عنوان :

تحقیق بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان در ادبیات عرب

تعداد صفحات :۱۰۸

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

هدف از انجام مراحل این تحقیق همانگونه که از نامش پیداست، بدست آوردن میزان سهم و جایگاه ادبای گرگان در ادبیات عرب در دوره عباسی حد فاصل سالهای ۱۳۲ الی ۶۵۶ هجری قمری می باشد، اینکه دهها و بلکه صدها ادیب و عالم چیره دست در منطقه گرگان وجود دارد و اتفاقاً اسامی آنها به صورت عربی بر آنان نهاده شده است در حالی که منطقه فارسی نشین می باشد، مطلبی است که پیدا کردن چرایی آن، هدف تحقیق حاضر را تشکیل می دهد.
و نیز ازاهداف این تحقیق مواردی دیگر نظیر یافتن وجوه توانمندیهای مختلف ادبا و علمای گرگان در عصر عباسی، بررسی قابلیتهای یک منطقه در یک زبان در عین عدم شهرت آن و انتساب رسمی آن به زبان موصوف، و دهها دستاورد دیگر است که در طول مراحل تحقیق به آن دست پیدا می کنیم. به هر حال بررسی، تحقیق و تتبع در این موضوع توانسته است علاوه بر وجه ادبی و توانمندی ادبیاتی و نیز سوابق ادبای گرگان، پرده از سایر جوانب نیز بردارد که البته این نیز خود به صورت تلویحی هدف از تحقیق حاضر می باشد.
این پایان نامه مشتمل بر ذکر نام دهها نفر از ادبای گرگان و نیز بررسی جایگاه و سهم آنان در ادبیات عرب از سال ۱۳۲ هـ الی ۶۵۶ هـ که به دوره عباسی اختصاص دارد می باشد. با عنایت به تحولات گوناگون منطقه گرگان در طی قرون گذشته، نخست شرحی از موقعیت جغرافیایی و تاریخی این منطقه که هم اکنون به نام استان گلستان شناخته می شود، آمده است. بحث درباره اوضاع علمی و ادبی و فرهنگی گرگان در فصول پایان نامه به شکل تفصیلی گنجانده شده است.
موضوعات متنوعی در این پایان نامه آمده است که از جمله می توان به نامهای متعدد گرگان و تغییرات حاصله در مقاطع زمانی مختلف، علل و میزان رواج ادبیات عرب در گرگان ، مروری بر مهمترین ادبا و علمای منطقه گرگان و شرح مختصری راجع به آنان با توجه به اسناد تاریخی موجود، علوم مورد تدریس و شیوه های آموزشی، گزیده ای از اشعار ادبا و شعرای گرگان و چندین سرفصل دیگر اشاره نمود.
گرگان فقط به شهر فعلی که مرکز استان گلستان است گفته نمی شد بلکه ایالت گرگان تقریباً با کل استان گلستان امروز منطبق است وگرگان قدیم، همان گنبد کاووس فعلی است که در این مورد به تفصیل بحث شده است.
از جمله نکات قابل توجه اینکه موارد مهمی در کنار وجهه ادبی علما و ادبای گرگان نظیر وجه علمی، دینی، حکومتی و سایر وجوه وجود دارد که باید برای هر کدام موقعیت جداگانه ای را در نظر گرفت. در میان شخصیتهای برجسته علمی و ادبی گرگان نام چند نفر بیشتر می درخشد مثلاً میرفندرسکی، فخرالدین اسعدگرگانی، میرداماد و عبدالقاهر جرجانی که سرآمد همه ادبای زمان خود بود و در معانی و بیان مشهورترین چهره اسلام و عرب تاکنون می باشد.
می توان گفت تعداد ادبا و علمای گرگان در فنون مختلف به قدری است که این منطقه در مقایسه با سایر نقاط از این حیث بی نظیر می باشد که این مضمون را تلویحاً از جانب علامه و ادیب بزرگوار حسن حسن زاده آملی (حفظه الله) به تأیید شنیده ام و هر چند این مختصر نمی از یمی و قطره ای از بیکران است، لیکن در پایان نتیجه گیری شده است که دهها نفر از این بزرگان سهم و نقش مؤثرتری در رواج ادبیات عرب داشته اند و بحث و بررسی و نیز تحقیق و تتبع در مورد سایر جنبه های حضور مؤثر ادبا و علمای گرگان در موضوعات گوناگون ، به مجالی موسع تر موکول گشته است. نیز به اینکه بزرگان علمی ایران نظیر ابوعلی سینا، غزالی، فارابی، ابوریحان بیرونی و … به این منطقه آمده و به تعلیم و تعلم پرداخته اند هم به تفصیل اشاره و نتیجه گیری شده است که منطقه گرگان در دوره عباسی و بلکه در سایر دوره ها بستر علمی بسیار مناسب و گسترده ای برای ادبا و علمای منطقه و نیز بقیه نقاط ایران بوده است که باید مردم منطقه بدان ببالند و در جهت احیای آن به پا خاسته واقدام نمایند .

پس از مطالعه و تحقیق در منابع معتبر ادبی و تاریخی پیرامون بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان در ادبیات عرب در دوره عباسی ، علاوه بر این موضوع، حقایق بسیار دیگری نیز آشکار می شود.
اینکه در دوره عباسی یعنی حد فاصل سالهای ۱۳۲ هـ الی ۶۵۶ هـ فضای ادبی و علمی گرگان و منطقه گرگان مملو از شور و نشاط بود و نسبت به سایر قرون و اعصار ممتاز می باشد و تأثیر عوامل مختلفی همچون علاقمندی حاکمان به ادبیات، علاقمندی نخبگان علم و ادب و علاقمند نمودن مردم توسط ایشان آب و هوای اصطلاحاً شاعرانه و مناظر طبیعی و چشم اندازهای بی مثال منطقه به چه میزان در کنار سایر دلایل و عوامل سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و … در رواج زبان و ادبیات عرب در گرگان قدیم (گنبد کاووس فعلی و نواحی مجاور شامل دَلَند، فندرسک ، رامیان و ….) مؤثر بوده است، از جمله مواردی می باشد که طبق موضوع این پایان نامه، از رهگذر بررسی و تدقیق در منابع و مآخذ مرتبط به دست آمده است.
همچنین تأثیرگذاری و تأثیر پذیری نوعاً علمی و ادبی را که در میان علما و ادبای گرگان و سایر نقاط ایران وجود داشته است را باید از دیگر دستاوردهای این مطالعه برشمرد. دانشمندانی بزرگ همچون ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی، غزالی و فارابی و دهها نفر از برجستگان پیشین عرصه علم و ادب ایران زمین، در سابقه خود استادی و شاگردی در گرگان و تعلیم و تعلّم در این منطقه را به یادگار دارند.
و نیز این مطالعه به ما نشان می دهد که هر چند فاصله دو نقطه دیار و مُلک و ملّت و سرزمین هزاران فرسنگ نیز باشد، ممکن است در اثر برخی مقتضیات و امکانات خاص، تأثیر و تأثّر متقابلی را در میان آن دو نقطه شاهد باشیم.
امیداست آیندگان نیز در خصوص تکمیل نتایج این تحقیق و موضوعات جانبی که به آن اشاره شد، گام بردارند.
واژه های کلیدی: ادبای گرگان، دوره عباسی، زبان و اذبیات عربی، موقعیت جغرافیاتی

فهرست مطالب 

۱٫ فصل اول ـ کلیات
۱-۱- اهمیت تحقیق ۲
۱-۲-ضرورت تحقیق و پیشینه آن ۲
۱-۳- روش تحقیق ۳
۱-۴- هدف تحقیق ۴
۱-۵- مشکلات و موانع تحقیق ۵

۲٫ فصل دوّم ـ وضعیت جغرافیایی وتاریخی گرگان در عصر عباسی
۲-۱- گرگان و استرآباد در عصر عباسی ۷
۲-۲-موقعیت جغرافیایی گرگان در عصر عباسی ۸
۲-۲-۱-نقشه ایالت گرگان در عصر عباسی ۱۰
۲-۲-۲- نقشه و تقسیمات سیاسی فعلی استان گلستان ۱۱
۲-۳-۳- اظهار نظر بزرگان علمی وادبی درکتب مختلف در مورد گرگان ۱۲
۲-۳- موقعیت تاریخی گرگان در عصر عباسی ۱۴
۲-۳-۱-کیفیت جنبش و شکل گیری عباسیان ۱۷
۲-۳-۲- حکومتهای مختلف گرگان در عصر عباسی ۱۹
الف) طاهریان (۲۰۶-۲۵۹ هـ) ۱۹
ب) صفاریان (۲۴۵-۳۹۳ هـ) ۲۰
ج) آل بویه (۳۲۰- ۴۴۷هـ) ۲۰
د) سامانیان (۲۷۹-۳۷۵هـ) ۲۱
۲-۳-۳- مقامات عالی گرگان در عصر عباسی ۲۲
۲-۳-۴- شخصیتهای متنفذ گرگانی در عصر عباسی ۲۳
۲-۳-۵- فرمانروایان بنی عباس در گرگان ۲۴
۲-۳-۶- خلافت هارون الرشید و برخی خلفای عباسی ۲۴

۳٫ فصل سوم : اوضاع علمی، ادبی و فرهنگی گرگان در عصر عباسی
۳-۱- فضای علم و ادب گرگان ۲۷
۳-۲- خط، زبان، علوم و ترجمه کتب علمی درگرگان ۳۲
۳-۳- نگاهی به برخی آثار وکتب علمی ، ادبی ، تاریخی و … درعصر عباسی ۳۴
۳-۳-۱- کتب علمی ، ادبی ، تاریخی و… در سراسر ایران ۳۴
۳-۳-۲- کتب علمی ، ادبی ، تاریخی و… در گرگان ۳۵
۳-۴- نگاهی به برخی جلسات و شیوه های آموزشی در گرگان در عصر عباسی ۳۸

۴٫ فصل چهارم : زبان وادبیات عربی درگرگان در عصر عباسی
۴-۱-وضعیت زبان و ادبیات عربی در ایران در سراسر ایران ۴۴
۴-۲-وضعیت زبان و ادبیات عربی درگرگان ۴۴
۴-۳- وضع کلی آموزش در گرگان درعصر عباسی ۴۷
۴-۴- تدریس در گرگان در عصر عباسی ۴۹
۴-۵- نوع علوم مورد تدریس در گرگان در عصر عباسی ۵۱
۴-۶-تأثیر عصر تفسیرنویسی عربی در گرگان در عصر عباسی بر ادبیات عربی ۵۳
۴-۷- علل رواج زبان وادبیات عرب در گرگان درعصر عباسی ۵۴
۴-۷-۱- حکومت علویان در گرگان ۵۴
۴-۷-۲- علاقمندی حاکمان ۵۵
۴-۷-۳- شرایط اقلیمی ۵۶
۴-۷-۴- سفر ادبا و علمای بزرگ ایران به گرگان ۵۶
۴-۷-۵- وضعیت مناسب امنیتی ۵۶
۴-۷-۶- سفرگرگانی ها به کشورهای عربی ۵۷
۴-۷-۷- علاقه مندی مردم ۵۷

۵٫ فصل پنجم : بررسی جایگاه وسهم ادبای گرگان در ادبیات عرب در عصر عباسی
۵-۱- مشهورترین ادبای ایران در عصر عباسی ۵۹
۵-۲- رجال و ادبای مشهوری که به گرگان آمدند ۶۰
۵-۳- تعامل ادبای گرگان با ادبای سایر نقاط ایران در عصر عباسی ۶۳
۵-۴- مشهورترین ادبای گرگان در عصر عباسی ۶۵
۵-۵- مولفین و مدرسین بزرگ گرگان در عصر عباسی ۷۲
۵-۶- بررسی نقش وجایگاه تعدادی از ادبای گرگان در ادبیات عرب ۷۴
۵-۷- گزیده شعر برخی از ادبای گرگان در عصر عباسی ۸۵

۶٫ فصل ششم ـ نتیجه گیری وپیشنهاد
۶-۱- نتیجه گیری ۹۱
۶-۲- پیشنهاد ۹۳
۶-۳- فهرست ادبا و علما ۹۴
۶-۴- فهرست آثار مهم ادبی و علمی ۱۰۲
فهرست منابع و مآخذ ۱۰۷

منابع و مآخذ :

۱- ابن الاثیر ، ع .ا.ع.،۱۳۵۱، تاریخ بزرگ اسلام ، ایران ، ج ۱۶ .
۲- استر آبادی ، م .م .، ۱۳۶۸ ، تاریخ جهانگشای نادری ، ایران.
۳- اشپولر، ب .، ۱۳۴۹، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، لندن.
۴- اصطخری ، ا . م .، ۱۳۶۲ ، مسالک و ممالک ، لندن.
۵- الماسی ، ع.م.، ۱۳۷۱، تاریخ آموزش وپرورش اسلام وایران ، ایران .
۶- براون .، ۱۳۵۵، تاریخ ادبیات ایران ، جلد ۴ .
۷- بروکلمن .، تاریخ ادبیات عرب ، ایران ، چاپ اول.
۸- ترکمان ، ا.ب.، ۱۳۵۰، تاریخ عالم آرای عباسی ، ایران ، جلد ۳٫
۹- ثعالبی ، ا.، ۱۳۵۸ ، یتیمه الدهر ، ایران ، چاپ دوم .
۱۰- جواهر کلام ، ع .، ۱۳۳۳، تاریخ تمدن اسلام ، ایران ، جلد ۵٫
۱۱- حجتی ، م .ب .، ۱۳۶۶ ، تاریخ قرآن کریم ، ایران ، چاپ چهارم.
۱۲- حقیقت ، ع .ا .، ۱۳۶۸ ، فرهنگ شاعران زبان فارسی، ایران ،چاپ اول .
۱۳- خواندمیر.، ۱۳۳۳، حبیب السیر ، ایران ، جلد ۴ .
۱۴- رازی ، ع ، ۱۳۴۷، تاریخ کامل ایران ، ایران ، چاپ چهارم .
۱۵- راوندی ، م ، ۱۳۷۴، تاریخ اجتماعی ایران ، ایران ، جلد ۱ تا ۸٫
۱۶- راوندی ، م ، ۱۳۶۹، تاریخ تعلیم وتربیت در ایران واروپا ، ایران ، چاپ سوم .
۱۷- زرین کوب ، ع .، ۱۳۶۹ ، کارنامه اسلام ، ایران .
۱۸- زمانی شهمیرزادی ، ع .، ۱۳۷۱، شعرای مازندران وگرگان ، ایران .
۱۹- سیوطی ، ج .ع . ا.، ۹۱۱، بغیه الوعاه فی طبقات النحویین و النحاه ، بیروت.
۲۰- صفا ، ذ .ا .، ۱۳۶۴ ، تاریخ ادبیات ایران ، جلد ۱تا ۵ .
۲۱- صفا ، ، ذ .ا .،۲۵۳۶ ، خلاصه تاریخ سیاسی واجتماعی و فرهنگی ایران از آغاز تا پایان عهد صفویه ، ایران .
۲۲- ضمیری ، م .ع ، تاریخ آموزش وپرورش ایران دراسلام ، ایران ، چاپ چهارم .
۲۳- طوسی ، خ .ن .ا.، سیاستنامه ، ایران .
۲۴- فرای ، ر.م .، تاریخ ایران از اسلام تا سلاجقه ، ایران ، چاپ اول ، جلد ۴ .
۲۵- مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی .، ۱۳۶۹ ، دایره المعارف بزرگ اسلام ، ایران ، جلد ۶ .
۲۶- مشکور ، م .ج .، تاریخ شیعه و فرقه های اسلامی تا قرن ۴، ایران ، چاپ اول .
۲۷- مظاهری ، ع .، ۱۳۶۲، زندگی مسلمانان در قرون وسطی ، ایران ، چاپ اول .
۲۸- نجم آبادی ، م.، ۱۳۴۱، تاریخ طب در ایران .
۲۹- هدایت ، ر.ق .خ .، ۱۳۳۸، تاریخ روضه الصفا ، ایران ، جلد ۱۱٫
۳۰- همایونفرخ ، ر. ا .، ۱۳۷۰ ، تاریخ هشت هزار ساله شعر ایرانی ، جلد ۲ .
۳۱- همایی ، ج . ا .، ۱۳۴۰ ، تاریخ ادبیات ایران ، چاپ دوم .
۳۲- همایی ، ح.ا.، ۱۳۶۳ ، تاریخ علوم اسلامی ، ایران .
۳۳- یعقوبی ، ا .، ۱۵۳۶، البلدان ، ایران .
۳۴- یوسفی ، غ .، ۱۳۵۲، قابوسنامه ( عنصر المعالی … )، ایران .

۱-۱- اهمیت تحقیق

موضوع این پایان نامه همان گونه که از اسمش پیداست بررسی جایگاه و سهم ادبای گرگان در ادبیات عرب آن هم در فاصله زمانی اوایل قرن دوّم تا نیمه قرن هفتم هجری می باشد. زبان عربی زبان اسلام و قرآن است و در دوره عباسی بیشتر به عنوان زبان تألیف معروف بوده است یعنی آثاری را که علما برجای می گذاشتند به زبان عربی بود و حتی غالب این تألیفات نیز شامل علوم عربی همانند صرف، نحو، بلاغت، لغت، قرائت، و علوم دینی همچون تفسیر، حدیث، فقه، کلام و … بود. البته زبان ادبای گرگان در عصر عباسی فارسی بوده است لیکن تأثیر زبان عربی و فارسی بطور متقابل بررسی می شود. در بستر ارتباط چند جانبه دینی، سیاسی، ادبی، علمی، فرهنگی و اجتماعی ادبای گرگان با ادبای عرب و عربی دانان واژگان فراوانی میان این دو زبان متبادل شده است که بیشتر به اصطلاحات نظامی، دیوانی (اداری)، حکومتی و مالی محدود می شود و نیز برخی از عادات، رسوم و فرهنگ ادبای این دو زبان نیز بطور دوجانبه جابجا و منتقل شده است. بدلیل گستردگی حوزه فعالیت ادبای گرگان و نیز تعداد بسیار زیاد ایشان، این تحقیق اهمیت می یابد. این مهم است که بدانیم در کشوری که زبان فارسی عموماً رایج است، ادبای یک منطقه خاص به چه میزان در ترویج، تکوین و تکمیل ادبیات عرب سهیم بوده اند. مهمتر اینکه وقتی می بینیم این ادبا و دانشمندان در زمینه های غیرادبی شامل فقه، تفسیر، کلام، منطق و سایر علوم نیز مطالبی نگاشته اند و همین مطلب نیز علاقمندی دوجانبه را میان ایشان و آنان که در عربی و ادبیات آن دستی دارند، می افزاید، به طور طبیعی اهمیت این تحقیق آشکارتر می شود.

۱-۲- ضرورت تحقیق و پیشینه آن

وقتی مشاهده می کنیم که زبان عربی در دوره عباسی زبان اداری و سیاسی بوده است و غالباً پادشاهان و حکما و رجال دولتی آن را نیک می دانستند، مشخص می شود که عربی در ارتباطات ایشان با ممالک غیرعرب نیز بکار می رفته است و چون تاکنون درخصوص تأثیر ادبای گرگان که یکی از مهمترین نقاط غیرعربی است که در آن زبان و ادبیات عرب تقریباً در همه جا و آن هم به شکل فراگیر رایج بوده است، در زبان و ادبیات عرب بحثی نشده است، این تحقیق ضرورت می یابد امّا از آنجایی که تاریخ این مسأله طولانی است، یکی از دورانهای مشخص (دوره عباسی) مدنظر قرار گرفته و پیرامون آن بررسی و تحقیق شده است. در لابلای کتب ادبی و تاریخی نیز کمتر به مضمون این تحقیق و یا مضامین مشابه برمی خوریم که خود جای خالی چنین کاری را نشان می دهد و از ضرورت آن پرده برمی دارد.البته ناگفته نماند که در کتب و منابع معتبر بسیاری نظیر وفیات الاعیان ابن خلکان ، معجم الادباء یاقوت حموی و غیر اینها بحث از رجال ، علما و ادبای گرگان به میان آمده و در شرح احوال، آثار وافکار آنان مطالبی نگاشته شده است لیکن به طور مشخص وبه صورت یکجا و ویژه ، راجع به نقش وسهمی که درادبیات عرب داشته اند کار چشمگیری انجام نشده که تحقیق حاضر به دنبال رفع این خلاء می باشد .

 ۱-۳- روش تحقیق

در این تحقیق سعی شده است از حداکثر امکانات و روشها جهت پی بردن به کنه موضوع و رعایت دقت در نگاشتن مطالب استفاده شود. امّا به طور مشخص از روش تحقیق کتابخانه ای استفاده شده است. بنابر صلاحدید استاد محترم راهنما قرار بر این شد که پس از مطالعه آثار مربوط و کتب تاریخی و ادبی که به این موضوع ارتباط دارد و استخراج مطالب اولیه، آن مطالب در قالب چندین فصل منظم شده و پس از پروراندن موضوع و بحث درباره آن در طی فصول پایان نامه نتیجه منطقی را که عائد می گردد، به عنوان خاتمه مباحث بیاوریم که البته اینگونه هم شد. در این تحقیق سعی شده است حتی المقدور بر اساس معجم الادباء یاقوت حموی ، وفیات الاعیان ابن خلکان ، چندین دایره المعارف مرتبط و تاریخ ادبیات شادروان دکتر صفا مطالب استخراج و منظم گردد که البته در تکمیل و بازبینی مطالب، از سایر منابع نیز استفاده شده است. برای جمع آوری منابع و مآخذ بیشتر و بهتر که نهایتاً شمار آنها به حدود یکصد جلد کتاب می رسد، به کتابخانه های معتبر تهران، خراسان (آستان قدس رضوی)، گرگان و برخی جاهای دیگر مراجعه شد که حاصل آن بدست آوردن انبوهی از اطلاعات در زمینه های گوناگون در باره مردم گرگان، موقعیت جغرافیایی و طبیعی آن، و اوضاع گوناگون پیشینیان این منطقه می باشد.

 ۱-۴- هدف تحقیق

هدف از انجام مراحل این تحقیق همانگونه که از نامش پیداست، بدست آوردن میزان سهم و جایگاه ادبای گرگان در ادبیات عرب در دوره عباسی حد فاصل سالهای ۱۳۲ الی ۶۵۶ هجری قمری می باشد، اینکه دهها و بلکه صدها ادیب و عالم چیره دست در منطقه گرگان وجود دارد و اتفاقاً اسامی آنها به صورت عربی بر آنان نهاده شده است در حالی که منطقه فارسی نشین می باشد، مطلبی است که پیدا کردن چرایی آن، هدف تحقیق حاضر را تشکیل می دهد.

و نیز ازاهداف  این تحقیق مواردی دیگر نظیر یافتن وجوه توانمندیهای مختلف ادبا و علمای گرگان در عصر عباسی، بررسی قابلیتهای یک منطقه در یک زبان در عین عدم شهرت آن و انتساب رسمی آن به زبان موصوف، و دهها دستاورد دیگر است که در طول مراحل تحقیق به آن دست پیدا می کنیم. به هر حال بررسی، تحقیق و تتبع در این موضوع توانسته است علاوه بر وجه ادبی و توانمندی ادبیاتی و نیز سوابق ادبای گرگان، پرده از سایر جوانب نیز بردارد که البته این نیز خود به صورت تلویحی هدف از تحقیق حاضر می باشد.

۱-۵- مشکلات و موانع تحقیق

گذشت قرنها از دوره عباسی، در دسترس نبودن همه منابع و مآخذ لازم و کافی، تناقض در مطالب مندرج در دو یا چند منبع و عدم امکان اطمینان کافی به صحت مطالبی که استخراج می شود و همچنین روشن نبودن اسنادی که یک مطلب به آن نیاز دارد تا به عنوان یک مطلب درست و صحیح مورد استفاده و استناد قرار گیرد، از جمله مهمترین مشکلات و موانع سرراه این تحقیق بوده است که جهت کاستن از موانع مزبور تلاش زیادی صورت پذیرفته از جمله سعی شده است به منابع بیشتری مراجعه شود، به اوثق مطالب و مندرجات تکیه شده و در استخراج مطالب حتی المقدور والامکان همه ملاحظات و مقتضیات در نظر گرفته شود تا شاهد اثری خوب و ارزنده باشیم امّا به هر حال نگارنده این تحقیق را باز هم نیازمند مساعدت و راهنمایی دیگران و تحقیق بیشتر تا تکمیل مطالب توسط خود و سایرین می بیند. باشد که آیندگان نیز جهت هر چه بهتر بدست آوردن حقایق و موضوع این تحقیق و مسائلی که از رهگذر آن به ذهن خطور می کند و پیش می آید، به طور جدّ تلاش نمایند و همگان را از نتایج بررسی  و کنکاش خود در حوزه های مختلف بهره مند سازند.

 ۲-۱-گرگان و استرآباد در عصر عباسی

می دانیم که فرهنگ و علم و ادب، تابع مؤلفه های گوناگونی از جمله شرایط اجتماعی و اقتصادی یک جامعه است.

ادبا و دانشمندان زیادی در خطه گرگان تربیت شده اند. گرگان از اوایل قرن ۴ عصر حکومت زیاریان تا قرن ۶ هجری در اوج شکوه و عظمت بود و توانست بزرگان و افاضل زیادی را در خود بپروراند. مساجد گرگان دارای حلقه های درسی فراوان بود و مدرسان نیز که در مساجد بودند، به تدریس علوم مختلف می پرداختند و همین امر نیز سبب شد که ادبای زیادی در آن پرورش یابند.

آنقدر شرایط فرهنگی و اجتماعی و علمی در گرگان فراهم بود که می بینیم در گرگان بزرگان علوم مختلف و دانشمندان بزرگی چون ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی چندین سال در آن محیط مناسب بسر می برند و به تحصیل و تدریس می پردازند. و نیز غزالی مدتها در آنجا ماند و به تحصیل علم و ادب پرداخت.

در آن زمان یعنی در قرن ۳ و ۴ زلزله ویرانگری در سال ۲۶۰ هجری قمری به همراه طاعون وحشتناک سالهای ۳۷۸ و ۳۷۹هـ و نیز درگیریهای فراوان بین حکومتهای محلّی بر سر این منطقه که آنجا را محل تردد و برخوردهای متعدد آنها نموده بود، نه تنها این شهر، بلکه کل ایالت گرگان و تختگاهش استرآباد را نیز به ویرانی کشاند و شهر جرجان برای همیشه به انحطاط و نابودی گرایید.[۱]

اما پس از نابودی گرگان ، استرآباد یک قرن بعد مجدداً جانی تازه گرفت وازاین قرون به بعد شاهد درخشش این شهر درتاریخ اسلام هستیم .

اکثریت جمعیت شهر را مسلمانان سنی مذهب تشکیل می دادند. هر مذهبی در آن زمان مسئوول و بزرگی برای خود داشت. مثلاً ابوجعفر کمیل بن جعفربن کمیل فقیه گرگانی بکرآبادی رئیس حنفیان شهر در نیمه دوّم قرن ۴ بود امّا در استرآباد به احتمال زیاد اکثریت با شیعیان بود هر چند ابن سهمی به وجود تسنن نیز اشاره کرده است و می نویسد که مثلاً فقیه بزرگ شافعی مذهب به نام ابراهیم بن مطرف بن حمید از مردم این شهر بود. وی که کنیه اش ابواسحاق استرآبادی بود، به سال ۲۴۹ درگذشت. و نیز ابویعقوب معروف به ابن ابی عمران شافعی از علمای بزرگ فقه اوّلین کسی بود که کتابهای شافعی اهل تسنن را به استرآباد آورد.[۲]

 ۲-۲-موقعیت جغرافیایی گرگان در عصر عباسی

گرگان عصر عباسی را نباید با گرگان فعلی که مرکز استان گلستان در شمال جمهوری اسلامی ایران است، یکی دانست. دو منطقه گرگان و استرآباد نیز به یک نقطه واحد گفته نمی شود. هر کدام از این جاها از نظر جغرافیایی با دیگری فاصله دارد. ایالت گرگان و منطقه استرآباد و شهر جرجان (یا گرگان) هر کدام در نقطه ای واقع شده اند.

از میان اسامی فوق ایالت گرگان از همه وسیعتر بود و شامل منطقه ای می شد که از «تمیشه» روستای خرابه شهر فعلی کردکوی آغاز می شودو تقریباً تا حوالی گنبد کاووس (قابوس) فعلی که هم اکنون در نود کیلومتری شرق گرگان مرکز استان گلستان قرار دارد، ادامه می یافت.[۳]

استرآباد نیز به شهری گفته می شود که در مقاطعی از تاریخ، «تختگاه» یا مرکز این ایالت بوده است.

امّا شهر جرجان یا گرگانِ قدیم شهری بود در منتهی الیه شرق ایالت گرگان که هم اکنون نیز ویرانه ها و آثاری از آن در حاشیه شهر گنبد کاووس فعلی باقی مانده است.

به عبارتی ساده تر می توان حدود جغرافیایی استرآباد، ایالت گرگان، گرگان، جرجان و گنبد کاووس را بدین شرح توصیف نمود:

۱-    استرآباد : مرکز ایالت گرکان (از کردکوی تا گنبد فعلی) بوده است.

۲-    ایالت گرگان : از حدود کردکوی آغاز و تا گنبدکاووس ادامه داشته است.

۳-    گرگان : در سال ۱۳۱۶ این نام به جای استرآباد استفاده شد.

۴-    جرجان : تقریباً گنبدکاووس فعلی را شامل می شود.

۵-    گنبدکاووس: تقریباً همان جرجان یا گرگان قدیم است.

البته طبرستان نیز همان مازندران فعلی می باشد و در این رساله به همین معنا در نظر گرفته می شودو گرگانج نیز توسط عربها نامیده شده که این نامگذاری توسط آنان بین سالهای ۶۰۰الی ۱۲۰۰هجری کاربرد داشته است .[۴]

۲-۲-۱- نقشه ایالت گرگان در عصر عباسی

۲-۲-۲- نقشه و تقسیمات سیاسی فعلی استان گلستان

  گرگان یا استان فعلی گلستان به عنوان یکی از ۳۰ استان کشور مستقل و پهناور جمهوری اسلامی ایران می باشد.

سابقه تبدیل آن به یک استان جداگانه به حدود ۱۰ سال می رسد. تعداد شهرستانهای گلستان به مرور و با توجه به مقتضیات خاص سیاسی، جغرافیایی ، طبیعی و … در حال تزاید است فعلاً تعداد یازده شهرستان به نامهای گرگان، گنبد کاووس، علی آباد، آزاد شهر، رامیان، کردکوی، آق قلعه، مینودشت، کلاله، بندرگز و بندرترکمن در این استان وجود دارد و شهرهای مهم دیگری نیز که به لحاظ کشاروزی، صنعتی و نیروی انسانی در سالهای اخیر در سطح استان و کشور بیشتر مطرح شده اند نیز در حال ارتقای سیاسی به مرکز شهرستان می باشند که از مهمترین آنها می توان به شهر زیبا و دیدنی دَلَند در ۶۰ کیلومتری شرق گرگان مرکز استان گلستان اشاره نمود.

این استان از شمال به کشور ترکمنستان ، از جنوب به استان سمنان ، ازشرق به استان خراسان شمالی و ازغرب به خلیج گرگان واستان مازندران محدود می باشد .[۵]

 ۲-۲-۳-اظهار نظر بزرگان علمی و ادبی در کتب مختلف در مورد گرگان  

یعقوبی در البلدان می نویسد:

«خراج گرگان ۱۰ میلیون درهم است…. انواع جامه های حریر، شتران تنومند و درخت خرما فراوان دارد….»[۶]

ابن حوقل در صوره الأرض می نویسد:

«درگرگان بارانهای دائمی دارد … اصل ابریشم طبرستان از ولایت گرگان به دست آید… در انیجا ثلج (نمک چینی)، خرما، ترنج، انجیر و زیتون بدست می آید… دانشمندان معروف بسیاری داشته است. اغلب توابع گرگان کوهستانها و قلعه های استوار است که شمار آنها از هزار بیشتر باشد… عواید آن از وشمگیربن زیاد و بهستون بن وشمگیر است که حدود ۰۰۰/۲۰۰ تا ۰۰۰/۰۰۰/۲ درهم است.»[۷]

در کتاب حدود العالم من الشرق الی المغرب به سال ۳۷۰ هـ.ق آمده است:

«مردمان گرگان درشت صورت و جنگی و با مروت هستند … از آن جامه ابریشم سیاه خیزد و وقایه و دیبا و قزین… استرآباد هم شهری است بر دامن کوه و خرم و آبهای روان و مردم به ۲ زبان سخن می گویند : ۱- لوترای استرآبادی ۲- پارسی گرگانی و از آن جامه بسیار خیزد از ابریشم چون مبرم و زعفوری.»[۸]

اصطخری در اواخر قرن ۴ هـ.ق چنین نوشته است:

«…. در نواحی گرگان آبهای بسیار باشد و نواحی کشاورزی فراوان هست و چون از عراق گذشتی هیچ شهری جامعتر از گرگان نیست…. استرآباد به دریا نزدیک است و بندربزرگ آبسکون را دارد.»[۹]

مقدسی نیز در سال ۳۷۵ هجری قمری می نویسد:

« از گردشگاههای زمین بهتر آن از نظر ساخت گرگان باشد… نهرها پر آب، باغها فراوان، روستاها بزرگ و پربرکت … شهر بازار، کاروانسرا و مساجد زیبا دارد و مسجدها را نقاشی کرده اند … پیران با دین و دانش و ثروت دارد … خطیب ایشان حنفی است … شیعیان هم در گرگان و طبرستان هستند … زبان مردم قومس و گرگان نزدیک است … اندرزگویی با فقیهان و راویان است … استرآباد خوش هواتر و آبی گواراتر از گرگان دارد… مسجد جامع در بازار و جلوی آن نهریست..»[۱۰]

ثعالبی در اثر معروف خود به نام یتیمه الدهر می نویسد:

» من نیز به جرجان سفر کردم …و به خدمت صاحب بن عباد که تا به سال ۳۷۳ هـ وزارت مؤید الدود آل بویه را در گرگان داشت، رفتم…»[۱۱]

وی در کتاب التمثیل و المحاضره نیز در مورد گرگان می نویسد:

« … کتاب المبهج را در گرگان به اسم قابوس وشمگیر، حاکم گرگان نوشتم و اهداء نمودم ….»[۱۲]

 ۲-۳- موقعیت تاریخی گرگان در عصر عباسی

در متون و منابع تاریخی که به دیرینه شناسی گرگان از نظر تاریخی پرداخته اند، به قدمت چند هزار ساله این منطقه، غنای علمی و فرهنگی و ادبی گذشتگانِ این دیار، تمدن ساکنان آن و جهاتِ دیگری که حاکی از عمق و تنوع فرهنگ و علوم در طول زمان می باشد، برخورد می کنیم.

تاریخ پربار منطقه گرگان در منابع و مصادر زیادی آمده است که از جمله می توان به این منابع اشاره نمود:

۱-    تاریخ جرجان (متن عربی ) از سهمی گرگانی

۲-    تاریخ طبری جلد ۹ از محّمد بن جریر طبری

۳-    سیر فرهنگ در ایران از دکتر ناصرالدین شاه حسینی

۴-    تاریخ ایران (پطرشفسکی)

۵-    تاریخ تمدن جلد ۵ از جرجی زیدان

و صدها منبع و مأخذ دیگر که هر کدام از منظری به گرگان نگریسته اند و بخشی از تاریخ آن دیار را نمایان ساخته اند.

گرگان در طول تاریخ بستر اتفاقات عمده سیاسی و اجتماعی و ناظر لشکرکشیهای متعددی بوده است که از جمله دلایل این حوادث، موقعیت و توانمندیهای طبیعی، جغرافیایی، اقتصادی و … در منطقه است که هرگاه یک قومی احساس می کرد توان فتح گرگان را دارد، درنگ ننموده و مبادرت به این کار یعنی لشکرکشی و فتح منطقه گرگان می نمود.

صرف نظر از تاریخ قبل از اسلام گرگان، در دوره ظهور اسلام نیز این منطقه تاریخ پرتلاطمی دارد. پس از وفات نبی اکرم (ص) ، در زمان ابوبکر مسلمانان به سرداری سعدبن وقاص رژیم ساسانی را سرنگون کردند و بسیاری از نقاط ایران را فتح نمودند لیکن گرگان تا مدتها نیمه مستقل باقی ماند. در آن زمان گرگان و طبرستان به اتفاق چند منطقه دیگر، به عنوان اماراتی کوچک صاحبان موروثی داشتند.[۱۳]

حدود سال ۲۲ هـ.ق در زمان عمر، سویدبن مقرن، گرگان را فتح کرد و با گرفتن خراج آن را به رزبان خود واگذاشت.[۱۴] ورود اعراب به این منطقه و نیز ساکن شدن عده ای از آنها از این زمان به بعد بود. عربها صنایع مختلف گرگان را به سرزمینهای خود ارسال می کردند. عربها ضرب سکه را نیز در گرگان آموختند و دو قرن بعد در سال ۲۸۴هـ.ق در قصبه «هرتک» به ضرب سکه پرداختند که بر روی آن به خط کوفی «بسم الله ربی» حک شده بود.[۱۵] دو دهه بعد از سوید بن مقرن ، در سال ۴۱ هجری معاویه پسر ابوسفیان «مصقله بن هبیره بن شبل» را به گرگان اعزام نمود ولی وی طی یک نبرد خونین به قتل رسید. در زمان یزید نیز «یزید بن مهلب بن ابی صفره» گرگان را بار دیگر فتح نمود و به دستور وی باروئی عظیم به دور شهر گرگان احداث گردید و ۴۰ مسجد که یکی به نام خودش بود بنا نهاد.[۱۶] یزید بن مهلب بن ابی صفره مدتی نیز در استر آباد که گرگان فعلی است اطراق نمود و در همین زمان در این شهر ۴۰ خم طلا و نقره یافت که مقداری از آن را صرف آبادانی استرآباد نمود.[۱۷] در همین زمان مردم درگرگان علیه وی و سپاهیانش شورش عظیم برپا کردند که بشدت سرکوب گردید.

مردم گرگان و طبرستان از این سالها به بعد که وارد عصر عباسی می شدند و از سالهای ۱۳۰ هـ.ق حکومت عباسیان آغاز می شد، درگیر نبردهای متعدد با سپاه و سرداران اعزامی می شدند. و در همان سالها بود که با سرداران اعزامی اموی بارها درگیر و رویارو شدند.

بنی امیه فرمانروایان زیادی داشت که از جمله مهمترین آنان درگرگان می توان به جهم بن بکر جعفی که بعد از یزید بن مهلب به امر عمربن عبدالعزیز حاکم جرجان شد و پل معروفی را در آنجا احداث نمود، حادث بن عباد طائی ، سلیمان بن سلیم، نباته بن حنظله و دیگران اشاره نمود که از ۶ ماه تا ۴ سال فرمانروای آن منطقه بودند.

در عصر عباسی و در حالی که جنگ و درگیریهای متعدد و شدیدی در سالهای مختلف رخ می داد، لیکن اوضاع فرهنگی تقریباً سیر باثباتی داشت و هر روز به تعداد مراکز ترویج مسائل فرهنگی و نیز حامیان آن افزوده می شد بطوریکه مثلاً حلقه های درسی در مساجد و مدارس رو به تزاید داشت و ساخت مساجد نیز به تعداد زیاد نمود پیدا کرده بود که معروفترین آنها عبارت بودند از : مسجد بجیله، اوّل کوی حجاج روبروی پوست فروشان ، مسجد بنی اسد در کوی محرز، مسجد همدان در کنار دروازه همدان، مسجد مراد که متعلق به زین دوزان (سراجین) بود و در سال ۳۹۹ هجری دوباره تعمیر شد و مسجد بنی تمیم معروف به «بحرالسواق» که متعلق به شیعیان بود و سایر مساجد که ابن سهمی در کتاب خود (تاریخ جرجان) به تعدادی از آنها اشاره نموده است[۱۸]

 ۲-۳-۱- کیفیت جنبش و شکل گیری عباسیان