عنوان :

تحقیق مدیریت مساجد

تعداد صفحات : ۵۵

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در جوامع اسلامی، از جمله ایران، حضور مساجد در زندگی اجتماعی مردم حضوری پررنگ است بدان گونه که طبق آمارهای رسمی هم اکنون در ایران بالغ بر ۷۰۰۰۰ مسجد وجود دارد. این تعداد مسجد آنگاه مهم جلوه می‌کند که توجه کنیم تقریباً هیچ سازمانی از نوع دیگر دارای چنین تراکمی نیست. تنها امکان دارد مدارس از این نظر با مساجد برابری کنند.

این مقاله، مسجد را از منظر علم مدیریت مورد بررسی قرار داده، چرا که موضوع علم مدیریت، سازمان است، و مسجد به عنوان یک سازمان یا یک نهاد، در محدوده بررسی این علم قرار می‌گیرد.

بنابراین تلاش این تحقیق بر آن است تا با موشکافی مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه غیر دولتی و غیر انتفاعی از زاویه علم مدیریت، به سؤالات زیر پاسخ دهد:

۱ـ مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه غیر دولتی و غیر انتفاعی از نوع مذهبی در جامعه کنونی ایران چه کارکرهای مطلوبی می‌تواند داشته باشد؟

۲ـ مساجد کنونی موفق، به ایفای کدامیک از کارکردهای یاد شده می‌پردازند؟

بررسی پاسخ به این سؤالات در ابتدا تلاش شود تا با مطالعه ادبیات نظری، مدل مطلوب مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه غیر انتفاعی و غیر دولتی از منظر این تحقیق، بر مبنای مدل مدیریت راهبردی (استراتژیک) قابل طراحی است. بر مبنای این مدل، مسجد به عنوان یک سازمان غیر دولتی در هر منطقه جغرافیایی (مسکونی، تجاری، فرهنگی و…) طبق نیاز سنجی از اجتماع دین داران و به صورت داوطلبانه به وجود می‌آید. چشم‌انداز مساجد در وضع مطلوب، فعالیت در یک جامعه دارای هویت دینی مبتنی بر ایمان می‌باشد. چنین مسجدی دارای کارکرد (به معنای علوم اجتماعی) یا همان رسالت به معنای علم مدیریت «کمک به تعالی انسان‌ها» است. مطابق با نظریه سلسله مراتب نیازهای مازلو، «رسالت» مسجد کمک به برآورده شدن نیاز «خود شکوفایی» انسان‌ها یا فرا نیازهای آنان می‌باشد. این «نیاز خود شکوفایی» یا «فرا نیازها» در دو بعد قابل بسط می‌باشد: بعد فعالیت‌های نیایشی و فعالیت‌های غیر نیایشی.

سپس به روش توصیفی، از نوع پیمایشی (با استفاده از پرسشنامه) بررسی می‌گردد که مساجد موفق در تهران، با توجه به مدل به دست آمده، در چه وضعیتی قرار دارند.

نتایج حاصل از این مطالعه را می‌توان به صورت زیر بیان کرد: در هر دو بعد فعالیت‌های نیایشی و فعالیت‌های غیر نیایشی امتیازات کسب شده هر مسجد کمی بیش از حد متوسط و در حدود ۶۰ درصد کل امتیاز در نظر گرفته شده است. بنابراین حدس محققان مبنی بر جدی نبودن میزان موفقیت این مساجد، به حقیقت نزدیک است.

از سوی دیگر تفاوت معنا داری بین دیدگاه‌های دو گروه متولیان مساجد و استفاده کنندگان مشاهده نمی‌شود.

کلید واژه‌ها: مدیریت راهبردی مساجد، سازمان‌های مبتنی بر ایمان، سازمان‌های داوطلبانه، سازمان‌های غیر انتفاعی، سازمان‌های غیر دولتی

فهرست مطالب

چکیده    ۱
۱ـ مقدمه    ۲
۲ـ پیشینه موضوع    ۵
۲ـ۱ـ تعریف مسجد    ۵
۲ـ۱ـ۱ـ مسجد در قرآن    ۶
۲ـ۱ـ۲ـ تعریف مسجد از نظر قرآن    ۷
۲ـ۱ـ۳ـ تعریف مسجد از نظر پیامبر(ص)    ۸
۲ـ۲ـ مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه مذهبی    ۹
انواع سازمان‌ها در جامعه مدنی    ۹
۲ـ۳ـ تأثیر اسلام بر حیات مدنی مسلمانان    ۱۲
۲ـ۴ـ کارکردهای مساجد در طول تاریخ    ۱۵
۲ـ۴ـ۱ـ کارکرد نیایشی    ۱۶
۲ـ۴ـ۲ـ کارکرد آموزشی    ۱۷
۲ـ۴ـ۳ـ کارکرد اجتماعی    ۲۱
۲ـ۴ـ۴ـ کارکرد سیاسی    ۲۴
مسجد و انقلاب اسلامی    ۲۵
۲ـ۵ـ چالشهای مساجد در دوران معاصر    ۲۶
۲ـ۶ـ مدل کارکرد مطلوب مسجد به عنوان یک سازمان غیر دولتی    ۳۲
الف ـ در بعد اعمال نیایشی    ۳۳
ب ـ در بعد فعالیت‌های غیر نیایشی    ۳۴
۳ـ روش شناسی تحقیق    ۳۶
۳ـ۱ـ جامعه آماری تحقیق    ۳۶
۳ـ۲ـ نمونه آماری تحقیق    ۳۶
۳ـ۳ـ روش جمعآوری اطلاعات    ۳۷
۳ـ۳ـ۱ـ متغیرهای عملیاتی در بعد فعالیت‌های نیایشی    ۳۸
۳ـ۳ـ۲ـ متغیرهای عملیاتی در بعد فعالیتهای غیر نیایشی    ۳۹
۳ـ۴ـ نحوه تحلیل پرسشنامه    ۴۰
۳ـ۵ـ روش تحلیل آماری    ۴۱
۴ـ یافته‌های حاصل از بررسی نمونه‌ها    ۴۱
۵ـ نتیجهگیری    ۴۸
۶ـ پیشنهادها    ۴۹
منابع    ۵۱

منابع

انقلاب اسلامی ایران یا نهضت مسجد. مصاحبه با دکتر محمدیان، ماهنامه مسجد، شماره ۷۱، آبان (۱۳۸۲).

من یک لیبرال محافظه کارم(۱۳۸۳). روزنامه شرق، ویژه نامه نوروز.

مسجد، مسجدی‌ها و چند کلمه حرف حساب. مجله زائر، شماره ۷۰ ، مرداد (۱۳۷۹).

آذر، عادل ؛ مؤمنی، منصور (۱۳۸۰). آمار و کاربرد آن در مدیریت. جلد دوم، تهران: انتشارات سمت.

باقی، عمادالدین و همکاران (۱۳۸۱). پرستشگاه در عهد سنت و تجدد. مجموعه مقالات، تهران: نشر سرایی.

شکوهی، فاطمه (۱۳۸۲). بررسی عملکرد آموزشی مساجد. ماهنامه مسجد، شماره ۷۱ ، آبان ماه.

خمینی، روح ا… (۱۳۷۱). صحیفه نور. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

قوچانی، محمد (۱۳۷۹). یقه سفیدها (جامعه شناسی نهادهای مدنی در ایران). تهران: انتشارات نقش و نگار.

قوچانی، محمد (۶/۲/۱۳۸۳). رساله فیلسوف تنها (معرفی آخرین کتاب سید جواد طباطبایی). روزنامه شرق.

نظری، مرتضی. مساجد، جامعه جوان ما و ضرورت توجه بیشتر.

هسلبین، فرانسیس و همکاران (۱۳۷۸). سازمان فردا. جلد دوم، ترجمه فضل الله امینی، تهران: انتشارات فرا.

مجلسی، علامه. بحارالانوار.

۱ـ مقدمه

در حال حاضر به علت پیچیده و چند بعدی شدن مسائل مختلف در جوامع، شاهد ایجاد سازمان‌های گوناگون در تمامی زمینه‌های مختلف جوامع هستیم تا به نیازهای بشری پاسخ دهند. علاوه بر خصوصیت اجتماعی بودن انسان، هم اکنون دیگر، تلاش یک فرد به تنهایی و یا حتی یک گروه، بدون سازماندهی و در چارچوب یک سازمان، نمی‌تواند برآورده‌کننده نیازهای انسانها باشد. حضور سازمان‌ها در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی چنان پررنگ است که یک فرد از قبل از تولد تا بعد از مرگ با سازمان‌های مختلف در ارتباط بوده و سرنوشتش با این پدیده بشری گره خورده است. برخی از متفکران را نظر بر این است که اکنون دیگر شاهد پدیده‌ای به نام «جامعه» متشکل از «افراد» نیستیم ، بلکه «جوامع» کنونی متشکل از «سازمان‌ها» هستند (دراکر، ۱۹۹۰) و «جامعه» بدین معنا باید موضوع علم «جامعه شناسی» قرار گیرد.

در دیدگاه نهادگرایی[۱]، هر سازمان یا به عبارت بهتر هر «نهاد»، در راستای ارضای یکی از نیازهای بشری فعالیت می‌نماید و به یکی از انواع نیازهای بشری پاسخ می‌دهد. طبق نظریه «هرم سلسله مراتبی نیازها»ی آبراهام مازلو، از جمله نیازهای انسان نیاز خود شکوفایی است. این نیاز در انسان، عالی‌ترین مرتبه نیاز است و خود دارای ابعاد و اشکال متفاوتی می‌تواند باشد. یکی از ابعاد این نیاز بسیار پیچیده، گرایش به «پرستش» و در مرحله پایین‌تر «دیگر خواهی» می‌باشد. در سیر تحول تمدن غربی و پیدایش مدل جامعه مدنی غربی، برای پاسخگویی به ابعاد متفاوت نیاز خودشکوفایی در انسان‌ها نوعی از سازمان‌ها پدید آمده‌اند که به «سازمان‌های داوطلبانه»[۲]، «سازمان‌های غیر دولتی»[۳]، یا «سازمان‌های غیر انتفاعی»[۴] موسوم هستند.

جالب است که بدانیم در اسلام، به عنوان یک دین مترقی، این گونه سازمان‌ها و تشکیل آنها سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. به علت مفهوم خاص «عبادت» در اسلام ـ که هر عملی را که به قصد قربت الهی صورت گیرد را عبادت برمی‌شمارد ـ اعمال نیایشی و غیر نیایشی با نیات الهی، در زمره عبادت به شمار می‌روند. از سوی دیگر، به علت تأکید خاص اسلام بر ارزش جمع و جماعت، این دین مبین راهکار بسیار مبتکرانه‌ای را ارائه نموده است و آن تشکیل سازمانی داوطلبانه، غیر دولتی و غیر انتفاعی به نام «مسجد» است. مروری بر نقش و اهمیت مسجد در اسلام و همچنین نقش و کارکردهای آن در طول تاریخ حیات مدنی مسلمانان نشان می‌دهد که مساجد در اسلام و در جوامع  مسلمان همان نقشی را ایفا کرده‌اند که امروزه از یک سازمان غیر انتفاعی در غرب انتظار می‌رود. با این تفاوت که معمولاً یک سازمان غیر انتفاعی در عرصه بسیار خاصی با هدفی مشخص که توسط اعضای آن تعیین می‌گردد فعالیت می‌نماید، در صورتی که این هدف تأمین گردد، سازمان باید منحل گردد و یا تغییر هدف صورت پذیرد. اما نهاد «مسجد» انعطاف‌پذیری بسیار زیادی دارد و با رعایت اصول ذکر شده در منابع اسلامی، یک مسجد می‌تواند به دامنه وسیعی از فعالیتها پرداخته و در زمینه‌های مختلف، به نیازهای انسان به صورت سازمانی پاسخ دهد و از سوی دین اسلام، الهی و عبادی بودن این فعالیتها به رسمیت شناخته می‌شود.

در جوامع اسلامی، از جمله ایران، حضور مساجد در زندگی اجتماعی مردم حضوری پررنگ است بدان گونه که طبق آمارهای رسمی هم اکنون در ایران بالغ بر ۷۰۰۰۰ مسجد (محمدیان، ۱۳۸۲ : ۲۰) وجود دارد. این تعداد مسجد آنگاه مهم جلوه می‌کند که توجه کنیم تقریباً هیچ سازمانی از نوع دیگر دارای چنین تراکمی نیست. تنها امکان دارد مدارس از این نظر با مساجد برابری کنند.

بعد از گذشت بیش از ربع قرن از انقلاب اسلامی ایران و تشکیل جمهوری اسلامی ایران، شاهد کمرنگ شدن هر روز نقش مساجد در جامعه هستیم. این بی‌رونقی حتی در زمینه رسالت اولیه مساجد، برگزاری آداب و آیین‌های نیایشی، هم محسوس می‌باشد. عجیب‌تر آن است که این بی‌رونقی مزمن مساجد بعد از تشکیل جمهوری اسلامی در ایران رخ داده است. در حالی که این مساجد در دوره قبل از انقلاب بسیار فعال‌تر بوده و حتی همین مساجد محل شکل گیری بسیاری از تلاش‌ها برای برپایی نظام جمهوری اسلامی بوده است. تمامی کسانی که دوران قبل از انقلاب را به یاد دارند، بدون هیچ استثنایی، به نقش پررنگ مساجد در جامعه و در جریانات منجر به انقلاب اسلامی ایران اشاره می‌کنند. به راستی مساجدی که در طول تاریخ ایران بالاخص در دوره قبل از انقلاب، بدان گونه پررنگ بوده‌اند و کارکردهای بسیاری را داشته‌اند چرا رفته رفته متروک گشته‌اند؟ آیا زندگی مدرن و پیچیده امروزی دیگر پذیرای مسجد نیست؟ آیا مسجد هم اکنون کارکردهای خود را در زندگی قرن بیست و یکمی از دست داده است؟ اگر بخواهیم این سؤال را به صورت اساسی‌تر مطرح کنیم باید پرسید آیا جوامع مسلمان میان «مظاهر تجدد» و «مظاهر زندگی دینی» یکی را باید انتخاب کنند؟ و حال که از انتخاب تجدد گریزی نیست، باید با زندگی اجتماعی دینی و مظاهر آن از جمله مسجد وداع کرد؟ آیا مسجد در یک جامعه مسلمان تنها زمانی می‌تواند رونق داشته باشد که دین در مصدر حکومت نباشد؟ و…

این سؤالات و سؤالات بسیار دیگری ذهن هر فرد آگاهی را به خود مشغول می‌کند . اما این مقاله را سعی بر آن است که با رویکردی مدیریتی به پدیده مسجد بنگرد. وجود ظرفیت عظیمی چون هفتاد هزار مسجد در تمام نقاط کشور، با انبوهی از منابعی که در اختیار دارند، ضرورت نگاهی دقیق، علمی و موشکافانه‌ای را می‌طلبد. بنابراین تلاش این تحقیق بر آن است تا با موشکافی مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه غیر دولتی و غیر انتفاعی از زاویه علم مدیریت، به سؤالات زیر پاسخ دهد:

۱ـ مسجد به عنوان یک سازمان داوطلبانه غیر دولتی و غیر انتفاعی از نوع مذهبی در جامعه کنونی ایران چه کارکرهای مطلوبی می‌تواند داشته باشد؟

۲ـ مساجد کنونی موفق، به ایفای کدامیک از کارکردهای یاد شده می‌پردازند؟

قابل ذکر است کارکردهای مطلوب و نحوه مدیریت مطلوب مسجد به عنوان یک سازمان غیر دولتی در دو بعد قابل طرح است:

۱ـ فعالیت‌های نیایشی

۲ـ فعالیت‌های غیر نیایشی

بررسی پاسخ به این سؤالات در ابتدا تلاش شود تا با مطالعه ادبیات نظری، مدل مفهومی کارکردها و نحوه مدیریت مطلوب مساجد به عنوان یک سازمان غیر دولتی طراحی گردد. سپس به روش توصیفی، از نوع پیمایشی (با استفاده از پرسشنامه) بررسی می‌گردد که مساجد موفق در تهران، با توجه به مدل به دست آمده، در چه وضعیتی قرار دارند.

انتظار می‌رود با پاسخگویی به سؤالات این تحقیق، متولیان امور فرهنگی مذهبی در جامعه همچون مرکز رسیدگی به امور مساجد، وزارت ارشاد، سازمان اوقاف و… در تسری کارکردهای مطلوب و نحوۀ مدیریت مطلوب مساجد به عنوان یک سازمان غیر دولتی (برآمده از این تحقیق) به دیگر مساجد بکوشند.

 ۲ـ پیشینه موضوع

 ۲ـ۱ـ تعریف مسجد

«کلمه مسجد» اسم مکانی است که سجده در آن انجام می‌شود، مانند خانه‌ای که به خاطر سجده برای خدا ساخته می‌شود. از مسجد به عنوان محلی که نام خدا را در آن می‌برند (عبادات) یاد شده است. «مساجد» هم جمع «مسجد» است که معبد مسلمانان است. در حقیقت مسجد مکانی است برای عبادت و راز و نیاز با خالق هستی که در فرهنگ اسلامی از جایگاه رفیعی برخوردار است. مسجد مکان ارشاد و تبلیغ مسائل، معارف و احکام اسلام است. «مسجد خانه خدا و محل طرح مسائل دنیوی و اخروی مسلمین است».

از نظر شکلی نیز «مساجد اولیه مسلمین قطعه زمینی وسیع و مربع شکل بود که اطراف آن را چهار دیوار یا خندق احاطه می‌کرد و دارای مأذنه نبود. اما اکنون اغلب مساجد دارای قسمتی است میانی به نام صحن که گاهی نیز مسقف است و در اطراف آن چهار رواق دارد که وسیع‌ترین آن رواق قبله است که محراب نیز در آنجا قرار دارد.

نخستین مسجد را حضرت محمد(ص) در مدینه و در کنار خانه خود ساخت. سپس خلفا و حاکمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن کوشیدند. در فاصله قرن اول و دوم هجری در عهد امویان با همکاری معماران بیزانسی شیوه معماری یونانی در ساختمان مساجد به کار رفت اما مسلمانان در آن تغییراتی دادند چنانکه به مرور زمان برخی از کلیساها به مسجد تبدیل شد. یعنی جهت بنا را از مشرق به سوی مکه تغییر دادند.

در پاره‌ای مساجد، سنت معماری ایرانی عصر ساسانی نیز ملحوظ گشته است.

نام برخی از مساجد مهم اسلامی عبارتند از: «مسجد الاقصی، مسجدالحرام، مسجد قبا، مسجد النبی، مسجد ایاصوفیا و مسجد گوهرشاد» (زرین چیان : ۲۲)

 ۲ـ۱ـ۱ـ مسجد در قرآن

«در قرآن کریم کلمه مسجد مجموعاً ۲۸ مرتبه ذکر شده است. از کل آیاتی که کلمه مسجد در آن‌ها یاد شده در پانزده مورد، کلمه مسجد با پسوند «الحرام» (مسجد الحرام) و پنج مرتبه، مسجد به تنهایی آمده است، یک مورد نیز مسجد با پسوند «الاقصی» (مسجدالاقصی) و یک مرتبه، مسجد با پسوند «ضرار» (مسجد ضرار) آمده و در شش مورد کلمه مسجد به صورت جمع (مساجد) وارد شده است. بیشترین آیاتی که نازل شده و موضوع مسجد در آن مطرح گردیده مشعر به مسجد به معنای خاص است و صریحاً درباره موضوع عام مسجد سخنی نگفته است. هر چند امکان بهره برداری از آنها جهت آشنایی با مسجد و شرایط آن مسدود نمی‌باشد» (باقی و همکاران ، ۱۳۸۱: ۱۴۶).

 ۲ـ۱ـ۲ـ تعریف مسجد از نظر قرآن

«آنچه که مسلم است، قرآن بحث لفظی درباره مسجد ایراد نکرده است و تعریف مسجد در قرآن بر اساس برداشت از مفاهیم آیات مربوط به مسجد ارائه می‌گردد و انتظار بحث لفظی از قرآن در تعریف مسجد انتظار شایسته‌ای نیست:

۱ـ قرآن معابد قبل از اسلام را مسجد خوانده است، یعنی جایی که خدا در آنجا خوانده شود. قرآن در یک جا به فرزندان حضرت آدم(ع) خطاب می‌کند «زینت‌های خود را هنگام مسجد رفتن برگزینید» (اعراف / ۳۱) و در جایی دیگر خطاب به بنی اسرائیل می‌گوید «داخل مسجد می‌شوند چنانکه اولین بار داخل شدند» (اسراء / ۷) این آیات نشانگر آن است که مسجد محل عبادت و عبادتگاه است.

۲ـ قرآن بر پایه عرف به مکانی که به اسم مسجد ساخته می‌شود می‌گوید هر چند که از تمام اهداف عالیه مسجد تهی بوده و حتی نماز خواندن در آن ممنوع و حتی تخریب آن لازم باشد، مانند مسجد ضرار که قرآن با همین عبارت (مسجد ضرار) از آن یاد می‌کند.

۳ـ مسجد به معنای سجده‌گاه، اعضای هفتگانه سجده در بدن نیز در قرآن آمده است. چنانکه قرآن می‌فرماید: «به درستی که مساجد (سجده گاه‌ها) از آن خداست و کسی را با خدا نخوانید» بنابر قول مشهور معنای این آیه مواضع سجده است.

۴ـ چهارمین تعریفی که از کلمۀ مسجد در قرآن به دست می‌آید، این است که مسجد به معنای همین مسجد معمولی و عرفی است. البته گاهی به معنی مساجدی خاص، مثل مسجد الحرام و مسجد النبی و مسجد قبا و گاهی نیز به معنای عام آن یعنی همین مساجدی که در عرف امروز معمول است، متذکر گردیده.

۵ـ مسجد به  معنای  بیوت (خـانه‌های) پیامبران در قرآن وارد شده (باقی و همکاران ، ۱۳۸۱: ۱۴۷).