عنوان :

تحقیق بررسی عوامل موثر حاشیه نشینی در ارتکاب جرم

تعداد صفحات :۱۰۳

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

 در جهان صنعتی امروز پدیده مهاجرت، حاشیه نشینی و اسکان های غیررسمی در اطراف شهرهای بزرگ و مناطق محروم شهری امری اجتناب ناپذیر و از جمله چالش های مهم فرا روی مدیریت شهری است. در دهه های اخیر، شهرسازان، جامعه شناسان و صاحب نظران مدیریت شهری درصدد سامان دادن به این مشکل برآمده و به روش های گوناگون با آن برخورد کرده اند.

در کشور ما با عنایت به اهمیت تامین مسکن ارزان برای اقشار محروم و آسیب پذیر و فرهنگ برگرفته از اعتقادات و باورهای اسلامی حدود دو ماه پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی در ۲۱ فروردین ۱۳۸۵ توسط حضرت امام(ره) فرمانی صادر و بر آن مبنا ضمن افتتاح حساب ۱۰۰و تاسیس بنیاد مسکن  انقلاب  اسلامی از دولت و همه کسانی که توان مالی داشتند; برای رفع این معضل دعوت به عمل آمده و از این طریق اقدامات و خدمات فراگیر و موثرتری در شهرها، روستاها و مخصوصا مناطق محروم انجام گرفت. با شروع جنگ تحمیلی لزوم پرداختن به دفاع مقدس و نیازمندی های ویژه آن دوران، تدریجا این مسئله مهم کمرنگ و نتیجه اینکه سکونتگاه های غیررسمی و حاشیه نشینی قوت گرفت و با سرعت توسعه یافت و این نیاز اولیه خانواده که از طریق قانونی و معیارهای دینی و اخلاقی تامین می شد، از طریق خلاف قانون و عرف انجام گرفت و همچنان توسعه یافت و اکنون در شهرهای بزرگ مخصوصا ارومیه حاشیه نشینی به عنوان یک معضل بزرگ شهری مطرح است. هرچند مطالعات و اقداماتی در این زمینه انجام گرفته و طرح توانمندسازی سکونتگاه های غیر رسمی توسط دولت مطرح است; ولی پاسخگو نیست و اگر با سرعت با این پدیده برخورد جدی و ریشه ای به عمل نیاید در آینده ممکن است این نقاط به کانون های بحران تبدیل شوند. در چنین شرایطی سئوالاتی مطرح می شود که پیدا کردن پاسخ هر سئوال راهگشای بسیاری از مشکلات خواهد بود.

آیا باید ساکنان حاشیه نشین را از ارومیه جدا کرد؟ پاسخ آری است براساس کدام کار کارشناسی و اگر نه کدام مستندات علمی این نه را توجیه پذیر می سازد؟

در مناطق حاشیه نشین عوامل گوناگونی از قبیل جاری بودن فاضلاب در سطح زمین، بهداشتی نبودن توالت و عدم استفاده از صابون، رطوبت شدید خانه ها، پایین بودن سطح بهداشت، تغذیه نامناسب مادران و کودکان، ازدواج های فامیلی، عدم رعایت نکات بهداشتی در دوران بارداری باعث می شود که نسبت مرگ و میرکودکان در قیاس با مناطق دیگر بیشتر باشد و مادران برای خنثی کردن اثر عوامل فوق راهکار بارداری را برگزیده اند تا جای مرگ و میر کودکان را با زاد و ولد بیشتر پر کنند. تحقیقات انجام شده به نوعی موارد فوق را تایید می کند.

 هدف اصلی از نگارش این تحقیق بررسی عوامل موثر حاشیه نشینی در ارتکاب جرم  در شهر ارومیه بوده و جامعه آماری ما دراین پژوهش شامل کلیه انوار هایی که در شهر ارومیه در مناطق حاشیه نشین شهر زندگی می کنند که متاسفانه نتوانستم تعداد آمار دقیق آنها را بدست آوریم وما دراین پژوهش ازروش نمونه گیری تصادفی استفاده کرده ایم وبطورتصادفی ۲ منطقه حاشیه انتخاب نموده ایم واز هر۲  خانوار های منطقه سؤال کرده ایم.

نتایج این تحقیق نیز در جهت تایید فرضیه های این پژوهش بوده که بین عوامل موثر حاشیه نشینی و گرایش به رفتار بزهکارانه , عوامل موثر حاشیه نشینی و عوامل محیطی و خانوادگی  در مناطق حاشیه نشین و عوامل آموزشی و فرهنگی  در مناطق حاشیه نشین رابطه ی معنی دار وجود دارد

کلید واژه ها: حاشیه نشینی, جرم , ارتکاب جرم ,رفتار بزهکارانه , عوامل محیطی.

 فهرست مطالب

چکیده
فصل اول: طرح تحقیق  ۱
۱-۱-مقدمه    ۲
۲-۱بیان مسئله     ۴
۳-۱-اهمیت و ضرورت تحقیق   ۷
۴-۱-پرسش اصلی تحقیق  ۹
۵-۱-فرضیه ها     ۱۰
۶-۱-اهداف تحقیق   ۱۰
۷-۱-تعریف عملیاتی   ۱۱
فصل دوم :مبانی نظری پژوهش  ۱۸
۲-۱-مقدمه    ۱۹
۲-۲-مبانی نظری تحقیق    ۲۱
۲-۳-اعمال مجرمانه یا بزهکارانه در مناطق حاشیه نشینی  ۲۳
۲-۴-اعمال مجرمانه یا بزهکارانه در بعد از شکل گیری حاشیه نشینی  ۲۵
۲-۵-۱- ترکیب جمعتیی و تنظیم خانواده در  مراکز حاشیه نشین   ۲۸
۲-۶-۱- تحصیلات و باروری    ۳۱
۲-۶-  تامین اجتماعی در دوران سالخوردگی در مناطق حاشیه نشین   ۳۱
۲-۶-۲–فاصله گذاری بین موالید  ۳۲
۲-۶-۳ آشنایی با وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری  ۳۳
۷-۲بررسی دیدگاههای نظری در مورد چگونگی برخورد با بافتهای شهری  ۳۳
۲-۷-۱-نظریه افلاطون   ۳۴
۲-۸-چارچوب نظری  ۳۴
۲-۹-نظریه کارکردگرایی ساختی مرتون درباره کژکارکرد  ۳۵
۲-۱۰-تاریخچه ی حاشیه نشینی در ایران  ۴۰
۲-۱۰-۱-سکونت گاههای شهرنشینان  ۴۲
۲-۱۰-۲–نگرش اقتصادی و اجتماعی به مساله حاشیه نشینی  ۴۳
۲-۱۰-۳-حاشیه نشینی و امنیت اجتماعی   ۴۴
۲-۱۱-علل حاشیه نشینی   ۵۱
۲-۱۲-اوصاف عمومی مناطق حاشیه نشینی   ۵۳
۲-۱۳چگونگی فرم گرفتن زندگی در حاشیه شهر  ۵۶
۲-۱۴-آثار و پیامدهای اجتماعی فرهنگی مهاجرت بر جرم و بزه کاری   ۵۸
۲-۱۴-۱–علل افزایش جرم و ناهنجاری های روانی و اجتماعی   ۵۹
۲-۱۴-۲–پیش درآمدی بر اندرکنش بین آرایش فضایی و ناهنجاری های اجتماعی و فرهنگی  ۶۰
۱۵-۲-پیشینه تحقیق    ۶۱
پیشینه داخلی:  ۶۱
۲-۱۶-شناسایی ۲۲ منطقه حاشیه نشین در ارومیه-پیشینه تحقیق  :  ۶۷
فصل سوم:روش تحقیق    ۷۰
مقدمه    ۷۱
روش تحقیق    ۷۱
جامعه آماری    ۷۱
نمونه آماری   ۷۱
روش جمع آوری اطلاعات  ۷۲
روش تجزیه و تحلیل یافته ها  ۷۲
فصل چهارم :روش تجزیه و تحلیل اطلاعات  ۷۴
-فرضیه ها   ۷۵
آمار توصیفی  ۷۶
نرمال بودن سوالات   ۷۷
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری  ۸۱
۱-۵-مقدمه  ۸۲
۲-۵-بحث و نتیجه گیری   ۸۴
۳-۵-پیشنهادات  ۸۶
‏۴-۵- ‏پیشنهاد و راهکارها جهت پیشگیری و کاهش جرم در مناطق حاشیه نشینی  ۸۸
۵-۵ – محدودیت های تحقیق  ۸۹
منابع و مآخذ  ۹۰
پیوستها  ۹۳

منابع و مآخذ :

§ آقاجانیان، اکبر و امیرهوشنگ مهریار (۱۳۵۸) تاثیر میزان مرگ و میر بر شیوع استفاده از وسایل و روشهای جلوگیری از حاملگی در جوامع روستایی ایران، شیراز، مرکز جمعیت شناسی
§ احمدیان، محمد علی حاشیه نشینی؛ ریشه ها و راه حل ها‏، اندیشه حوزه‏، شماره ۴۳ و ۴۴، آذر  اسفند ۱۳۸۲،   ( از صفحه  ۲۷۶ تا ۲۹۶) )
§ اصغری زمانی پژوهشی در روند حاشیه نشینی ایران ( مطالعه موردی تبریز ) ، اکبر ، صص ۳۸ و ۳۹
§ اعتیاد یا مرگ تدریجی ، دفتر امور اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه ، استان مازندران ، صص ۵۳ ، ۵۴ و ۵۵
§ بوزان، باری.۱۳۷۸٫مردم ، دولت ها وهراس.مجتبی عطارزاده (مترجم).تهران :انتشارت پژوهشکده مطالعات راهبردی.
§ بهزاد فر، مصطفی، ۱۳۸۵، در جستجوی هویت شهری ارمیه، وزارت مسکن و شهرسازی
§ پاکدامن، رستمعلی، ۱۳۷۶، کلیات نظری و عملی بافت قدیم در مقیاس جهانی وملی مجموعه مقالات همایش تخصصی بافتهای شهری
§ پرویز پیران، ۱۳۶۶٫شهرنشینی شتابان و ناهمگون  بی تا
§ پوراحمد، احمد و مشکینی – ابوالفضل و حبیبی – کیومرث، ۱۳۸۶، بهسازی و نوسازی بافتهای کهن شهری، انتشارات دانشگاه کردستان
§ پورمحمدی – محمد رضا، ۱۳۸۵، برنامه  ریزی کاربری اراضی شهری، انتشارت سمت
§ تدبیر سال پانزدهم چالش حاشیه نشینی و مدیریت شهری، ، شماره ۱۵۲، دی ۸۳
§ تقوی، نعمت الله (۱۳۷۶) مبانی جمعیت شناسی، انتشارات پژوه، تبریز
§ توسلی- محمود، ۱۳۸۶، بافت قدیم مقدمه ای  بر مسئله، خلاصه ای از سمینار تدام حیات در بافت قدیم شهرهای ایران، تهران
§ توسلی، غلامعباس (۱۳۷۶) جامعه شناسی شهری، دانشگاه پیام نور
§ خراطها، سعید، محلات ناهنجار شهر تهران (مورد : محله غربت)، مجموعه مقالات همایش حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی
§ دفتر امور اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه استان مازندران اعتیاد یا مرگ تدریجی ، بهار ۱۳۸۲
§ دهقان،مهدی،حاشیه نشینی مقاله برنامه ریزی اشهری درس جغرافیای شهری
§ هادیزاده بزاز، مریم حاشیه نشینی و راه‏کارهای ساماندهی آن در جهان، ، اندیشه حوزه‏، شماره ۴۳ و ۴۴، آذر – اسفند ۱۳۸۲
§ رفیع پور فرامرز ، سرطان اجتماعی فساد ، ‏شرکت سهامی انتشار، چاپ اول ۱۳۸۶‏
§ رفیع پور، فرامرز. ۱۳۷۶ . توسعه و تضاد : کوششی در جهت تحلیل انقلاب اسلامی و مسایل اجتماعی ایران. تهران : دانشگاه شهید بهشتی .
§ ریموند گسن جرم شناسی نظری ، ، ترجمه مهدی کی نیا ، انتشارات مجد ، اردیبهشت ۱۳۷۷
§ زاهد زاهدانی – سید سعید نظیری اجمالی به حاشیه نشینی و برنامهریزی مرکز جمعیت شناسی دانشگاه شیراز، ۱۳۵۸، ص ۲٫
§ زمان دانش تاج مجرم کیست و جرم شناسی چیست ، ، انتشارات کیهان ، سال ۱۳۷۶
§ زنجانی عمید.۱۳۷۳٫فقه سیاسی. جلد اول.تهران : امیر کبیر.
§ سازمان برنامه و بودجه استان زنجان بررسی حاشیه نشینی در شهر زنجان سال ۱۳۶۹
§ سازمان برنامه و بودجه، قانون برنامه دوم و سوم و چهارم توسعه اقتصادی – اجتماعی کشور
§ سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان، ۱۳۷۴، اثار و ابنیه تاریخ  استان  آذربایجان غربی
§ ستوده هدایت اله آسیب شناسی اجتماعی ( جامعه شناسی انحرافات ) ، ، انتشارات آواری نور ، ۱۳۸۰
§ سرشماری عمومی نفوس و مسکن، مرکز آنمار ایران ۱۳۶۵، ۱۳۷۵، ۱۳۸۵
§ سعید نیا- احمد، ۱۳۸۲، کتاب سبز شهرداریها، جلد دوم، کاربری زمین شهری ، انتشارات سازمان شهرداریهای کشور
§ سلطان زاده- حسین ، ۱۳۶۷، مقدمه ای بر تاریخ شهرسازی در ایران،انتشارات سپهر ایران
§ شکوئی، حسین حاشیه نشینان شهری (تبریز – دانشگاه تبریز  – ص ۱۶-۱۵٫
§ شکوئی-حسین، ۱۳۷۲، جغرفیای اجتماعی شهرها، انتشارات مؤسسه ماجد
§ شماعی،علی و احمدپور- احمد، ۱۳۸۴، بهسازی و نوسازی شهری از دیگاه جغرافیا، انتشارات دانشگاه تهران
§ عطاءالله، حاشیه نشینی، یک معضل اجتماعی، مثنوی، مجموعه مقالات همایش حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی
§ فتح زاده، حیدر(۱۳۸۰) بررسی عوامل جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی موثر بر استفاده از وسایل و روشهای جلوگیری از بارداری در شهرستان اهر، دانشگاه شیراز
§ فلامکی – محمد منصور، ۱۳۷۹، مرمت شهری چشم اندازها و نگرانیها ، فصلنامه هفت شهر عمران و بهسازی شهری، شماره اول
§ فلسفی ، محمد تقی. ۱۳۵۳ . بزرگسال و جوان از نظر افکار و تمایلات. تهران: معارف اسلامی.
§ قهرمانی ، حسن ، ۱۳۸۶ ، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرند
§ کامیار – غلامرضا ، ۱۳۸۵ ، حقوق شهری و شهرسازی ، انتشارات مجد ۲۹
§ کلمن ، جیمز.۱۳۷۷٫ بنیادهای نظریه اجتماعی. منوچهر صبوری(مترجم). تهران : نشر نی.
§ کلمنف جیمز.۱۳۷۷٫ بنیادهای نظریه اجتماعی. منوچهر صبوری ۰ مترجم) تهران : نشر نی.
§ کوزر، لیوئیس.۱۳۸۰٫ زندگی و ندیشه بزرگان جامعه شناسی. محسن ثلاثی(مترجم). تهران : انتشارات علمی.
§ کی نیا  مهدی بانی جرم شناسی ، جلد اول ، دکتر ، انتشارات دانشگاه تهران ، زمستان ۱۳۷۶
§ گرین،ویلیام. سی. ۱۳۶۷٫ پیشگامان روانشناسی رشد. فرید فدایی(مترجم) . تهران : اطلاعات .
§ گلیزال ، ژان. ۱۳۷۶٫ ” امنیت ، پلیس و جرم”. علی اوسط جاوید زاده(مترجم). مجله امنیت. سال اول. شماره سوم.
§ لرنی ، منوچهر.۱۳۸۳٫امنیت ملی و دفاع از ارزشها. تهران: سازمان عقیدتی – سیاسی ناجا.
§ لرنی، منوچهر. ۱۳۸۴٫ آسیب شناسی امنیت. تهران : پیام پویا.
§ ماکس وبر ، مترجم : شیوا کاویانی ، ۱۳۶۹ ، شهر در گذر زمان ، انتشارات شرکت سهامی انتشار
§ ماهنامه پژوهشی ، تحقیقی ، آموزشی مدیریت و برنامه ریزی شهری ، شماره ۴۲ ، صص ۳۲ و ۳۴
§ مجله وکالت امنیت قضایی و آسیب شناسی آن در ایران”. ۱۳۸۳٫٫ شماره ۹٫
§ مجموعه قوانین و مقررات شهرسازی و معماری، ۱۳۸۰ ، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری وزارت  مسکن و شهرسازی
§ مجموعه مقالات گردهمایی ساماندهی فرهنگی فرهنگ ، سیاست و توسعه در ایران امروز(). ۱۳۷۹٫ تهران: نشر دال.
§ مسعودی فر رضا، تاثیر حاشیه نشینی در وقوع جرم ، دانشجوی دکترای تشخیص جرم،  سمینار شهرها و مردم
§ مشهدی  زاده د هاقانی- ناصر، ۱۳۷۳، تحلیلی  بر ویژگیهای برنامه ریزی شهری در ایران،انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایرن.
§ منصوریان – محمد کریم و آیت الهی – سید علیرضا (حاشیه نشینان شیراز، مرکز جمعیت شناسی ۱۳۵۶
§ منوچهر مرتضوی، ابتدای کتاب حاشیه  نشینان شهری دکتر شکوئی.
§ موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران بررسی حاشیه نشینان تهران، بخش جامعه شناسی ، بهمن ۱۳۵۰٫
§ مهدیزاده- جواد، ۱۳۸۲، برنامه ریزی راهبردی توسعه شهری، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهرسازی
§ مهندسین مشاور طرح و امایش، ۱۳۸۵، طرح جامع تجدید نظر شهر ارومیه، وزارت مسکن و شهرسازی
§ نجفی ابرند آبادی هاشم بیگی علی حسین دانشنامه جرم شناسی ، ، مجید ، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی

 ۱-۱-مقدمه[۱]

معمولاً شهرنشینی و صنعتی شدن را مترادف متمدن شدن و توسعه می دانند چرا که در مقایسه با جامعه ماقبل صنعتی- سرمایه داری، انسان روستایی و یا قبیله ای پیوسته با فقــر و بیماری، بیسوادی، غارت، کشتار و ظلم دست به گریبان بوده است. وضعیت جامعه فعلی بشری از منظر دستاوردهای عظیم آن قابل قیاس با گذشته ماقبل شهری و صنعتی شدن نیست. [۲]

اما اداره و ساماندهی جامعه نوین و توسعه فزاینده آن چنان پیچیدگیهایی ایجاد کرده که در اغلب موارد به درماندگیهایی ختم شده اند که امروزه با واژه بحران شناخته می شوند: بحران تـــروریسم، بحـــران جنگ ادیـان یا تمــدنها (ساموئل هانتینگتـون)، بحـــران محیط زیست، بحران ایدز، بحران فقر و بالاخره بحران حاشیه نشینی شهری که این آخری مستقیماً در حوزه مدیریت شهری و توسعه قرار می گیرد.

در کشور ما این بحرانها از حساسیت بیشتری برخوردارند. در این سرمقاله برای نمونه به یکی از تکان دهنده ترین حوادث کشورمان یعنی حادثه پاکدشت در کلانشهر تهران می پردازیم.

حاشیه‌نشینی از پیامدهای توسعه ناهمسو و بدریخت در نظام شهرنشینی است. بیش از ۵۰ درصد از جمعیت جهان در شهرها سکونت دارند، فضا‌هایی منطقه‌ای که بستری گسترده از ساختارهای خرد و کلان ارتباطی، تعارضات اجتماعی و خشونت‌های سازمان یافته را ترسیم می‌نماید. بسیاری از مسائل اجتماعی-اقتصادی و سیاسی در کشورهای در حال توسعه ناشی از رشد و گسترش بدریخت نظامها و فضاهای شهرنشینی بوده است[۳]. در روند توسعه شهرنشینی به ویژه بعد از انقلاب صنعتی و قرن نوزدهم با دگرگونی ساختار اجتماعی-اقتصادی سنتی، توزیع نابرابر منابع و تسهیلات در فضای منطقه‌ای توسعه یافته است که و با وضع مناسبات نوین اجتماعی، زمینه‌ساز شکل‌گیری ساختار از ریخت افتاده ای از توسعه بوده‌ایم. در این ساخت به نقل از چارلز آبرامز« محدوده‌های فاقد یا تقلیل یافته ای از تسهیلات و خدمات شهری به وجود آمد‌ند که حاشیه‌نشینان بوده و در چرخه شهرنشینی  دروازه‌بانان اجتماعی ([۴]) نامیده‌ شدند. (زاهدی،۱۳۸۲: ۲۵)

 زمانی که ساختار کلان در توزیع سرمایه با ایجاد نابرابری برخی از فضاهای منطقه‌ای مثل روستاها و شهرهای کوچک را محروم می‌نماید، به خلق پاره‌ای از نظامهای وابسته ، حاشیه‌ای ، عقب‌مانده ، سکونتگاه‌های غیرقانونی و مهاجر [۵]دامن می‌زند. (حاشیه‌نشینی ۲، شیخاوندی، ۱۳۸۲: ۱۲۲-۱۲۱) ساکنینی که با پذیرش یا رد اهداف ساختار کلان شهری از راه مناسبات غیرتعریف شده و وسایل غیرقانونی درصدد کسب امتیازات محروم شده‌اند.(ر.ک: نظریه مرتون، مناسبات اهداف- وسیله) این توزیع مناسبات و تسهیلات اثرات اقتصادی، اجتماعی و جنایی خواهد داشت. در این پژوهش به ترسیم و بیان تحلیلی این ساختارها و اثرات آن در مناطق حاشیه‌ای و پیرامونی شهر ارومیه پرداخته می‌شود.

۲-۱بیان مسئله[۶] :

مشکل حاشیه نشینی شهر ارومیه همچون سایر شهرهای  جهان سومی، علل مشابهی دارد که در این تحقیق بسیاری از ابعاد متفاوت از سایر پایان نامه ها در کنار عللی که تا به حال بیان شده است مطرح می گردد وبعد مکانی وناهنجاری های اجتماعی اعم از فرهنگی، روابط اجتماعی ،فقر، زندگی در خیابان، و وقت گذراندن در سر کوچه و محله ،تضعیف کنترل اجتماعی غیر رسمی،ارزوی بی حد وحصر، تعارضات والدین ، پایگاه اجتماعی –اقتصادی و فرهنگی خانواده،سطح تصحیلات خانواده و …. مورد بررسی قرار می گیرد.

این ناهنجاری ها را می توان در روستا ها وحتی در مناطق مختلف و  محله های یک شهرمشاهده کرد. در هر جامعه و محیطی ساسله عواملی همچون شرایط جغرافیایی ، اقلیمی،وضعیت اجتماعی، اقتصادی، موقعیت خانوادگی،تربیتی، شغلی، وطرز فکر و نگرش خاصی حاکم است.که هر یک از اینها در حسن رفتار و یا بد رفتاری افراد موثر است.(نقدی ۱۳۸۲).

شهر نشینی لجام گسیخته ، گسترش حاشیه نشینی و فقر، اتلاف منابع و انرژی را به دنبال دارد . حاشیه نشینی در شهرها با جرم رابطه ی مستقیم دارد. تنوع و تجمل ، اختلاف فاحش طبقات اجتماعی ساکن شهر های بزرگ ، تورم و گرانی هزینه های زندگی، موجب می شود تا افراد غیر کارامد که درامدشان زندگی ایشان را کفاف نمی دهد، برای تامین نیاز های خود، دست به هر کاری هر چند غیر قانونی بزنند.

افزایش میزان جرایم در سالهای اخیر تصادفی نیست و ریشه در گسترش شتابان حاشیه نشینی شهری دارد. و به همین خاطر کلانشهرهای کشور با جاذبه های اقتصادی – فرهنگی در معرض خطر هستند چرا که فرایند افزایش جمعیت مهاجر ان مناطق، سرعتی بی سابقه داشته است.

ایران به عنوان شانزدهمین کشور پرجمعیت جهان طی سالهای ۱۳۳۵ – ۱۳۸۰ جمعیتش ۳/۶ برابر افزایش یافته درحالی که این رشد برای جمعیت جهان کمتر از ۲/۳ برابر بوده است. رشد جمعیت شهری کشور طی همین مدت (۴۵ سال) بیش از ۷ برابر بوده است.

غیر از شهرهای بزرگ کشور، درمورد خاص تهران پدیده جدیدی طی ۲۷ سال گذشته بروز کرده که تقریباً غیرمتعارف بوده است. و آن افزایش انفجاری جمعیت روستایی استان تهران است که با نرخی بالای ۷/۵ درصد رشد داشته و جالب اینکه مهاجران به مناطق روستایی استان تهران از شهرها به روستاهای اطراف تهران رانده شده اند و بیجه نمادی از پدیده موردبحث است با ارزش جامعه شناختی بالا.( موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران ۱۳۷۰)

معمولاً حاشیه نشینان جزو تهی دستان جامعه هستند اما همه تهی دستان بزهکار نیستند چرا که بخش قابل توجهی از تهی دستان روستانشین عادی هستند و کمتر با مسئله گرانی زمین شهری مشکل دارندکه ظاهراً حوزه فعالیت بنیاد مسکن انقلاب اسلامی است. اکنون باید پرسید چه نهاد یا نهادهایی آماده رویارویی با چالش حاشیه نشینی هستند؟ چه برنامه توسعه ای را در مقیاس ملی برای مهار بیشتر ابعاد آن باید در پیش گرفت، آن هم در زمانه ای که حتی زمزمه بی نیازی به برنامه ریزی توسعه در گوشه و کنار به گوش می رسد مدیریت شهری بدون برنامه ریزی حتی قابل تصور در هیچ جای دنیا نیست همچنان که آمایش سرزمین و تقلیل نابرابریهای منطقه ای ملی خود به خود تحقق نمی یابد. به دلیل گرانی غیرمتعارف زمین شهری در کلانشهرهای ما و بخصوص شهرهای بزرگ  هیچ راهی جز ظهور قارچ گونه و شتابان حاشیه نشینی شهری باقی نمی ماند. درغیاب فقر شدید اطلاعاتی در باره آمارهای حاشیه نشینان در کشور و نامشخصی نهاد مسئول در توانمندسازی و تقلیل دامنه آن در درازمدت همراه با اقدامات عاجل با امکانات مناسب با این پدیده گسترده چه باید کرد؟ (احمدیان، ۱۳۸۲)

در خوش بینانه ترین برآوردها از جمعیت ۹۵۰ میلیون نفری حاشیه نشین در جهان (بیش از ۱۵ درصد جمعیت جهان) هفت میلیون آن در کشـــورمان زندگی می کنند (۱۰ درصد) و به یاد بیاوریم که قریب ۴۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در شهرها زندگی می کنند. ۵۰ سال پیش فقر روستایی فقر غالب در ایران بود، امروز این فقر شهری است که چالش مدیریت شهرها و برنامه های توسعه ملی است. در ثروتمندترین کشور جهان یعنی ایالات متحده طبق آمار رسمی دولتی بیش از ۳۵ میلیون فقیر داریم که ۲۷ میلیون آن آلونک نشین شهری هستند .[۷]

این مجموعه شرایط یعنی درجه بالای ریسک بی ثباتی محیط کسب و کار برای مدیران. حاشیه نشینی جایگاهی در امنیت ملی نیز دارد بخصوص در جهانی که قسمت اعظم سرکردگان آن حامی ما نیستند و ما برای آنها وصله ناجور محسوب می شویم.

اگرچه حاشیه نشینی در ایران نسبت به اکثر کشورهای درحال توسعه وضع وخیم تری ندارد اما این امر را به هیچ وجه نباید به خوش خیالی ختم کرد. نخست باید نهادی نیرومند و درخور برای شناخت همه جانبه آن (و بانکی اطلاعاتــی ، آن هم در کشور ما که ثبت مکان زندگی اجباری نیست و هیچ شهرداری ای چنین اجباری ندارد) به وجود آورد. دیگر اینکه در درازمدت این برنامه های توسعه هستند که باید از جمعیت مهاجر از روستاها و شهرهای کوچک بکاهند و ایضاً این در استراتژی های درازمدت است که جستجو کنیم چرا قیمت و رانت زمین شهری در کلانشهرهای ما این چنین غیرعادی است.

احساس ناامنی در محله، تنها به دلیل جرایم خشونت آمیز نیست بلکه نابهنجاریها و رفتارهای اخلالگرانه چون اعتیاد ، ولگردی ، تکدی گری و سرقت گذشته از اینکه عامل اصلی ترس و احساس ناامنی عمومی اند به نوبه خود قطعا زمینه رواج گسترده جرایم را نیز فراهم می‌نمایند. همانطوریکه اگر پنجره ای از ساختمان بشکند و همچنان تعمیر نشده رها گردد به زودی کل ساختمان منهدم خواهد شد. برای پیشگیری از انهدام اجتماع نیز باید به محض شکسته شدن اولین هنجار فورا با هنجار شکن برخورد کرد . موضوع حاشیه نشینی یکی از معضلات شهری است که از حیث بستر قرار گرفتن برای ارتکاب جرایم مورد توجه کارشناسان خقوقی و قضایی و جرم شناسان بوده . اینکه جرایم در مناطق حاشیه ای بسیار بیشتر از سایر مناطق اتفاق می افتد مورد پذیرش همه است و آمارهای اخذ شده از پرونده های مطروحه در دادگستری نیز حکایت از این واقعیت دارد.

در این تحقیق هدف نشان دادن تاثیر حاشیه نشینی بر وقوع جرم می باشد و همچنین می خواهیم اعلام کنیم که درصد بالایی از پرونده های قضایی از همین مناطق حاشیه نشین تشکیل شده است و مبارزه با شکل گیری حاشیه ای جدید و ساماندهی مناطق حاشیه ای موجود بسیار ضروری و حایز اهمیت است و مبارزه و ساماندهی با این هنجار شکنی میسر نمی شود مگر با همکاری کلیه دستگاههای مسئول و اگر چنین استراتژی واحد و مشترک از ناحیه مسئولان صورت پذیرد شاهد کاهش چشم گیر جرایم نیز خواهیم بود . بدوا در این مقاله تصویر و چهره ای از حاشیه نشینی و علل شکل گیری آن را ترسیم می کنیم سپس جرایمی که در این مناطق معمولا اتفاق می افتد و نقش دستگاههای عمومی و دولتی در شکل گیری حاشیه و وقوع جرایم و نیز توصیه هایی جهت پیشگیری از وقوع جرم در این مناطق را بیان خواهیم کرد . امید آنکه مورد قبول واقع شود .

۳-۱-اهمیت و ضرورت تحقیق[۸]

    حاشیه نشینان که بیشتر مهاجران روستایی و حامل خصلت های اجتماعی هستند با خصایص جامعه شهری سنخیتی ندارند.

از نظر آسیب های اجتماعی نیز سهم بالایی از وقوع جرم و جرایم به حاشیه نشینان اختصاص دارد و به دلیل عدم تطابق هنجاری و نایل نشدن به یک شناخت جامعه حاشیه نشینان ونیز سطح نازل معیشت اقتصادی این طبقه جامعه یک نوع انحراف نهادینه شده در کنش آنها به چشم می خورد .

رواج مشاغل کاذب و غیر رسمی ،فقر اقتصادی و نبود مهارت فنی در میان مهاجران حاشیه نشین مشاغلی را رواج داده که در متن زیست شهری قابل مشاهده است مانند دستفروشی کالا ، دلالی و دیگر دوره گردها .

عدم برخورداری از بهداشت و امکانات درمانی ،تراکم جمعیت در کنار فقدان امکان شهری باعث شده که از نظر بهداشتی مناطق حاشیه ای شهرها در وضعیت وخیمی قرار گیرند و آمار بالای بیماری های واگیر و پوستی و گوارشی گواهی براین مشکل عمده در مناطق حاشیه نشین است .

مسئولان و کارشناسان علوم اجتماعی معتقد هستند حدود یک چهارم از جمعیت شهرستان ارومیه حاشیه نشین اند. اگر این روند حاشیه نشینی مهار و ساماندهی نشود در آینده نزدیک این شهر ۵۹۰ هزار نفری به جمع بزرگترین شهرهای حاشیه نشین کشور خواهد پیوست.

بالغ بر ۱۴۰ هزار نفر از جمعیت شهرستان ارومیه حاشیه نشین هستند. از این تعداد ، افرادی که در محدوده داخلی شهر هستند ساماندهی و منازل قولنامه ای آنها با دادن امتیازاتی به سند تبدیل می شوند و تا زمانی که ساماندهی نشده اند هیچ گونه خدمات شهری به آنها ارائه نخواهد شد . ولی در قبال حاشیه نشینانی که در خارج از محدوده شهری قرار دارند هیچ گونه مسئولیتی نداریم و هیچ خدماتی نیز به آنها داده نمی شود و در این جهت هیچ گونه برنامه ریزی صورت نگرفته است.یک کارشناس علوم اجتماعی نیز در این رابطه معتقد است که حاشیه نشینی درشهر ارومیه رو به افزایش است .حاشیه نشینی در شهر ارومیه به دو صورت قشر مرفه نشین و فقیر نشین در حال گسترش است که حاشیه نشینی در بخش فقیر نشین بیش از مرفه نشین می باشد . حاشیه نشینی را باید یک تهدید جدی برای شهر ارومیه دانست که انحرافات مختلف اجتماعی را به دنبال دارد که باید با اتخاذ تدابیر لازم ضمن پیشگیری از این معضل اجتماعی از گسترش حاشیه نشینی جلوگیری کرد.( ستوده۱۳۸۰)

شهرارومیه برخورداری از ۱۴۰ هزارحاشیه نشین از مجموع ۵۶۰ هزار نفر جمعیت اغلب حاشیه نشین ها مهاجر هستند و از روستاهای مختلف این استان و آذربایجان شرقی مهاجرت کرده اند. در برخی موارد حاشیه نشینی به این معنی اطلاق می شود که افرادی در کنار انباشت زباله های شهری زندگی می کنند و از آنها نیز تغذیه می کنند ولی خوشبختانه این نوع حاشیه نشینی در شهر ارومیه وجود ندارد. (شهردار ارومیه ۱۳۸۹)

علاوه بر این ،عده ای از حاشیه نشین ها ی ارومیه را افراد مرفهی از جمله کشاورزان متمول و کارمندان تشکیل می دهند که خارج از محدوده شهر برای خود ساختمانی احداث و بعضا از امکانات شهری نیز به صورت غیر مجاز بهره مند و برخی اوقات خود را در این مکانها سپری می کنند.

همچنین بخشی ازحاشیه نشین ها شامل کارگران روزمزد و افراد بیکار نیز در مناطق محروم ارومیه سکونت داشته و از کمترین امکانات روستایی حتی برق،آب آشامیدنی سالم، امکانات بهداشتی و آموزشی نیز بی بهره اند.

این حاشیه نشین های فقیر و مستضعف اغلب در مناطق “چلوچاپان”مشهور به کوی لاله ، قسمت های شهری منتهی به “آشنا آباد”، “ولنده”و “جوودداغی” و طرفین جاده انهر سکونت دارند . در این مناطق خانوارها داخل یک اتاق کوچک و با شرایط ناگوار زندگی می کنندکه هنگام بارندگی ، در کوچه های خاکی آنها تراکتور نیز قادر به حرکت نیست. این حاشیه نشین ها هیچ گونه متولی ندارند و ارائه خدمات شهری به آنها نیز ممنوع است.

۴-۱-پرسش اصلی تحقیق:

از کدام موقعیتهای مکانی حاشیه نشینی شهر گسترش یافته و علل آن چیست؟

جهت رفع مشکل چه راهکارهایی پیشنهاد می شود. ضمنا آسیبها و انحرافات اجتماعی چگونه پدید می آیند وعوامل پیدایش آنها در ارتباط با حاشیه نشینی کدام اند؟

مساله(تشریح ابعاد، حدود مساله، معرفی دقیق مساله، بیان جنبه های مجهول و مبهم و متغیرهای مربوط به پرسش های تحقیق، منظور تحقیقمشکل حاشیه نشینی شهر ارومیه همچون سایر شهرهای  جهان سومی، علل مشابهی دارد که در این تحقیق بسیاری از ابعاد متفاوت از سایر پایان نامه ها در کنار عللی که تا به حال بیان شده است مطرح می گردد وبعد مکانی وناهنجاری های اجتماعی اعم از فرهنگی ،روابط اجتماعی ،فقر، زندگی در خیابان ، و وقت گذراندن در سر کوچه و محله ،تضعیف کنترل اجتماعی غیر رسمی،ارزوی بی حد وحصر، تعارضات والدین ، پایگاه اجتماعی –اقتصادی و فرهنگی خانواده،سطح تصحیلات خانواده و ….مورد بررسی قرار می گیرد.

این ناهنجاری ها را می توان در روستا ها وحتی در مناطق مختلف و  محله های یک شهرمشاهده کرد. در هر جامعه و محیطی ساسله عواملی همچون شرایط جغرافیایی ، اقلیمی،وضعیت اجتماعی، اقتصادی، موقعیت خانوادگی،تربیتی، شغلی، وطرز فکر و نگرش خاصی حاکم است.که هر یک از اینها در حسن رفتار و یا بد رفتاری افراد موثر است.(نقدی ۱۳۸۲(

شهر نشینی لجام گسیخته، گسترش حاشیه نشینی و فقر ، اتلاف منابع و انرژی را به دنبال دارد . حاشیه نشینی در شهرها با جرم رابطه ی مستقیم دارد. تنوع و تجمل ، اختلاف فاحش طبقات اجتماعی ساکن شهر های بزرگ ، تورم و گرانی هزینه های زندگی، موجب می شود تا افراد غیر کارامد که درامدشان زندگی ایشان را کفاف نمی دهد، برای تامین نیاز های خود، دست به هر کاری هر چند غیر قانونی بزنند.

۱-بیان علل ایجاد مهاجرت به شهرها و شکل گیری حاشیه نشینی اطراف شهر ها واثرات نامطلوب ان در مبلمان شهری خصوصیات رفتاری ،اقتصادی،اجتماعی وسیاسی شهر ارومیه  مد نظر است.

۲-اطلاع رسانی به قشر روشن فکر و دست اندر کاران شهر سازی با امید به این که در اینده ی نچندان دور با سرمایه گذاری ها و برنامه ریزی ها بتوانیم این معضل شهری (حاشیه نشینی ) را از بین ببریم و یا حداقل از گسترش ان جلوگیری نماییم.

۳-ارائه ی راهکارهای نوین در جهت جلوگیری از تشدید حاشیه نشینی والتیام ان در اطراف شهرها .

۵-۱-اهداف تحقیق[۹] :

بررسی عوامل موثر حاشیه نشینی و ارتکاب جرم

بررسی عوامل موثر فقر زندگی در مناطق حاشیه نشین و ارتکاب جرم

بررسی عوامل موثر حاشیه نسینی بعنوانی تهدیدی برای امنیت اجتماعی

ارائه ی راهکارهای نوین در جهت جلوگیری از تشدید حاشیه نشینی والتیام ان در اطراف شهرها

۶-۱-فرضیه ها [۱۰]

۱-بین عوامل موثر حاشیه نشینی و گرایش به رفتار بزهکارانه رابطه ی معنی دار وجود دارد

۲- بین عوامل موثر حاشیه نشینی و عوامل محیطی و خانوادگی  در مناطق حاشیه نشین رابطه ی معنی دار وجود دارد

۳- بین عوامل موثر حاشیه نشینی و عوامل آموزشی و فرهنگی  در مناطق حاشیه نشین رابطه ی معنی دار وجود دارد

۷-۱-تعریف عملیاتی[۱۱] :

مفهوم حاشیه نشینی[۱۲]

در زبان انگلیسی کلمه زاغه[۱۳] از کلمه ی[۱۴] گرفته شود که زمانی به کوچه های پست، گمنام و خاموش اطلاق می شد.( دکتر شکوهی ۱۳۸ص ۲۵)

مفهوم حاشیه نشینی به معنای اعم، شامل تمامی کسانی است  که در محدوده اقتصادی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد شهری نشده اند. جاذبه‌ی شهرنشینی و رفاه شهری، این  افراد را از زادگاه خویش کنده و به سوی قطب های صنعتی و بازارهای کار می کشد و اکثرا مهاجرین روستایی هستند که به منظور گذران بهتر زندگی، راهی شهرها می شوند(موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، بهمن۱۳۵۰ ص ۷٫)

تعریف حاشیه نشینی از دیدگاه آقایان منصوریان و آیت اللهی به گونه ای دیگر است: «حاشیه نشینان کسانی هستند  که در سکونتگاههای غیر متعارف با ساکنین بافت اصلی (شهر) زندگی می کنند، گروههای مزبور بیشتر بر اثر نیروی دافعه ی خاستگاه – چون فقر و بیکاری – و کمتر عوامل جاذب شهری از زادگاه خود روستا، ایل یا شهر – رانده شده و به شهرها روی آورده اند از آنجایکه اکثریت  این گروهها بیسواد بوه و مهارت  لازم را جهت جذب در بازار کار شهر ندارند عامل پس ران شهری نیز آنها از شهر رانده و به حاشیه کشانده است) منصوریان ، ۱۳۷۶ ص ۲)

این تعریف نوع  مسکن حاشیه نشینان را معین ساخته و علت را مهاجرت فرض می کند اما پدیده ی حاشیه نشینی را از لحاظ  اجتماعی و اقتصادی مورد توجه قرار نمی دهد (تعریفی جمعیت شناسانه از حاشیه نشینی است).

تعریف دیگری از زاهد زاهدانی در سال ۱۳۵۸ است.

«حاشیه نشین کسانی هستند که در محدوده ی اقتصادی شهر زندگی می کنند و جذب نظام اجتماعی – اقتصادی شهر نشده اند. )زاهدانی۱۳۵۸، ص ۲.)

در این تعریف عدم جذب در نظام اجتماعی – اقتصادی معرف آن است  که حاشیه نشین به عنوان یک شهروند مشروع در جامعه ی شهری پذیرفته نشده است و اگر از بازار کار و یا تاسیسات شهری استفاده می کند نه به عنوان صنعتی در شهر بلکه به عنوان موجودی موقتی و انگل به حساب می آید و نحوه ی رفتار اهالی و مسئولان امور شهری با آنها بدان گونه که با دیگر اهالی شهر است، نیست. همچنین رفتار خود حاشیه نشینان  نیز بگونه ای رفتار طبیعی خود ساکنین شهر نمی باشد.

حومه نشینی تمرکز زدایی و واگرائی جمعیت  از شهر و مکان گزینی آنها در آبادیهای پیرامون به دلایل متعددی چون بالا رفتن و قیمت زمین و مسکن، افزایش اجاره مسکن، افزایش بهای خدمات، افزایش آلودگیهای زیست  محیطی و … می باشد از این  رو حومه نشینی قبل و بیش از هر تعبیری دارای مفهوم و بعد مکانی است.( پایان نامه ، بیگدلی ۱۳۸۳ ص ۱۲٫)

علت تلقی عدم جذب او در نظام اجتماعی  – اقتصادی شهر، یکی شکل ممکن اوست و دیگر اینکه شیوه  ی زندگی او با شیوه ی زندگی دیگر افراد معمولی ساکن در شهر که همان درآمد را دارند، بسیار متفاوت است  و در قالب رفتارهای اجتماعی متعارف شهری نیست. (همان مآخذ ص ۲٫)

تعریف بالا اگر چه شامل تمام حاشیه نشینیان شهری می شود، اما تعریف کلی بوده و جزئیات مساله حاشیه نشینی را تبیین نمی کند برای پرداختن دقیق به این مساله  به تعریفی روشن تر نیاز است.

حاشیه نشینی[۱۵] :

حاشیه نشینی امروزه به عنوان معضلی بزرگ برای شهرها و به ویژه کلان شهرهایی چون تهران به شمار می رود. بیشتر علل گرایش افراد به حاشیه نشینی ضعف های اقتصادی است که جهت رفع آن به حاشیه شهرها پناه می آورند. بیکاری جوانان و افراد سرپرست خانوار به این ضعف ها دامن زده و موجبات گستردگی این معضل را فراهم می آورد. چرا که افراد به امید پیدا کردن شغل مناسب و گذران زندگی به شهرها پناه می آورند و به دلیل نیافتن شغل و سرپناه مناسب به ناچار به حاشیه شهرها و حلبی آبادها پناه می آورند. که این مسئله علاوه بر ایجاد مشکلات فراوان برای افراد مهاجر سبب ایجاد مشکلاتی برای شهرها می شود. و سدی در ارائه خدمات شهرداریها می گردد. چرا که این افراد مهاجر برای رفع نیاز خود حاضر به هر کاری از جمله برق دزدی از کابل های برق شهری می شوند.

حاشیه نشینی یا اسکان غیر رسمی از جمله پدیده های ناشی از شهرنشینی شتابان معاصر و از جلوه های بارز فقر شهری است که در شکلی برنامه ریزی نشده و خودروی در درون یا اطراف شهرها ظاهر شده اند . آنچه مسلم است تحولات اقتصادی و اجتماعی در گسترش و ایجاد این پدیده بسیار موثر بوده است . با مروری بر تمامی نظریاتی که به مسئله حاشیه نشینی پرداخته است می توان گفت مهمترین عامل موثر بر وقوع و گسترش این پدیده مشکلات اقتصادی است چه در نظریه های مبتنی بر مهاجرت ، به دنبال کسب درامد بالاتر به حاشیه شهرها پناه می برند و چه در نظریه های مبتنی بر بوم شناسی که جدایی گزینی اجتماعات شهری را به توان اقتصادی هر یک از گروه ها در تامین مسکن و زمین نسبت می دهد . عوامل اقتصادی نقش کلیدی را در ظهور و گسترش حاشیه نشینی بازی می کنند لذا به منظور کنترل و در صورت امکان حذف این پدیده باید به ایجاد تعادل فضایی (اقتصادی ، اجتماعی ، کالبدی ) در سطح مناطق دست یازید و ارائه برنامه های توسعه را متناسب با توانها و امکانات موجود آنها تدوین نمود در صورت تهیه چنین برنامه هایی تعادل فضایی در بین تمامی مناطق برقرار خواهد شد و جمعیت برای بدست آوردن منابع اقتصادی و اجتماعی برتر ناچار به انتقال از نقطه ای به نقطه دیگر نخواهد بود. تجربه جهانی نشان داده است اساسی ترین و مهمترین گام داشتن طرح و برنامه ریزی های راهبردی و جامع برای توسعه کشور است .

زاغه‌نشینی، کپرنشینی، ‌اسکان غیررسمی- غیرقانونی، کانونهای زیستی خودانگیخته (حبیبی،۱۳۸۰ :۳۷ به نقل از حاتمی‌نژاد ۱۳۸۲: ۱۴۹)، آلونک نشینی، زورآباد، حلبی‌آباد، حصیرآباد برای واژه‌های تخصصی:[۱۶]  ذکر کرده‌اند. هر یک از مفاهیم فوق دارای بار معنایی و مفهومی خاصی مستتر در دیدگاهی دارد که آن واژه را به کار می‌برد. در این پژوهش معادل حاشیه‌نشینی مفید و کاربری می یابد در تعریف آن آورده‌اند:

«حاشیه‌نشینی در تقابل کشورهای پیشرفته و توسعه یابنده و به علت بروز نابرابری و تبعیضات اقتصادی- اجتماعی در اطراف شهرهای کلان شکل می‌گیرد» (سمینار حاشیه‌نشینی ج ۲ مقدمه، ۱۳۸۲)

« نوعی توسعه شهری بدون برنامه‌ریزی و کنترل و بدون رعایت مقررات شهرسازی توسط توده مردم»(همان منبع)

«مناطق پیرامون شهرهای بزرگ که به طور کلی محصول رشد ناهمگون شهری و انباشت تعارض‌آمیز و تنش‌زای سرمایه و بیکاری روستایی و انهدام ارتباطات خانوادگی- سنتی می‌باشد.» (رئیس دانا،۱۳۸۰ ص۲۰)

«شیوه‌ای خاصی از اسکان که دارای ویژگی‌هایی غیر از روشهای اسکان رسمی- قانونی و عرفی کشور در اطراف مراکز اصلی شهرنشینی می‌باشد»( مکعبی ۱۳۸۲: ۸۲  به نقل از آقابخشی، ۱۳۸۲: جلد ۲)

«سکونتگاه‌های غیررسمی نابساما[۱۷]ن  به گسست کالبدی پاره ای از نواحی مسکونی از پیکره کل شهر و  در چارچوب کاهش میزان برخورداری از خدمات شهری – اجتماعی و کیفیت سکونت از یک سو و  از سویی دیگر به حاشیه رانده شدن  و انزوای اجتماعی پاره ای از گروه ها در این گونه سکونتگاه ها اطلاق می شود. »(جواهری پور،۱۳۸۲: ۹۹، به نقل از همان منبع، جلد۲)

 « فضاهای زندگی غیر رسمی و نامتعارف شهری که بازتاب فضایی بیمار گونه از اقتصاد و مدیریت ضعیف برنامه ریزی فضایی – منطقه ای و معلول بی عدالتی های اجتماعی – اقتصادی در سطوح ملی استانی و محلی است. »(حاتمی نژاد،۱۳۸۲: ۱۴۹ به نقل از همان، جلد۲)

 «خانوارها و افرادی که در محدوده اقتصادی- اجتماعی شهر ساکن هستند ولی جذب اقتصاد و اجتماع شهری نشده‌اند و در حاشیه فعالیت‌های زندگی مردم شهرنشین قرار گرفته‌اند.»(گزارش برنامه عمرانی سازمان برنامه بودجه ۱۳۵۰ به نقل از حاج یوسفی،۱۳۸۲، ص۱۸۲: در سمینار حاشیه نشینی، جلد۲٫)

«تمام افرادی که در محدوده اقتصادی شهر ساکن‌اند ولی جذب اقتصاد شهری نشده‌اند.» (همان منبع ، ص ۱۸۳)

«حاشیه‌نشینی شهری از ابعاد مختلف زندگی فیزیکی یعنی مسکن نابهنجار، روند نامناسب بعد اجتماعی یعنی فرهنگ، رفتار اجتماعی جدا از جامعه شهری و از بعد اقتصادی با میانگین پایین اشتغال، درآمد و مهارت مشخص تعریف می‌شود.»(همان منبع ص ۱۸۴)

اکثریت تعاریف بالا بار منفی از لحاظ مفاهیم و ساختارهای مرتبط را در خود نهفته دارد. این منفی‌نگری را شاید بتوان نقیصه‌ای در امر تعریف مفاهیم که نقطه آغاز هر پژوهشی است؛ دانست و بر تحلیل آتی محقق از مفهوم مورد پژوهش اثر سوء دارد.(ساروخانی، ۱۳۸۳: ۹۳-۹۲) لذا سعی شده است در ارائه تعریف از پدیده حاشیه‌نشینی در ایران و ارومیه با دیدی غیرسوگیرانه و عملیاتی اقدام شود که جامعیت مفاهیم و اهداف پژوهشی را در برگیرد.

 با الگوگیری از تعریف اخیر، حاشیه‌نشینی عبارتست از:

حاشیه نشین: شامل تمام کسانی است که در محدوده فضایی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهر حضور و سکونت دارند ولی نحوه اسکان ومعیشت آنها از جامعه شهری کاملاً متمایز است و در نتیجه با جامعه  شهری هماهنگ نشده اند.

شهرستان ارومیه : ارومیه یکی از شهرهای ایران و مرکز استان آذربایجان غربی و نیز مرکز شهرستان ارومیه است. این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۸۵ با ۵۷۷٬۳۰۷ نفر جمعیت، دهمین شهر پرجمعیت ایران محسوب می‌گردد.

نام ارومیه:واژه ارومیه از ترکیب دو واژه آشوری اور (شهر)+ میه (آب) تشکیل شده‌است. ارومیه در ترکی به صورت اورمو، اورومیه و اورمیه تلفظ می‌شود. با آمدن حکومت پهلوی و سلطنت رضاشاه این محل به رضائیه تغییر نام داد و بعد از انقلاب اسلامی دوباره به نام ارومیه برگشت.

مردم:ساکنین شهر ارومیه را ترک‌های آذری، کردها، آشوری‌ها و ارمنی‌ها تشکیل می‌دهند که اغلب در یک محله در کنار هم زندگی می‌کنند. یک مطالعه از ترکیب قومی خانوارهای نمونه و مورد بررسی در سطح شهر ارومیه که حدود سال ۱۳۷۹ انجام گرفت نشان می‌دهد که ترک‌زبانان ۸۵٫۷٪ درصد خانوارهای نمونه را به خود اختصاص داده و کردزبان‌ها حدود ۱۰٫۵٪ بوده‌اند. در این آمارگیری نمونه‌ای درصد آشوری‌ها، فارس‌زبان‌ها و ارمنی‌ها در شهر ارومیه به ترتیب ۱٫۷، ۱٫۶ و ۰٫۵ بود. اکثر ترکهای ارومیه شیعه مذهب می‌باشند ولی تعداد زیادی ترکهای سنی حنفی و شافعی مذهب نیز در داخل شهر و در بیش از ۲۵ روستا از جمله، بالو، قولنجی، کهریز، گل‏تپه، گجین و ولینده زندگی می‌کنند. در ارومیه تعدادی ترکهای اهل حق نیز زندگی می‌کنند. مذهب کردهای ساکن ارومیه سنی می‌باشد.

پژوهشگران و متخصصان تعاریف نظری عملیاتی  بسیاری را برای حاشیه‌نشینی ذکر کرده‌‌اند و برای آن معادلهای فارسی فضایی منطقه‌ای- کالبدی که از ابعاد چندگانه‌ای در سطح پایینتری از متوسط جامعه منطقه‌ای شهر قرار دارد.

۱. بعد مهاجرت: جمعیت اکثریت خانوار حاشیه‌نشینی حداکثر به فاصله یک نسل متولد خارج از فضای منطقه‌ای و سکونتگاهی فعلی بوده‌اند و از تراکم نسبی بالاتر از متوسط ۷۴/۰ شهر برخوردار است.

۲. بعد خانوار و خانواده: نوع خانواده حاشیه‌نشین نیمه گسترده پدرپسری با ازدواج درون گروهی-خویشاوندی با بعد خانوار بالاتر از متوسط شهر و فضای منطقه مرکز.

۳. بعد خدمات شهری و معماری: ارائه خدمات اولیه شهری در سطح پایین‌تر از شهر مرکزی با نوع ساختمان سازی کمتر از حد متوسط اقتصادی و با مصالح ساختمانی کمتر از میانگین زیربنای ساختمان.

۴. آموزش و بهداشت: سطح نسبی سواد ، ثبات تحصیلی و خدمات بهداشت و درمان پایین‌تر از متوسط‌‌ها در شهر.

۵. بعد اقتصاد و درآمد: نوع اقتصاد، معیشتی با مشاغل اولیه خدماتی و سرمایه ای کمتر از متوسط شهر با اقتصاد پیرامونی و اشتغال کاذب و فصلی و نرخ بیکاری بالاتر از میانگین فضای منطقه‌ای مرکز.

در مجموع ساختار کالبدی مناطق حاشیه‌نشین با جلوه‌های ذهنی ساخت اجتماعی ([۱۸]) پایدار همراه با جلوه‌های عینی ساخت جامعه‌ای ([۱۹]) ضعیف‌ و ناپایدار مشخص می‌شود. (ر.ک. چارچوب نظری فردیناند تونیس)

۲-۱-مقدمه[۲۰] :