترجمه: پری صابری، تهران: تئاتر تلویزیون،۱۳۵۲

۶۴- یونسکو، اوژن؛ بداهه گویی آلما، ترجمه:سحر داوری، تهران: نشر تجربه، ۱۳۷۶

۶۵- یونسکو، اوژن؛ کرگدن، ترجمه: جلال آل احمد، تهران: دنیای کتاب، ۱۳۵۰

 ۶۶- Abrams,M.H.; A Glossary of Literary Terms ,

London & new york: Harcourt brace college publishers, 1993

۶۷-Aronson, Arnold;  American Avant-garde Theatre, London & NewYork: Routledge press, 2000

۶۸- Lodge, David; Modern Criticism and Theory, London: Longman, 1988

۶۹- Howthorn, Jeremy; A Glossary of Contemporary literary Theory, London & NewYork, Arnold publishers, 1998

۷۰- Hutcheon, Linda; the Politics of Postmodernism , London & newYork,Routledge :  ۲^nd edition, 2003

۷۱- Travers, Martin; European Literature from Romanticism to postmodernism, London & NewYork : continuum publishers, 2001

۷۲- Carlson, Marvin; Theories of Theatre, Ithaca & London: Cornell university press, 1984

۷۳- Leitch, Vincent B.; The Norton Anthology of Theory and Criticism, London & NewYork :w.w.Norton & Company, 2001

۷۴- pattie,David; The Complete Critical Guide to Samuel Beckett, London & NewYork:Routledge press, 2000

۷۵- Worton, Michael; waiting for Godot and Endgame; Theatre as Text, at:”The Cambridge Companion to Beckett”, edited by : John Pilling , Cambridge University press, 1996

۷۶- Finter, Helga; Antonin Artaud and The Impossible Theatre: The legacy of the theatre of cruelty, at:  Antonin Artaoud;edited by Edward Scheer,  London & NewYork: Routledge, 2004

۷۷- Foucault, Michel; Political Body, at: Performance Analysis, edited by; Colin Counsell and Laurie Wolf, London & NewYork: Routledge,2001

۷۸- Fortier,mark; Theory/Theatre, London & NewYork: Routledge, 4^th  edition , 2004

مقدمه:

  برای دستیابی به تحلیلی دقیق از تأثیرپذیری «تئاتر نو» از ادبیات داستانی مدرن، ابتدا لازم است بر خصوصیات و مشخصات ادبیات مدرن به طور نسبی احاطه یابیم؛ ویژگیهایی که به تمایز ادبیات مدرن از آثار ادبی پیش از خود انجامیده است. این تمایز یا حاصل ابداعات تکنیکی است که به صورت اغراق در استفاده از صناعات ادبی پیشین و یا کشف امکانات جدید سبکی در آثار مدرن جلوه می‌یابد، و یا از گرایشات فکری و فلسفی مدرن منتج می‌شود که در قالب نوعی نگرش و یا محتوا قابل بررسی است.

 اگرچه در این فصل، بحث بر سر وجوه صرفاً ادبی در باب مدرنیسم ممکن است به اطناب کشیده شود و این خود دوری از بحث اصلی – یعنی ریشه‌های ادبی تأثیرگذار بر بدعت تئاتر «نو» – را سبب می‌شود، اما بی‌شک فهمی دقیق از ساختارشکنی ادبی تئاتر نو بحثی جدی و تخصصی در باب ادبیات را طلب می‌کند.

   مدرنیسم در ادبیات را مفهومی مقید به زمان در نظر گرفته اند که در این صورت آنرا مربوط به سالهای ۱۸۹۰ تا ۱۹۳۰ می‌شمارند ؛ با توجه به اینکه از اواسط قرن نوزدهم رشد یافته و در اواسط قرن بیستم رفته رفته تأثیرخود را از دست داده است ) چایلدز، ۱۳۸۲،۱۲).  اما بی‌شک دهه ۲۰، یعنی  دهه ظهور اولیس « جیمز جویس » ، سرزمین بایر «تی.اس.الیوت »، خانم دالووی « ویرجینیا وولف» و بخشی از مجموعه سترگ در جستجوی زمان از دست رفته «مارسل پروست» را باید دوره اوج مدرنیسم دانست. (دیویس وفینک، ۱۳۸۳، ۱)

  «هنرمند حساس درمی‌یابد که باد تندی وزیدن گرفته است.» از اینروست که «ویرجینیا وولف»[۱] این گسست عظیم از سنت، این فروپاشی کامل تاریخ چندصدساله   کلاسیسیزم، در عرض کمتر از ده سال را به گونه‌ای شهودی با چند جمله ماندگار خویش به استقبال می‌رود: «حدود دسامبر سال ۱۹۱۰ شخصیت انسانی تغییر کرد.[…]تمامی روابط انسانی تغییر کرده‌اند- روابط بین اربابان و خدمتکاران، زن و شوهر، والدین و فرزندان. همزمان با تغییر روابط انسانی، گسستهایی نیز در دین و رفتار و سیاست و ادبیات به وقوع می‌پیوندد.» (دیویس و فینک، ۱۳۸۳، ۲)

  از سوی دیگر مدرنیسم در ادبیات را می‌توان خارج از محدوده زمان، در قالب نوعی نحله فکری و گرایشی سبکی و سنت‌شکن، در مقابل ادبیات کلاسیکِ همواره متمایل به رئالیسم، نگریست. در این صورت (با نادیده انگاشتن جنبشهایی پراکنده و بی قاعده‌) باید ظهور زودهنگام رمان تریسترم شندی (۱۷۶۰) اثر لارنس استرن[۲] را مقدمه شکل‌گیری زیبایی‌شناسی و بازی فرمی ادبیات مدرن دانست. (بازی‌ای که از طریق شیوه روایت‌گری، نوآوری در استفاده از« نقطه» و« ویرگول» و« خط تیره» و نیز فصلهای یک سطری و صفحات سفید و جمله‌های ناتمام حاصل می‌شود.) «تریسترم شندی در واقع اولین رمانی است که در آن تکنیک، آگاهانه به نمایش درمی‌آید. همچنین این رمان طلیعه یا پیش‌درآمد مهم ادبیات داستانی «ذهنی»[۳] جیمز جویس[۴] و ویرجینیا وولف است.» (سلدن، ۱۳۷۵، ۶۴)

  اما در زمینه تئوریک و به صورت دیدگاهی منسجم و چالش‌گر، مدرنیسم ریشه در ادعاهای گوستاو فلوبر[۵] مبنی بر برتری «شکل» بر مفهوم دارد که در نهایت به سودای خلق «کتابی درباره هیچ» می‌انجامد. زیبایی‌شناسی رادیکالی فلوبر در قالب گرایش مفرط به «سبک» به عنوان «ارزش» غایی و غیرشخصی و قائم به ذات کردن ادبیات، آموزه‌هایی است که او را به عنوان اولین نظریه پرداز مدرن رمان به شهرت می رساند.

   واژه‌نامه اصطلاحات نقادی مدرن ، مدرنیسم را چنین تعریف می کند: «هنری آزمایشگر، به لحاظ فرم بغرنج، فشرده و موجز، همراه با تصوراتی در باب فاجعه و بلایای فرهنگی …» (چایلدز، ۱۳۸۲، ۱۱) .

 می‌توان به این فهرست خصوصیاتی همچون درون‌نگری عمیق، گرایش شدید به ضمیر آگاه یا ادراک، بازی‌های فرمی، بدعتهای زبانی، نظریه‌پردازی فلسفی، کاربرد متفاوت زمان، گرایش به طنز و کنایه، درونگرایی ادبی، همراه با نوعی انسانیت‌زدایی از اثر و اغراق در به‌کارگیری فنون و صناعات ادبی‌ای همچون هزل، تقلید، تلمیح، ترکیب و چندگانگی سبکی و تکنیک ضرباهنگ را افزود.

 ریشه‌های فلسفی و علمی این گرایشات را البته باید در نحله‌های فکری و انقلابهای ایدئولوژیک پیشگامان آن دانست؛ اندیشمندانی که در فاصله زمانیِ کوتاهی مفهوم انسان، مذهب، تاریخ، علم، زبان و زمان را دچار تغییرات بنیادین کردند.

   کتاب زوال داروین بیش از نظریه «تکامل» او در ادبیات و هنر رسوخ کرد. ادبیات دهه‌های ۱۸۸۰ و ۱۸۹۰ ادبیاتِ انسانِ رو به نابودی بود. انسانی که از کشف ریشه‌های اجدادی خود به لرزه درآمده بود و با وحشت از «اصل انتخاب طبیعی» تباهی خویش را به انتظار نشسته بود. انسانی از مذهب بریده که دیگر نه به سِفر پیدایش باور داشت و نه به افسانه رستگاری دلخوش بود.

 «فروید» با اصل انگاشتن درونِ انسان و مهمتر از آن با مطرح کردن «ضمیر ناخودآگاه» به عنوان مرکز کنش و دلالت‌گری رفتار و همچنین با نشان دادن نقش «گذشته» در ترسیم «حال» شخصیت، چیزی را رقم زد که «من» گرایی مشخص شخصیت‌های آثار مدرن، از تأثیرات آن است.

درک متفاوت «هانری برگسون» از زمان با تغییر مفهوم ثابت و مشخص آن و تقسیم آن به زمان روان‌شناسانه و فردی و نیز تقسیم دیرش[۶] یا کشش زمانی حیات انسان بین «خاطره» و «میل» اساس تکنیک «جریان سیال ذهن» در رمان مدرن بود. اغراق نیست اگر رمان برجسته در جستجوی زمان از دست رفته « مارسل پروست»[۷] را پاداش دنیای هنر به این کشف برگسون بدانیم.

از سوی دیگر، نظریه نسبیت اینشتین اگرچه کل نظام فلسفی و ارزشی پس از خود را تحت تأثیر قرار داد، ولی به طور اخص در ادبیات در قالب نسبیت در روایت‌گری، تعدد زاویه دید، ظهور راوی اعتمادناپذیر و مطلق‌ستیزی جلوه کرد.

  اما شاید تأثیرگذارترین متفکران در شکل‌گیری قالب مدرن، «کارل مارکس» و «فردینان دو سوسور» باشند.

 نقش آموزه‌های مارکس بر تفکر و هنر مدرن غیرقابل انکار است. بی‌دلیل نیست که بزرگترین و تأثیرگذارترین مکتب انتقادی مدرنیسم، یعنی «مکتب فرانکفورت»، مکتبی عمیقاً مارکسیستی است. حرکت ادبیات مدرن ، گاه در همراهی با مارکسیسم و گاه در ضدیت با آن به خلق گرایشات فکری و ابداعات تکنیکی بسیاری انجامیده است. شیئ‌گرایی محصول جامعه مصرفی، نمود زندگی بیگانه شده شهری و جلوه زیبایی‌شناسی «آشفتگی» در قالب تکنیک‌هایی همچون مونتاژ، کولاژ، چندگانگی زاویه دید، گزارش گونگی و ساختار اپیزودیک از یک سو با تأیید مارکسیسم و جلوه کردن فقدان هویت جمعی و گرایشات عمیقاً فردی و ضدتاریخی و نیز انزوای هنرمند در نظام تولیدی از سوی دیگر و در رد مارکسیسم ، بخش نسبتاً کوچکی از تغییرات بنیادین ادبیات پس از مارکس است. (سلدن، ۱۳۷۵، ۲۹۶ و ۲۹۷)

 و در پایان باید به نقش «سوسور» به مثابه نقطه نهایی تفکر سنتی و منبع تقریباً تمامی مکاتب کاملاً مدرن قرن بیستم در زمینه هنر، ادبیات، سیاست، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی  نیز توجه کرد.

در پایان از نویسندگان شاخص ادبیات مدرن نام می‌بریم. نویسندگانی مانند «هنری جیمز»، «جوزف کنراد» ، «دی.اچ لارنس»، «فورد مدوکس فورد»، «ای.ام.فورستر»، «گرترود استاین»، «مارسل پروست»، «ویرجینیا وولف »و «جیمز جویس»، که به نوآوریها و ویژگی‌های سبکی  خاص هر یک از آنها اشاره خواهیم کرد.

 اساس بخش‌بندی این رساله، طرح ویژگیهای اساسی و نمونه‌وار ادبیات داستانی مدرن در قالب بخشهایی با گرایشات محتوایی یا تکنیکی است. بدیهی است که مجزا کردن این ویژگیها تنها برای ساده کردن و کمک به شناخت کل مبحث است و هر یک از آنها ممکن است در بخشهایی با دیگری همپوشی داشته باشد.

در این دسته‌بندی سعی شده شمایی کلی از جنبش مدرنیسم در ادبیات ترسیم شود. هر یک از بخشهایی که در این طبقه‌بندی شش‌گانه معرفی می‌شود در فصل بعد پی گرفته شده تا معادلهای تئاتری آن در آثار نویسندگان تئاترنو و نقش آن در تحول بنیادین ادبیات نمایشی بررسی شود.

 ۱-۱- سبک‌گریزی

 «اگر نویسندگان انسان‌هایی آزاد بودند نه برده، اگر آنها مجاز بودند راجع به آنچه خود می‌پسندند بنویسند و نه آنچه که مجبورند، اگر می‌توانستند بر مبنای احساسات شخصی خودشان بنویسند و نه بر مبنای عرف و سنت، آنگاه دیگر داستان‌های آنان طرح نمی‌داشت، دیگر نه کمدی یا تراژدی در کار می‌بود و نه کشش‌های عشقی یا فاجعه به سبک مرسوم…» ( به نقل از وولف ؛ فلچر و برادبری، ۱۳۸۳، ۶۰ و ۶۱)

 به این جملات ویرجینیا وولف بیندیشیم. کلام گرچه – همچون دیگر آثار نقادانه وولف – احساساتی و غیرآکادمیک است اما ابتدا حاکی از نوعی میل به ترک کردن کهنه و رهایی است؛ روحیه نفی‌گرا،انقلابی و استقلال‌طلبی که شاخصه ممتاز مدرنیسم است، و در نگاه بعد حاکی از گرایشی است به بنیان برافکندن سه عنصر طرح، داستان و قالب‌های مربوط به گونه و در یک کلام ، عرف رایج داستان‌نویسی؛ چیزی که از آغاز پیدایش رمان در اوایل قرن هجده با عنوان «رئالیسم» به منزله هدف غایی شکل ادبی رمان شناخته شده بود. رئالیسم کوششی بود در جهت ارائه گزارشی کامل و مطابق واقع از تجربیات زندگی انسان . اما همانگونه که «یان وات[۸]» اشاره کرده است، رئالیسم بیش از آنکه دغدغه بازنمایی صادقانه واقعیت بیرونی را داشته باشد، خود «سبکی» ساختگی بود حاصل شرح جزئیاتی از قبیل فردیت شخصیتها، رابطه علت و معلولی حوادث و ذکر مختصات زمانی و مکانی داستان تا در نهایت خواننده متقاعد شود که آنچه می‌خواند «عین واقعیت» است. یان وات به زیبایی این سبک را همچون مقررات شهادت دادن در دادگاه صرفاً یک عرف می‌خواند، بی‌آنکه دلیلی بر صحت شهادت باشد. او این رئالیسم روش‌مند رمان را «رئالیسم صوری» می‌خواند. (پاینده، ۱۳۷۴،۵۰)

  مدرنیسم بیش از آنکه سودای زیرپانهادن واقع‌گرایی یا رئالیسم را داشته باشد، بر ضد قوانین در حال نسخ  «رئالیسم صوری» شورید تا بتواند رئالیسمی نو – بر مبنای جهانی نو – ارائه دهد. جهانی که در آن مفاهیم مربوط به ذهنیت فرد، ماهیت ادارک و عملکرد زمان، تحولی شگرف یافته بود.

 وولف سرخوش از آزادی هنری به چنگ آمده، درصدد روایت داستان از منظری درون ذهنی برآمد تا با خرامیدنی بی‌قید و شاعرانه در پهنه زمان، احساسی ناب از زیستن را در ما القا کند. رمان خانم دالووی (۱۹۲۵) ملموس‌ترین و واقعی‌ترین تصویر از تجربه یک روز از زندگی در ذهن ماست. تجربه زیستن در دنیای مادی بی‌تغییر، تراکم گاه رو به انفجار ذهن در پس چهره هر روز و حجم هجوم‌آور امیال و خاطرات و دلواپسی‌ها و انتظار. گفتیم نویسندگان پیشتاز قرن بیستم به کوششی همه جانبه در جهت تغییر بنیادین بوطیقای برجای مانده از رمان دست زدند. برای اینکار لازم بود تا عناصر مربوط به این بوطیقا دگرگون شود. این عناصر در طبقه‌بندی رایجش با نگاهی تقلیل‌گرا عبارت بود از طرح، ساختار، داستان، شخصیت و پرداخت زمان و مکان.

  طرح در طول  تاریخ رمان ، گاه با تکیه بر آغاز و انجامی مشخص (قرن ۱۸) و گاه با تأکید بر زنجیره علت و معلولی حساب شده (قرن ۱۹)، در همه – یا تقریباً همه – نمونه‌هایش الگوی معینی داشت. معمولاً با مقدمه‌ای که  در آن زیرکانه سعی شده بود حوادث پیشین، شخصیتها و فضای داستان معرفی شود، آغاز می‌شد. سیر حوادث اندک‌اندک شتاب می‌گرفت تا در موقعیتی مناسب به اوج برسد و از آن پس این سیر تا تعیین نتیجه قطعی فروکش می‌کرد.

 در ادبیات داستانی مدرن همانطور که دیوید لاج [۹]اشاره کرده است با کشف بیشتر ضمیر آگاه و ادراک، ساختار رویدادهای «عینی» بیرونی، هم از نظر گستردگی و هم از نظر مقیاس کاهش یافته است و نویسنده رویدادها را برمی‌گزیند ومثل پازل در کنار هم می چیند سپس با حذف چند از این پازل آنرا طرح می‌نماید تا جا برای پرداختن به درون‌نگری، تحلیل، تعمق و خیالپردازی باقی بماند(lodge,1988,82). در همین راستا، «غالباً در رمان نوگرا «آغاز» به مفهوم واقعی کلمه وجود ندارد و ما بی‌مقدمه به عمق سیلانی از تجربه کشانده می‌شویم تا به تدریج از راه استنتاج و تداعی با آن آشنا شویم. فرجام نیز غالباً نامعین یا مبهم است به طوری که خواننده مطمئن نیست سرانجام چه بر سر شخصیت ‌های رمان آمده است.» ( لاج ؛پاینده و خوزان، ۱۳۸۱، ۴۷) و داستان به چه نتیجه‌ای انجامیده است. این پایان مبهم البته ریشه در ضدقطعیت‌گرایی اندیشه مدرن دارد که این خود حاصل فلسفه کانتی مبنی بر عدم وجود توافق همگانی در امور است.