فهرست مطالب

چکیده ۱
مقدمه ۳
فصل اول: زندگانی مفجع بصری و بررسی شرح حال او
۱-۱ نام و لقب و کنیه ۷
۱-۲ ولادت و نوجوانی ۱۱
۱-۳ شخصیت و مذهب ۱۲
۱-۴ جایگاه علمی – ادبی ۱۴
۱-۴-۱ آشنایی با قرآن و حدیث ۱۶
۱-۴-۲ روایت شعر ۲۲
۱-۴-۳ آشنایی وی با مکانهای جغرافیایی ۲۵
۱-۴-۴ آگاهی او از لغت عربی ۳۰
۱-۵ آثار ۳۴
۱-۶ استادان وی ۴۰
۱-۷ شاگردان و راویان شعر و اخبار او ۴۳
۱-۸ وفات ۴۸
فصل دوم: دیوان مفجع و اغراض شعری آن
۲-۱ مضامین اصلی دیوان ۵۱
۲-۱-۱ مدح ۵۴
۲-۱-۲ هجاء ۵۷
۲-۱-۳ غزل ۶۰
فصل سوم: شرح قصیده الأشباه
۳-۱ معرفی نسخه خطی «شرح قصیده الأشباه للمفجّع البصریّ» ۶۳
۳-۲ صفحاتی از نسخه خطی (صفحه عنوان، اول و آخر) ۷۰
۳-۳ تصحیح نسخه خطی ۷۳
۳-۴ بررسی و شرح و ترجمه قصیده الاشباه ۱۵۱
۳-۵ انتحال برخی ابیات قصیده الاشباه ۲۷۰
ملخّص الرساله بالعربیه ۲۸۱
فهرست منابع و ماخذ ۲۸۳
چکیده انگلیسی ۳۰۲

 فهرست منابع و ماخذ

 – قرآن کریم.

۱- آقا بزرگ تهرانی، علامه شیخ محمد محسن (ف۱۳۹۸هـ)، الذریعه إلى تصانیف الشیعه، ۲۶ جلد، دار الاضواء، بیروت، ج۲و۴و۹و۱۲و۱۴و۱۵و۱۶و۱۷و۲۲و۲۳، بدون تاریخ* ج۱، ۱۹۸۳م* ج۶، ۱۳۶۵هـ.

۲- آلبانی، علامه محدّث محمد ناصرالدین (ف۱۴۲۰هـ)، سلسله الأحادیث الضعیفه و الموضوعه و أثرها السیئ فی الأمّه، ۱۴جلد، ج۷، مکتبه المعارف، الریاض، ط۱، ۱۴۲۱هـ/۲۰۰۰م.

۳- آلوسی، ابوالفضل شهاب الدین محمود بن عبدالله (ف۱۲۷۰هـ)، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، بدون تاریخ.

۴- ابطحى، آیت الله سید محمد علی موحّد (ف۱۴۲۱هـ)، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب رجال النجاشی، ۵ جلد، ج۲، النجف الأشرف، مطبعه الآداب، ۱۳۹۰ه‍/۱۹۷۱م.

۵- ابن ابی حاتم، امام حافظ أبومحمد عبد الرحمن رازی (ف۳۲۷هـ)، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: اسعد محمد طیب، المکتبه العصریه، صیدا، بدون تاریخ.

۶- ابن ابی الحدید، فخر الدین ابوحامد عبدالحمید بن هبه الله معتزلی (ف۶۵۶هـ)، شرح نهج البلاغه، ۲۰ جلد، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر، دار إحیاء الکتب العربیه، ج۱و۲و۵، ۱۹۵۹م * ج۴، ۱۴۰۴هـ* ج۶و۷، بی تا* ج۸و۹، ۱۹۶۰م* ج۱۱و۱۲و۱۳و۱۴و۱۹، ۱۹۶۷م.

۷- ابن ابی شیبه، حافظ ابوبکر عبدالله بن محمد عبسی کوفی (ف۲۳۵هـ)، المصنف، تحقیق: سعید لحام، تصحیح: مکتب الدراسات و البحوث فی دار الفکر، ط۱، بیروت، ۱۴۰۹ه‍/۱۹۸۹م.

۸- ابن ابی عاصم، قاضی احمد بن عمرو بن ضحاک شیبانی (ف۲۸۷هـ)، الآحاد و المثانی، تحقیق: د. باسم فیصل احمد جوابره، دار الرایه، ریاض، ط۱، ۱۴۱۱هـ/۱۹۹۱م.

۹- ابن اثیر، علامه عزالدین ابوالحسن علی بن محمد شیبانی جزری (ف۶۳۰هـ)، أسد الغابه فی معرفه الصحابه، تحقیق: عادل احمد الرفاعی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ط۱، ۱۴۱۷هـ/۱۹۹۶م.

۱۰- ———، الکامل فی التاریخ، ۱۱ جلد، ج۱و۲و۳، تحقیق: ابوالفداء عبدالله قاضی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ط۱، ۱۴۰۷هـ/۱۹۸۷م.

۱۱- ابن اثیر، مجدالدین ابوالسعادات مبارک بن محمد شیبانی جزری (ف۶۰۶هـ)، جامع الأصول فی أحادیث الرسول، تحقیق: عبدالقادر ارنؤوط، الناشر: مکتبه الحلوانی و مطبعه الملاح و مکتبه دار البیان، ط۱، ج۸و۹، ۱۳۹۲هـ/۱۹۷۲م.

۱۲- ———، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، تحقیق: محمود محمد طناحى و طاهر احمد زاوى، مؤسسه اسماعیلیان، قم، ط۴، ۱۳۶۴هـ.ش.

۱۳- ابن انباری، ابوالبرکات کمال الدین عبدالرحمن بن محمد (ف۵۷۷هـ)، نزهه الألباء فی طبقات الأدباء، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار الفکر العربی، ۱۴۱۸هـ/۱۹۹۸م.

۱۴- ابن تَغْری بَرْدی، جمال الدین ابوالمحاسن یوسف اتابکی (ف۸۷۴هـ)، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، ۱۶ جلد، ج۳، قدم له و علق علیه: محمد حسین شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ط۱، ۱۴۱۳هـ/۱۹۹۲م.

۱۵- ابن تیمیه، ابوالعباس تقی الدین احمد بن عبدالحلیم حرانی (ف۷۲۸هـ)، منهاج السنه النبویه فی نقض کلام الشیعه القدریه، ۸جلد، تحقیق: د. محمد رشاد سالم، مؤسسه قرطبه، ط۱، ۱۴۰۶هـ.

۱۶- ابن جنّی، ابوالفتح عثمان (ف۳۹۲هـ)، الخصائص، تحقیق: محمد علی النجار، ۳جلد، ج۳، المکتبه العلمیه، ۲۰۰۰م.

۱۷- —–، المُنصِف فی شرح التصریف، تحقیق: ابراهیم مصطفی و عبدالله امین، ۳جلد، ج۲، اداره احیاء التراث القدیم، ط۱، ۱۹۵۴م.

۱۸- ابن جوزی، حافظ جمال الدین ابوالفرج عبدالرحمن بن علی (ف۵۹۷هـ)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الأمم، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، مراجعه: نعیم زرزور، ۱۹ جلد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ج۱۴، ط۱، ۱۴۱۲هـ ۱۹۹۲م.

۱۹- —–، الموضوعات من الأحادیث المرفوعات، تحقیق: عبدالرحمن محمد عثمان، المکتبه السلفیه، المدینه المنوره، ط۱، ۱۳۸۶هـ/۱۹۶۶م.

۲۰- ابن حبان، امام حافظ محمد بن حبّان بن احمد ابی حاتم تمیمی بَستی (ف۳۵۴هـ)، صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، تحقیق: شعیب ارنؤوط، مؤسسه الرساله، بیروت، ط۲، ۱۴۱۴هـ/۱۹۹۳م.

۲۱- ابن حنبل، امام ابوعبدالله احمد بن محمد شیبانی (ف۲۴۱هـ)، العلل و معرفه الرجال، تحقیق: د. وصی الله بن محمد عباس، المکتب الاسلامی، بیروت، دار الخانی، الریاض، ط۱، ۱۴۰۸هـ/۱۹۸۸م.

۲۲- ——، فضائل الصحابه، ۲جلد، ج۲، حققه و خرج أحادیثه: وصی الله بن محمد عباس، دار العلم، السعودیه، ط۱، ۱۴۰۳هـ/۱۹۸۳م.

۲۳- —-، المسند، مؤسسه قرطبه، القاهره، بدون تاریخ.

۲۴- ابن خالویه، ابو عبدالله الحسین بن احمد (ف۳۷۰هـ)، إعراب ثلاثین سوره من القرآن، ط۲، انتشارات ناصر خسرو، طهران، ۱۳۶۶هـ.ش.

۲۵- ابن خزیمه، امام ابوبکر محمد بن اسحاق سلمی نیشابوری (ف۳۱۱هـ)، الصحیح، تحقیق: د. محمد مصطفى اعظمی، ج۴، المکتب الإسلامی، بیروت، ۱۳۹۰هـ/۱۹۷۰م.

۲۶- ابن خلکان، ابوالعباس شمس الدین احمد بن محمد (ف۶۸۱هـ)، وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، حققه: د. احسان عباس، ۸جلد، ج۵، بیروت، دار صادر، بدون تاریخ* ج۶، ۱۹۷۷م.

۲۷- ابن داود حلی، تقی الدین ابومحمد حسن بن علی (ف۷۰۷ هـ)، الرجال، منشورات المطبعه الحیدریه، النجف، ۱۳۹۲ ه‍/۱۹۷۲م.

۲۸- ابن درید، ابوبکر محمد بن حسن ازدی بصری (۳۲۱هـ)، جمهره اللغه، ۴جلد، ج۲، مطبعه مجلس دائره المعارف الکائنه ببلده حیدرآباد الدکن، ط۱، ۱۳۴۴هـ.

۲۹- ابن رویش، عیدروس بن احمد سقاف علوی، البیان الجلی فی أفضلیه مولى المؤمنین علی، إعداد: سید مهدی رجائی، بیروت، دار الثقلین، ط۱، ۱۴۱۵هـ/۱۹۹۵م.

۳۰- ابن سعد، محمد بن سعد بن مَنیع (ف۱۶۸هـ)، الطبقات الکبرى، دار صادر، بیروت، بدون تاریخ.

۳۱- ابن سلام، ابوعبید قاسم (ف۲۲۴هـ)، الأموال، تقدیم و دراسه و تحقیق: د. محمد عماره، بیروت، دار الشروق، ط۱، ۱۴۰۹هـ/۱۹۸۹م.

۳۲- ابن الشجری، هبه الله بن علی حسنی علوی (ف۵۴۲هـ)، الأمالی، تحقیق و دراسه: د. محمود محمد الطناحی، ۳جلد، ج۲، مکتبه الخانجی، القاهره، ط۱، ۱۴۱۳هـ/۱۹۹۲م.

۳۳- ابن شهر آشوب، شیخ الطائفه رشید الدین ابوعبدالله محمد بن علی (ف۵۸۸هـ)، معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعه و أسماء المصنفین منهم (تتمه الفهرست للشیخ الطوسی)، ط۲، النجف الأشرف، المطبعه الحیدریه،۱۳۸۰هـ/۱۹۶۱م.

۳۴- ——–، مناقب آل أبی طالب، ۳ جلد، قام بتصحیحه و شرحه و مقابلته على عده نسخ خطیه: لجنه من أساتذه النجف الاشرف، النجف، المطبعه الحیدریه، ۱۳۷۶ه‍/۱۹۵۶م.

۳۵- ابن صباغ، علامه علی بن محمد مالکی مکی (ف۸۵۵هـ)، الفصول المهمه فی معرفه أحوال الأئمه، دار الأضواء، بیروت، ط۲، ۱۴۰۹هـ/۱۹۸۸م.

۳۶- ابن طاوس، ابوالقاسم رضی الدین علی بن موسی (ف۶۶۴هـ)، التحصین لأسرار ما زاد من أخبار کتاب الیقین، تحقیق: انصاری، قم، مؤسسه الثقلین لإحیاء التراث الاسلامی و مؤسسه دار الکتاب (الجزائری)، ط۱، ۱۴۱۳هـ.ق.

۳۷- ——، الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، مطبعه الخیام، قم، ۱۳۹۹ه‍.

۳۸- ابن ظافر ازدی، جمال ‌الدین‌ ابوالحسن‌ على‌ (ف۶۱۳هـ)، بدائع البدائه، الطبعه الحجریه.

۳۹- ابن عبد البَرّ، ابوعمر یوسف بن عبدالله نمری قرطبی (ف۴۶۳)، الإستیعاب فی تمییز  الأصحاب، ۴ جلد، ج۳، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت، دار الجیل، ط۱، ۱۴۱۲هـ.

۴۰- ——-، التمهید لما فی الموطأ من المعانی و الأسانید، تحقیق: مصطفى بن احمد علوى و محمد عبد الکبیر بکرى، مؤسسه القرطبه، بدون تاریخ.

۴۱- ابن عبد ربّه، فقیه احمد بن محمد اندلسی (ف۳۲۸هـ)، العقد الفرید، ۹ جلد، ج۵، تحقیق: د. عبدالمجید ترحینی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ط۱، ۱۴۰۴هـ/۱۹۸۳م.

۴۲- ابن عُدیّ، امام حافظ ابو احمد عبدالله جرجانی (ف۳۶۵هـ)، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق: د. سهیل زکار، ط۳، قرأها و دققها على المخطوطات: یحیی مختار غزاوى، بیروت، دار الفکر، ۱۹۸۸م.

۴۳- ابن عساکر، امام حافظ ابوالقاسم علی بن حسن شافعی (ف۵۷۱هـ)، تاریخ مدینه دمشق، ۷۰ جلد، دراسه و تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ج۳و۶و۷و۱۳و۱۴ و۱۷و۲۵، ۱۹۹۵م* ج۳۸ و ۴۲، ۱۹۹۶م* ج۵۰ و۵۱ و ۵۶، ۱۹۹۷م.

۴۴- ابن قتیبه، ابومحمد عبدالله بن مسلم دینوری (ف۲۷۶هـ)، تأویل مختلف الحدیث فی الرد على أعداء الحدیث، ط۱، مطبعه کردستان العامیه، مصر، ۱۳۲۶هـ.

۴۵- —–، الشعر و الشعراء، تحقیق و شرح: احمد محمد شاکر، دار المعارف، القاهره، ۱۹۸۲م.

۴۶- —–، المعارف، حققه و قدم له: د. ثروت عکاشه، دار المعارف، القاهره، ط۴، ۱۹۸۱م.

۴۷- —–، المعانی الکبیر فی أبیات المعانی، ۳جلد، ج۱، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۰۵هـ/۱۹۸۴م.

۴۸- ابن قیّم جوزیّه، امام ابوعبدالله محمد بن ابی بکر (ف۷۵۱هـ)، إعلام الموقعین عن رب العالمین، دراسه و تحقیق: طه عبد الرؤوف سعد، مکتبه الکلیات الأزهریه، القاهره، ۱۳۸۸هـ/۱۹۶۸م.

۴۹- ابن کثیر، حافظ عمادالدین ابوالفداء اسماعیل بن عمر (ف۷۷۴هـ)، البدایه و النهایه، تحقیق: علی شیری، دار إحیاء التراث العربی، ط۱، ۱۴۰۸ ه‍/۱۹۸۸م.

۵۰- —-، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: سامی بن محمد سلامه، دار طیبه، ط۲، ۱۴۲۰هـ/۱۹۹۹م.

۵۱- —-، السیره النبویه، تحقیق: مصطفى عبدالواحد، ۱۲۹۳هـ/ ۱۹۷۶م.

۵۲- ابن ماجه، حافظ ابوعبدالله محمد بن یزید قزوینی (ف۲۷۵هـ)، السنن، تحقیق و تعلیق: محمد فؤاد عبد الباقی، : دار الفکر، بیروت، بدون تاریخ.

۵۳- ابن منظور، امام علامه ابوالفضل جمال الدین محمد بن مکرم افریقى مصرى (ف۷۱۱هـ)، لسان العرب، مصر، دار المعارف، ۵۵جلد، تحقیق: عبدالله علی کبیر و محمد احمد حسب الله و هاشم محمد شاذلی، بدون تاریخ.

۵۴- ابن ندیم، ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق معروف به ورّاق (ف۴۳۸هـ)، الفهرست، تحقیق: رضا تجدد، بدون مکان الطبع، بدون تاریخ.

۵۵- ابن هشام، ابومحمد عبدالملک حمیری (ف۲۱۸هـ)، السیره النبویه، تحقیق: محمد محیى الدین عبد الحمید، مکتبه محمد على صبیح و أولاده، القاهره، ط۱، ۱۳۸۳ه‍/۱۹۶۳م.

۵۶- ابو حیان اندلسی، محمد بن یوسف (ف۷۴۵هـ)، تفسیر البحر المحیط، تحقیق: شیخ عادل أحمد عبد الموجود و شیخ علی محمد معوض، شارک فی التحقیق: د. زکریا عبد المجید نوقی و د. أحمد نجولی جمل، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۲۲هـ/۲۰۰۱م.

۵۷- ابو حیّان توحیدی، علی بن محمد (ف۴۱۴هـ)، الإمتاع و المؤانسه، ۳ جلد، ج۳، تحقیق: احمد امین و احمد زین، بیروت، دار مکتبه الحیاه، بدون تاریخ.

۵۸- ابو داود، حافظ سلیمان بن اشعث سجستانی (ف۲۷۵هـ)، السنن، تحقیق و تعلیق: سعید محمد لحام، مراجعه: مکتب الدراسات و البحوث فی دار الفکر، دار الفکر، ط۱، ۱۴۱۰ه‍/۱۹۹۰م.

۵۹- ابو الشیخ انصاری، ابو محمد عبدالله بن محمد اصفهانی (ف۳۶۹هـ)، طبقات المحدثین بأصبهان و الورادین علیها، دراسه و تحقیق: عبد الغفور عبد الحق حسین بلوشی، مؤسسه الرساله، ط۱، ۱۴۱۲ه‍/۱۹۹۲م.

۶۰- ابوعبید بکری، وزیر فقیه عبدالله بن عبد العزیز (ف۴۸۷ هـ)، معجم ما استعجم من أسماء البلاد والمواضع، ج۲و۳و۴، عارضه بمخطوطات القاهره، تحقیق: مصطفى سقا، عالم الکتب، بیروت، الطبعه الثالثه، ۱۴۰۳ه‍/۱۹۸۳م.

۶۱- أبوالفرج الأصبهانی، الأغانی. بیروت، دار الثقافه، ط۲، ۱۹۵۶م.

۶۲- ابو نعیم اصفهانی، امام حافظ احمد بن عبدالله (ف۴۳۰هـ)، ذکر أخبار أصبهان، طبع فی مدینه لیدن المحروسه بمطبعه بریل، ۱۹۳۴م.

۶۳- ———، حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء، ۱۰جلد، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۰۹هـ/۱۹۸۸م.

۶۴- ———، دلائل النبوه، ۲جلد، تحقیق: د. محمد روّاس قلعه جی و عبدالبر عباس، بیروت، دار النفائس، ط۲، ۱۴۰۶هـ/۱۹۸۶م.

۶۵- ———، معرفه الصحابه، تحقیق: عادل بن یوسف عزازی، الریاض، دار الوطن، ط۱، ۱۴۱۹هـ/۱۹۹۸م.

۶۶- ابوهلال عسکری (ف۳۹۵هـ)، الأوائل، تحقیق: د. محمد سید وکیل، دار البشیر، ط۱، ۱۴۰۸هـ/۱۹۸۷م.

۶۷- ——، جمهره الأمثال، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۸هـ/۱۹۸۸م.

۶۸- ——، دیوان المعانی، بیروت، دار الجیل، بدون تاریخ.

۶۹- ——، معجم الفروق اللغویه، تحقیق: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم، ط۱، ۱۴۱۲هـ.

۷۰- ابو یعلی، امام حافظ احمد بن علی بن مثنی موصلی تمیمی (ف۳۰۷هـ)، المسند، دار المأمون للتراث، دمشق، ط۱، تحقیق: حسین سلیم اسد، ۱۴۰۴هـ/۱۹۸۴م.

۷۱- احمد امین (ف۱۳۸۸هـ)، فجر الإسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ط۱۰، ۱۹۶۹م.

۷۲- اسکافی، ابوجعفر محمد بن عبدالله معتزلی (ف۲۲۰هـ)، المعیار و الموازنه فی فضائل الإمام علی بن أبی طالب، تحقیق: شیخ محمد باقر محمودی، بدون تاریخ.

۷۳- اسماعیل باشا بغدادی (ف۱۳۹۹هـ)، إیضاح المکنون فی الذیل على کشف الظنون، عنی بتصحیحه و طبعه: معلم رفعت بیلگه کلیسی، ۲جلد، ج۲، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بدون تاریخ.

۷۴- ————-، هدیه العارفین أسماء المؤلفین و آثار المصنفین، ۲ جلد، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ۱۹۵۱* ج۲، ۱۹۵۵م.

۷۵- امینی، علامه عبدالحسین احمد نجفی (ف۱۳۹۰هـ)، الغدیر فی الکتاب و السنه و الأدب، ۱۱جلد، دار الکتاب العربی، بیروت، ط۴، ۱۳۹۷ ه‍/۱۹۷۷م.

۷۶- اوس بن حجر، الدیوان، تحقیق و شرح: د. محمد یوسف نجم، دار صادر، بیروت، ط۳، ۱۳۹۹هـ/۱۹۷۹م.

۷۷- باقلانی، قاضی ابوبکر محمد بن طیب (ف۴۰۳هـ)، إعجاز القرآن، تحقیق: السید أحمد صقر، ط۳، دار المعارف، مصر، بدون تاریخ.

۷۸- بخاری، امام ابوعبدالله محمد بن اسماعیل جعفی (ف۲۵۶هـ)، التاریخ الکبیر، طبع تحت مراقبه: د. محمد عبد المعید خان، بدون تاریخ.

۷۹- بروکلمان، کارل (ف۱۳۸۱هـ)، تاریخ الأدب العربی، نقله إلی العربیه: د. عبدالحلیم نجار، ط۴، ج۲، القاهره، دار المعارف، بدون تاریخ.

۸۰- بغوی، امام ابومحمد حسین بن مسعود (ف۵۱۶هـ)، شرح السنه، تحقیق: شعیب ارناؤوط و محمد زهیر شاویش، ط۲، المکتب الإسلامی، دمشق، بیروت، ۱۴۰۳هـ/۱۹۸۳م.

۸۱- —، تفسیر معالم التنزیل، حققه و خرج أحادیثه: محمد عبد الله نمر و عثمان جمعه ضمیریه و سلیمان مسلم حرش، دار طیبه، ط۴، ۱۴۱۷هـ/۱۹۹۷م.

۸۲- بلاذری، نسب شناس و مؤرخ شهید احمد بن یحیی (ف۲۷۹هـ)، أنساب الأشراف، حققه و علق علیه: شیخ محمد باقر محمودی، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ط۱، ۱۳۹۴ه‍/۱۹۷۴م.

۸۳- بیهقی، ابراهیم بن محمد (ف۳۲۰هـ)، المحاسن و المساوئ، ۲ جلد، ج۱، عنی بتصحیحه: سید محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مطبعه السعاده، القاهره، ۱۲۲۵هـ/۱۹۰۶م.

۸۴- بیهقی، حافظ ابوبکر احمد بن حسین (ف۴۵۸هـ)، دلائل النبوه و معرفه أحوال صاحب الشریعه، تحقیق: د. عبدالمعطی قلعجی، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۰۸هـ/۱۹۸۸م.

۸۵- —-، السنن الکبرى، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، مکتبه دار الباز، مکه المکرمه، ۱۴۱۴هـ/۱۹۹۴م.

۸۶- ترمذی، امام ابوعیسى محمد بن عیسى (ف۲۷۹هـ)، سنن (الجامع الصحیح)، ۵ جلد، دار الفکر، بیروت، ط۲، ۱۴۰۳هـ/۱۹۸۳م.

۸۷- تفرشی، سید مصطفی بن حسین حسینی (ف۱۰۱۵هـ)، نقد الرجال، ۴ جلد، ج۴، تحقیق: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، قم، ط۱، ۱۴۱۸هـ.

۸۸- تنوخی، قاضی ابوعلی محسن بن علی (ف۳۸۴هـ)، الفرج بعد الشده، ۲ جلد، منشورات الشریف الرضى، قم، دار الطباعه المحمدیه بالقاهره، ط۲، ۱۳۶۴هـ.

۸۹- ثعالبی، امام ابومنصور عبدالملک بن محمد نیشابوری (ف۴۳۰هـ)، ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، تصحیح: محمد حسین، مطبعه الظاهر، ۱۳۲۶هـ/۱۹۰۸م.

۹۰- ——، المنتحل، تصحیح و شرح: احمد ابوعلی، الإسکندریه، المطبعه التجاریه، ۱۳۱۹هـ/۱۹۰۱م.

۹۱- ثعلبی، ابو اسحاق احمد بن محمد نیشابوری (ف۴۲۷هـ)، تفسیر الکشف و البیان، تحقیق: امام ابو محمد بن عاشور، مراجعه و تدقیق: استاد نظیر ساعدی، ط۱، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۲۲ هـ/۲۰۰۲م.

۹۲- جاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر (ف۲۵۵هـ)، البیان و التبیین، ۴ جلد، تحقیق و شرح: عبدالسلام محمد هارون، القاهره، مکتبه الخانجی، ج۱، ط۷، ۱۴۱۸هـ/۱۹۹۸م.

۹۳- —–، الحیوان، ۸ جلد، ج۳، تحقیق و شرح: عبدالسلام محمد هارون، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و أولاده، القاهره، ط۲، ۱۳۸۵هـ/۱۹۶۵م.

۹۴- جبوری، کامل سلمان، معجم الأدباء من العصر الجاهلی حتى سنه ۲۰۰۲م، ۷ جلد، ج۵، ط۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴هـ ۲۰۰۳م.

۹۵- جصاص، امام ابوبکر احمد بن على رازی حنفی (ف۳۷۰هـ)، أحکام القرآن، ۳ جلد، ج۳، تحقیق: عبد السلام محمد علی شاهین، دار الکتب العلمیه بیروت، ط۱، ۱۴۱۵ه‍/۱۹۹۴م.

۹۶- جوهری، اسماعیل بن حمّاد (ف۲۹۲هـ)، الصحاح تاج اللغه و صحاح العربیه، تحقیق: احمد عبدالغفور عطار، دار العلم للملایین، ط۴، ۱۹۹۰م.

۹۷- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله مشهور به کاتب حلبی (ف۱۰۶۷هـ)، کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، عنی بتصحیحه و طبعه و تعلیق حواشیه: محمد شرف الدین یالتقایا و معلم رفعت بیگله کلیسی، ۲ جلد، ج۱و۲، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بدون تاریخ.

۹۸- حافظیان بابلی، ابوالفضل، (نسخه های عکسی: شرح قصیده الأشباه للمفجّع البصری)، میراث شهاب (نشریه کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، گنجینه جهانی مخطوطات اسلامی)، شماره ۳ و ۴، شماره پیاپی ۴۱ و ۴۲، سال ۱۱، ۱۳۸۴هـ.ش.

۹۹- حاکم نیشابوری، امام حافظ ابوعبدالله محمد بن عبدالله (ف۴۰۵هـ)، المستدرک علی الصحیحین، ۴ جلد، إشراف: د. یوسف عبد الرحمن مرعشلی، دار المعرفه، بیروت، بدون تاریخ.

۱۰۰- حر عاملی، شیخ محمد بن حسن (ف۱۱۰۴هـ)، وسائل الشیعه الى تحصیل مسائل الشریعه، ۳۰جلد، تحقیق: سید محمد رضا حسینی جلالی، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، ط۲، ۱۴۱۴هـ.

۱۰۱- حسکانی،‌ حافظ ابوالقاسم عبیداللّه‏ بن احمد (ف۴۹۰هـ)‏، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازله فی أهل البیت، ۲جلد، ج۱و۲، تحقیق و تعلیق: شیخ محمد باقر محمودی، ط۱، طهران، مؤسسه الطبع و النشر التابعه لوزاره الثقافه و الإرشاد الإسلامی، مجمع إحیاء الثقافه الاسلامیه، ۱۴۱۱ه‍/۱۹۹۰م.

۱۰۲- حسنی، سید احمد شکر، الإمام علی خلیفه رسول الله و سر الله المکنون، ۲جلد، ج۱، دار الرضا، بدون تاریخ.

۱۰۳- حلبی، علی بن برهان الدین شافعی (ف۱۰۴۴هـ)، السیره الحلبیه النبویه (إنسان العیون فی سیره الأمین المأمون)، ۳ جلد، دار المعرفه، بیروت، بدون تاریخ.

۱۰۴- حمدان، محمد، أدب النکبه فی التراث العربی، دمشق، إتحاد الکتّاب العرب، ۲۰۰۴م.

۱۰۵- حُمیدی، ابوعبدالله محمد بن فتوح (ف۴۸۸هـ)، جذوه المقتبس فی ذکر ولاه الأندلس، مصر، الدار المصریه، ۱۹۶۶م.

۱۰۶- خازن، علاء الدین علی بن محمد بن ابراهیم (ف۷۲۵هـ)، تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل، دار الفکر، بیروت، ۱۳۹۹هـ/۱۹۷۹م.

۱۰۷- خطیب بغدادی، امام حافظ ابوبکر احمد بن علی (ف۴۶۳هـ)، تاریخ بغداد (تاریخ مدینه السّلام)، دراسه و تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۱۷ه‍/۱۹۹۷م.

۱۰۸- خطیب خوارزمی، علامه ابوالمؤید موفق بن احمد مکی معروف به أخطب خوارزم (ف۵۶۸هـ)، المناقب، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، تحقیق: شیخ مالک محمودی، مؤسسه سید الشهداء (ع)، ۱۴۱۱هـ.

۱۰۹- خطیب شربینی، شمس الدین محمد بن احمد شافعی (ف۹۷۷هـ)، تفسیر السراج المنیر، دار الکتب العلمیه، بیروت، بدون تاریخ.

۱۱۰- خلیل بن احمد، ابو عبدالرحمن فراهیدی (ف۱۷۰ یا ۱۷۵هـ)، کتاب العین (مرتباً علی حروف المعجم)، ترتیب و تحقیق: د. عبدالحمید هنداوی، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۲۰۰۳م.

۱۱۱- خوئی، آیت الله العظمى سید ابوالقاسم موسوی (ف۱۴۱۳هـ)، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواه، ۲۴جلد، ط۵، ۱۴۱۳ه‍/۱۹۹۲م.

۱۱۲- دولابی، امام حافظ ابوبشر محمد بن احمد (ف۳۱۰هـ)، الکنی و الأسماء، ۲ جلد، ج۱، وضع حواشیه: شیخ زکریا عمیرات، وضع فهارسه: احمد شمس الدین، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۲۰هـ/۱۹۹۹م.

۱۱۳- دیار بکری، امام شیخ حسین بن محمد (ف۹۶۶هـ)، تاریخ الخمیس فی أحوال أنفس نفیس، ۲ جلد، ج۱، بیروت، مؤسسه شعبان، بدون تاریخ.

۱۱۴- دینوری، ابوبکر احمد بن مروان مالکی (ف۳۳۳هـ)، المجالسه و جواهر العلم، ۱۰ جلد، ج۸، خرج أحادیثه و علّق علیه: ابوعبیده مشهور بن حسن آل سلمان، بیروت، دار ابن حزم، ط۱، ۱۴۱۹هـ/۱۹۹۸م.

۱۱۵- ذهبی، حافظ مورخ شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد (ف۷۴۸هـ)، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: د. عمر عبدالسلام تَدْمُرِی، بیروت، دار الکتاب العربی، ط۱، ۱۴۰۷هـ/۱۹۸۷م.

۱۱۶- —، تذکره الحفاظ، دراسه و تحقیق: زکریا عمیرات، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۱۹هـ/۱۹۹۸م.

۱۱۷- —، سیر أعلام النبلاء، تحقیق: شعیب ارناؤوط و محمد نعیم عرقسوسی، مؤسسه الرساله، ط۹، ۱۴۱۳هـ.

۱۱۸- —، میزان الإعتدال فی نقد الرجال، تحقیق: على محمد بجاوى، دار المعرفه للطباعه والنشر، بیروت، ط۱، ۱۳۸۲هـ/۱۹۶۳م.

۱۱۹- راغب اصبهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد (ف۴۲۵هـ)، محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، ۲جلد، ج۲، بیروت، دار مکتبه الحیاه، بدون تاریخ.

۱۲۰- رافعی قزوینی، مورخ عبدالکریم بن محمد (ف۶۲۳هـ)، التدوین فی أخبار قزوین، تحقیق: شیخ عزیز الله عطاردی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۴ جلد، ج۴، ۱۴۰۸هـ/۱۹۸۷م.

۱۲۱- رحمانی همدانی، احمد، الإمام علی بن ابی طالب علیه السلام من حبه عنوان الصحیفه، المطبعه افسیت فتاحی، مؤسسه المنیر للطباعه و النشر، بدون تاریخ.

۱۲۲- ریشهری، محمد، موسوعه الإمام علی بن أبی طالب فی الکتاب و السنه و التاریخ، ۱۲جلد، بمساعده: محمد کاظم الطباطبائی و محمود الطباطبائی، قم، دار الحدیث، ط۲، ۱۴۲۵هـ.

۱۲۳- زَبیدی، سید محمد مرتضی حسینی حنفی (ف۲۰۵هـ)، تاج العروس من جواهر القاموس، ۴۰ مجلد، تحقیق: علی هلالی، مراجعه: عبدالله علایلی و عبدالستار احمد فراج، مطبعه حکومه الکویت، ط۲، ۱۹۸۷م، ج۲ * ۱۹۸۷م، ج۳ * ۱۹۷۳م، ج۱۲ * ۱۹۷۵م، ج۱۵ * ۱۹۸۰م، ج۱۹ * ۱۹۹۰م، ج۲۶ * ۱۹۹۳م، ج۲۷ * ۱۹۹۷م، ج۲۹ * ۲۰۰۱م، ج۳۶٫

۱۲۴- زبیری، ولید بن احمد حسین، الموسوعه المیسره فی تراجم أئمّه التفسیر و الإقراء و النحو و اللغه من القرن الأول إلی المعاصرین، جمع و إعداد: ولید بن احمد حسین زبیری و ایاد بن عبداللطیف قیسی و بشیر بن جواد قیسی و مصطفی بن قحطان حبیب و عماد بن محمد بغدادی، ۳جلد، ج۲، ط۱، السعودیه، المدینه المنوره، سلسله إصدارات الحکمه، ۱۴۲۴هـ ۲۰۰۳م.

۱۲۵- زرکلی، خیر الدین بن محمود بن محمد (ف۱۳۹۶هـ)، الأعلام، ۸ جلد، ج۳ و ۵، ط۱۵، بیروت، دار العلم للملایین، ۲۰۰۲م.

۱۲۶- زمخشری، علامه ابوالقاسم جار الله محمود بن عمر (ف۵۳۸هـ)، أساس البلاغه، ۲ جلد، تحقیق: محمد باسل عیون سُود، ج۲، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۱۹هـ/۱۹۹۸م.

۱۲۷- —–، الفائق فی غریب الحدیث، وضع حواشیه: ابراهیم شمس الدین، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۱۷ه‍/۱۹۹۶م.

۱۲۸- —–، الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، تحقیق: عبدالرزاق مهدی، بدون تاریخ.

۱۲۹- زینی دحلان، علامه سید احمد شافعی مکی (۱۳۰۴هـ)، أسنی المطالب فی نجاه أبی طالب، إعداد و تقدیم: صالح وردانی، القاهره، مطابع سجل العرب، الهدف للإعلام، بدون تاریخ.

۱۳۰- سبط ابن جوزی، علامه شمس الدین ابوالمظفر یوسف بن فُرغلی حنفی (ف۶۵۴هـ)، تذکره الخواص، قدم له: علامه سید محمد صادق بحرالعلوم، طهران، ناصر خسرو، مکتبه نینوی الحدیثه، بدون تاریخ.

۱۳۱- سری الرفّاء، ابوالحسن ابن احمد (ف۳۶۲هـ)، المحب و المحبوب و المشموم و المشروب، تحقیق: مصباح غلاونجی، دمشق، مطبوعات مجمع اللغه العربیه، ۱۴۰۷هـ/۱۹۸۶م.

۱۳۲- سزکین، د. فؤاد، تاریخ التراث العربی، المملکه العربیه السعودیه، إداره الثقافه و النشر بجامعه الإمام محمد بن سعود الإسلامیه، ۲ جلد، ج۲، نقله إلی العربیه: د. عرفه مصطفی، راجع الترجمه: د. محمود فهمی حجازی و د. سعید عبدالرحیم، ۱۴۱۱هـ/۱۹۹۱م.

۱۳۳- سمعانی، امام ابوسعد عبدالکریم بن محمد تمیمی (ت۵۶۲هـ)، الأنساب، تقدیم و تعلیق: عبدالله عمر بارودی، ۵ جلد، دار الجنان، ط۱، بیروت، ۱۴۰۸هـ/۱۹۹۸م.

۱۳۴- سمهودی، امام نورالدین علی بن عبدالله حسنی (ف۹۲۲هـ)، خلاصه الوفا بأخبار دار المصطفى، المدینه المنوره، المکتبه العلمیه، طبع فی دمشق، ۱۳۹۲هـ/۱۹۷۲م.

۱۳۵- سهمی، ابوالقاسم حمزه بن یوسف (ف۴۲۷هـ)، تاریخ جرجان (معرفه علماء أهل جرجان)، بیروت، عالم المکتب، ۱۴۰۷ه‍/۱۹۸۷م.

۱۳۶- سهیلی، ابوالقاسم عبدالرحمن بن عبدالله نحوی (ف۵۸۱هـ)، الروض الأنف فی شرح السیره النبویه لابن هشام، تحقیق: عمر عبد السلام سلامی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، ط۱، ۱۴۲۱هـ/۲۰۰۰م.

۱۳۷- سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن حسین (ف۴۳۶هـ)، الأمالی (غرر الفوائد و درر القلائد فی التفسیر و الحدیث و الأدب)، ۴جلد، ج۲، تحقیق: سید محمد بدر الدین نعسانی، مصر، مطبعه السعاده، ط۱، ۱۳۲۵هـ/۱۹۰۷م.

۱۳۸- سیوطی، حافظ جلال الدین عبدالرحمن بن ابی بکر (ف۹۱۱هـ)، الإتقان فی علوم القرآن، تحقیق: سعید مندوب، ط۱، دار الفکر، لبنان، ۱۴۱۶هـ/۱۹۹۶م.

۱۳۹- —-، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ۲ جلد، ج۱، دار الفکر، ط۲، ۱۳۹۹هـ/۱۹۷۹م.

۱۴۰- —-، الجامع الصغیر فی أحادیث البشیر النذیر، دار الفکر، بیروت، ط۱، ۱۴۰۱ ه‍/۱۹۸۱م.

۱۴۱- —-، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، دار الفکر، بیروت، ۱۹۹۳م.

۱۴۲- —-، شرح شواهد المغنی، اعتنی بتصحیحه: علامه شیخ محمد محمود ابن تلامیذ ترکزی شنقیطی، المطبعه البهیه، القاهره، ۱۳۲۲هـ.

۱۴۳- —-، الفتح الکبیر فی ضم الزیاده إلی الجامع الصغیر، ۳ جلد، ج۳، تحقیق: یوسف نبهانی، دار الفکر، بیروت، ط۱، ۱۴۲۳هـ.

۱۴۴- —-، همع الهوامع فی شرح جمع الجوامع، ۴ جلد، ج۱، تحقیق: احمد شمس الدین، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۱۸هـ/۱۹۹۸م.

۱۴۵- شبلنجی، شیخ مؤمن بن حسن مؤمن (ف۱۳۰۸هـ)، نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، قدم له: د. عبدالعزیز سالمان، المکتبه التوفیقیه، بدون تاریخ.

۱۴۶- شرف الدین، امام عبدالحسین موسوی (ف۱۳۷۷هـ)، المراجعات، تحقیق و تعلیق: حسین راضی، ط۲، بیروت، ۱۴۰۲ه‍/۱۹۸۲م.

۱۴۷- شهرستانی، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم (ف۵۴۸هـ)، الملل و النحل، تحقیق: أمیر علی مهنا و علی حسن فاعور، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۴هـ/۱۹۹۳م.

۱۴۸- شوقی ضیف (ف۱۴۲۶هـ)، البحث الأدبی، القاهره، دار المعارف، ط۷، ۱۹۹۲م.

۱۴۹- —-، تاریخ الأدب العربی (العصر الجاهلی)، القاهره، دار المعارف، ط۲۴، ۲۰۰۳م.

۱۵۰- —-، تاریخ الأدب العربی (العصر العباسی الأول)، القاهره، دار المعارف، ط۱۶، ۲۰۰۴م.

۱۵۱- —-، تاریخ الأدب العربی (العصر العباسی الثانی)، القاهره، دار المعارف، ط۱۲، ۲۰۰۱م.

۱۵۲- شوکانی، امام محمد بن علی صنعانی یمانی (ف۱۲۵۰هـ)، فتح القدیر الجامع بین فنی الروایه و الدرایه من علم التفسیر، عالم الکتب، بدون تاریخ.

۱۵۳- شیخ طوسی، شیخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن (ف۴۶۰هـ)، الفهرست (فهرست کتب الشیعه و أصولهم)، تحقیق: شیخ جواد قیومی، مؤسسه نشر الفقاهه، مؤسسه النشر الاسلامی، ط۱، ۱۴۱۷هـ.ق.

۱۵۴- شیخ عباس قمی (ف۱۳۵۹هـ)، الکنى و الألقاب، تقدیم: محمد هادى امینی، ج۳، منشورات مکتبه الصدر، طهران، بدون تاریخ.

۱۵۵- شیخ مفید، امام ابوعبدالله محمد بن محمد نعمان عکبری بغدادی ملقّب به ابن المعلم (ف۴۱۳هـ)، الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد، تحقیق: مؤسسه آل البیت، دار المفید، بدون تاریخ.

۱۵۶- —-، الإختصاص، صححه و علق علیه: على اکبر غفاری، رتب فهارسه: سید محمود زرندى مجرمى، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه بقم المقدسه، بدون تاریخ.

۱۵۷- شیهی، مصطفی، الفکر الشیعی و النزعات الصوفیه، ط۱، بغداد، مکتبه النهضه، ۱۹۶۶م.

۱۵۸- صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک (ف۷۶۴هـ)، تصحیح التصحیف و تحریر التحریف، تحقیق: سید شرقاوی، مراجعه: د. رمضان عبدالتواب، القاهره، مکتبه الخانجی، ط۱، ۱۴۰۷هـ/۱۹۸۷م.

۱۵۹- —-، الوافی بالوفیات، ۲۹ مجلد، ج۱و۱۲و۲۱و۲۴، تحقیق و اعتناء: أحمد ارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ط۱، ۱۴۲۰هـ/۲۰۰۰م.

۱۶۰- طبرانی، حافظ ابوالقاسم سلیمان بن احمد (ف۳۶۰هـ)، المعجم الأوسط، تحقیق: طارق بن عوض الله بن محمد و عبد المحسن بن ابراهیم حسینی، دار الحرمین، القاهره، ۱۴۱۵ه‍/۱۹۹۵م.

۱۶۱- —-، المعجم الصغیر، تحقیق: محمد شکور محمود الحاج أمریر، المکتب الإسلامی، دار عمار، بیروت، عمان، ط۱، ۱۴۰۵هـ/۱۹۸۵م.

۱۶۲- —-، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن عبد المجید سلفی، مکتبه العلوم و الحکم، الموصل، ط۲، ۱۴۰۴هـ/۱۹۸۳م.

۱۶۳- —-، مسند الشامیین، تحقیق: حمدی بن عبد المجید سلفی، مؤسسه الرساله، بیروت، ط۱، ۱۴۰۵هـ/۱۹۸۴م.

۱۶۴- الطبری، محب الدین ابوالعباس احمد بن عبداللّه شافعی (ف۶۹۴هـ)، الریاض النضره فی مناقب العشره، ۴ جلد، ج۳،  اعتنی به و أخرجه: عبدالمجید طعمه حلبی، دار المعرفه، بیروت، ط۱، ۱۴۱۸هـ/۱۹۹۷م.

۱۶۵- ——–، ذخائر العقبى فى مناقب ذوى القربى، عن نسخه دار الکتب المصریه و نسخه الخزانه التیموریه، عنیت بنشره: مکتبه القدسی، القاهره، ۱۳۵۶هـ.

۱۶۶- طبری، امام ابوجعفر محمد بن جریر (ف۳۱۰هـ)، تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ الطبری)، ۸ جلد، تحقیق: نخبه من العلماء الأجلاء، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، بدون تاریخ.

۱۶۷- —-، جامع البیان فی تأویل القرآن (تفسیر الطبری)، تحقیق: أحمد محمد شاکر، مؤسسه الرساله، ط۱، ۱۴۲۰هـ/۲۰۰۰م.

۱۶۸- طحاوی، امام ابوجعفر احمد بن محمد (ف۳۲۱هـ)، شرح مشکل الآثار، ۱۶جلد، ج۱و۲و۳و۵و۸و۹و۱۰و۱۳، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسه الرساله، ط۱، ۱۴۱۵هـ/۱۹۹۴م.

۱۶۹- طریحی، شیخ فخر الدین بن محمد بن علی (ف۱۰۸۵هـ)، مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینى، ط۲، مکتب نشر الثقافه الإسلامیه، ۱۴۰۸هـ.ق/۱۳۶۷ه‍.ش.

۱۷۰- طه حسین (ف۱۳۹۳هـ)، فی الأدب الجاهلی، ط۳، القاهره، مطبعه الفاروق، ۱۹۳۳م.

۱۷۱- طیالسی، ابوداود سلیمان بن داود بن جارود (ف۲۰۴هـ)، المسند، دار الحدیث، بیروت، بدون تاریخ.

۱۷۲- عانی، د. سامی مکی، معجم ألقاب الشعراء، مکتبه الفلاح، دبی، دوله الإمارات العربیه المتحده، ط۱، ۱۴۰۲هـ/۱۹۸۲م.

۱۷۳- عبدالرزاق، حافظ ابوبکر عبدالرزاق بن همّام صنعانی (ف۲۱۱هـ)، المُصنّف، تحقیق: حبیب الرحمن اعظمی، المکتب الإسلامی، بیروت، ط۲، ۱۴۰۳هـ

۱۷۴- عبدالقادر بغدادی (ف۱۰۹۳هـ)، خزانه الأدب و لُبّ لُباب لسان العرب، تحقیق و شرح: عبدالسلام محمد هارون، ۱۳جلد، القاهره، مکتبه الخانجی، ج۱، ۱۹۷۹م* ج۱۱، ط۱، ۱۴۰۳هـ/۱۹۸۳م* ج۳، ط۴، ۱۹۹۷م* ج۶، ط۳، ۱۹۹۷م* ج۵، ط۲، ۱۹۸۴م.

۱۷۵- عثمان محمد، عبدالزهراء، سیره أمیرالمؤمنین، مؤسسه الفکر الإسلامی، ط۱، ۱۹۹۳م.

۱۷۶- عسقلانی، امام حافظ شهاب الدین احمد بن علی بن حجر شافعی (ف۸۵۲هـ)، الإصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق: علی محمد بجاوی، دار الجیل، بیروت، ۱۴۱۲هـ/۱۹۹۲م.

۱۷۷- ———-، تهذیب التهذیب، دار الفکر، ط۱، ۱۴۰۴ ه‍/۱۹۸۴م.

۱۷۸- ———-، فتح الباری بشرح صحیح البخاری، تحقیق: عبد العزیز بن عبد الله بن باز و محب الدین خطیب، رقم کتبه وأبوابه وأحادیثه وذکر أطرافها: محمد فؤاد عبد الباقی، دار الفکر، بدون تاریخ.

۱۷۹- ———-، لسان المیزان، ۷ جلد، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ط۲، ۱۳۹۰هـ/۱۹۷۱م.

۱۸۰- ———-، المطالب العالیه بزوائد المسانید الثمانیه، ۱۹جلد، ج۱۶، تحقیق: عبدالله بن ظافر بن عبدالله شهری، * ج۱۷، تحقیق: خالد بن عبدالرحمن بن سالم بکر *‌ ج۱۸، تحقیق: عبدالقادر بن عبدالکریم جوندل * تنسیق: د. سعد بن ناصر بن عبدالعزیز شثری، السعودیه، دار العاصمه و دار الغیث، ط۱، ۱۴۲۰هـ/۲۰۰۰م.

۱۸۱- عقیل، محسن، أروع ما قیل فی محمد و أهل بیته، بیروت، لبنان، دار الرسول الأکرم (دار المحجه البیضاء)، ط۱، ۱۴۲۰هـ/۱۹۹۹م.

۱۸۲- علامه حلی، ابومنصور حسن بن یوسف بن مطهر (ف۷۲۶هـ)، إیضاح الإشتباه فی ضبط تراجم الرجال، تحقیق: شیخ محمد حسون، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم المشرفه، بدون تاریخ.

۱۸۳- —، خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال‏، مؤسسه نشر الفقاهه، التحقیق: شیخ جواد قیومی، ط۱، ۱۴۱۷هـ.

۱۸۴- عینی، علامه بدرالدین ابومحمد محمود بن احمد (ف۸۵۵هـ)، عمده القاری شرح صحیح البخاری، ۲۵جلد، ج۴و۱۶و۱۷، تحقیق: عبدالله محمود محمد عمر، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۲۱هـ/۲۰۰۱م.

۱۸۵- غزالی، امام ابوحامد محمد بن محمد شافعی (ف۵۰۵هـ)، إحیاء علوم الدین، ۴ جلد، ج۳، مکتبه و مطبعه: کریاطه فوترا، اندونیسیا، بدون تاریخ.

۱۸۶- غفّار، د. عبدالرسول، شاعر العقیده المفجّع البصری، بیروت، دار الزهراء، ط۱، ۱۴۰۵هـ/۱۹۸۵م.

۱۸۷- فخر رازی، امام ذوالفنون فخرالدین محمد بن عمر (ف۶۰۴هـ)، التفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب، ۳۲جلد، ج۵و۸و۱۹و۲۱و۲۵و۲۷، بیروت، دار الفکر، ط۱، ۱۴۰۱هـ/۱۹۸۱م.

۱۸۸- فسوی، ابو یوسف یعقوب بن سفیان (ف۲۷۷هـ)، المعرفه و التاریخ، تحقیق: د. أکرم ضیاء عُمَری، مؤسسه الرساله، بیروت، ۱۴۰۱هـ.

۱۸۹- فیروزآبادی، قاضی ابوالطاهر مجدالدین محمد بن یعقوب (ف۸۱۷هـ)، القاموس المحیط و القابوس الوسیط فی اللغه، ۴ جلد، دار العلم للجمیع، بیروت، بدون تاریخ.

۱۹۰- قاضی عیاض، علامه ابوالفضل عیاض بن موسى (ف۵۴۴هـ)، الشفا بتعریف حقوق المصطفى، دار الفکر، بیروت، ۱۴۰۹ه‍/۱۹۸۸م.

۱۹۱- قرطبی، شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد (ف۶۷۱هـ)، تفسیر القرطبی (الجامع لأحکام القرآن)، تحقیق : هشام سمیر بخاری، دار عالم الکتب، الریاض، ۱۴۲۳ هـ/ ۲۰۰۳م.

۱۹۲- قسطلانی، علامه احمد بن محمد (ف۹۲۳هـ)، إرشاد الساری شرح صحیح البخاری، ۱۰ جلد، ج۶، ط۷، المطبعه الکبری الأمیریه ببولاق مصر المحمیه، ۱۳۲۵هـ.

۱۹۳- ——-، المواهب اللدنیه بالمنح المحمدیه، ۳ جلد، ج۱و۲، شرحه و علق علیه: مأمون بن محیی الدین جنّان، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۱۶هـ/۱۹۹۶م.

۱۹۴- قفطی، وزیر جمال الدین ابوالحسن علی بن یوسف (ف۶۲۴هـ)، إنباه الرواه علی أنباه النحاه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، ۳ جلد، ج۳، القاهره: دار الفکر العربی، بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه، ط۱، ۱۴۰۶هـ/۱۹۸۶م.

۱۹۵- قندوزی، حافظ شیخ سلیمان بن ابراهیم حنفی (ف۱۲۹۴هـ)، ینابیع الموده لذوی القربى، ۳ جلد، ج۱ و ۲، تحقیق: سید علی جمال اشرف حسینی، ط۱، دار الأسوه، ۱۴۱۶هـ.

۱۹۶- کحاله، عمر رضا (ف۱۴۰۸هـ)، أعلام النساء فی عالمی العرب و الإسلام، ۵ جلد، ج۴، مؤسسه الرساله، بیروت، بدون تاریخ.

۱۹۷- —، معجم المؤلفین، ۴ جلد، ج۳، بیروت، مؤسسه الرساله، ط۱، ۱۴۱۴هـ ۱۹۹۳م.

۱۹۸- کلباسی، میرزا ابوالهدی (ف۱۳۵۶هـ)، سماء المقال فی علم الرجال، تحقیق: سید محمد حسینی قزوینی، قم، ط۱، ۱۴۱۹هـ.

۱۹۹- کنجی، ابوعبدالله محمد بن یوسف شافعی (مقتول۶۵۸هـ)، کفایه الطالب فی مناقب علی بن أبی طالب، تحقیق و تصحیح و تعلیق: محمد هادی امینی، دار إحیاء تراث أهل البیت، طهران، ط۳، ۱۴۰۴هـ.

۲۰۰- کیلانی، محمد سید، أثر التشیع فی الأدب العربی، دار العرب للبستانی، القاهره، ط۲، ۱۹۹۶م.

۲۰۱- مالک بن انس، امام ابوعبدالله اصبحی (ف۱۷۹هـ)، الموطّأ (روایه محمد بن الحسن)، تحقیق: د.تقی الدین ندوی، دار القلم، دمشق، ط۱، ۱۴۱۳هـ/۱۹۹۱م.

۲۰۲- مبرد، امام ابوالعباس محمد بن یزید (ف۲۸۵هـ)، الکامل فی اللغه و الأدب، ۴ جلد، ج۳، حققه و علق علیه و صنع فهارسه: د. محمد احمد دالی، مؤسسه الرساله، بیروت، ط۲، ۱۴۱۸هـ/۱۹۹۷م.

۲۰۳-متّقی هندی، علامه علاء الدین علی بن حسام الدین (ف۹۷۵هـ)، کنز العمّال فی سنن الأقوال و الأفعال، مؤسسه الرساله، بیروت، ۱۹۸۹م.

۲۰۴- مجلسی، علامه محمد باقر (ف۱۱۱۱هـ)، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار، مؤسسه الوفاء، بیروت، ط۲، ۱۴۰۳هـ/۱۹۸۳م.

۲۰۵- محمودی، علامه شیخ محمد باقر، أسمی المناقب فی تهذیب أسنی المطالب فی مناقب الإمام أمیرالمؤمنین علی بن أبی طالب لابن الجزری، ۱۴۰۳هـ/۱۹۸۳م.

۲۰۶- ——-، کشف الرمس عن حدیث رد الشمس، مؤسسه المعارف الاسلامیه، قم، ط۱، ۱۴۱۹هـ.

۲۰۷- —–، نهج السعاده فی مستدرک نهج البلاغه، ۸ جلد، ط۱، النجف، مطبعه النعمان، ۱۹۶۵م.

۲۰۸- مرزوقی، ابوعلی احمد بن محمد (ف۴۲۱هـ)، شرح دیوان الحماسه، ۲جلد، نشره: احمد امین و عبدالسلام هارون، بیروت، دار الجیل، ط۱، ۱۴۱۱هـ ۱۹۹۱م.

۲۰۹- مزی، جمال الدین أبوالحجّاج یوسف (ف۷۴۲هـ)، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق: د. بشار عوّاد معروف، مؤسسه الرساله، بیروت، ۳۵جلد، ج۳۱، ط۱، ۱۴۱۳هـ/۱۹۹۲م.

۲۱۰- مسلم، امام ابوالحسین مسلم بن حجّاج قشیری نیشابوری (ف۲۶۱هـ)، الجامع الصحیح، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بدون تاریخ.

۲۱۱- مفجّع، ابوعبدالله محمد بن احمد بن عبدالله (ف۳۲۷هـ)، (شرح قصیده الأشباه)، به خط شیخ احمد نجفعلی امینی، سال ۱۳۵۴ق، ایران (موجود در نسخ خطی کتابخانه آیت الله مرعشی قم).

۲۱۲- مقریزی، تقی الدین احمد بن علی بن عبدالقادر (ف۸۴۵هـ)، إمتاع الأسماع  بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفده و المتاع، تحقیق و تعلیق: محمد عبدالحمید نمیسی، دار الکتب العلمیه، بیروت، ۱۵ مجلد، ج۱، ط۱، ۱۴۲۰هـ/۱۹۹۹م.

۲۱۳- مناوی، علامه زین الدین محمد عبد الرؤوف (ف۱۰۳۱هـ)، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر من أحادیث البشیر النذیر، تحقیق: احمد عبد السلام، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۱۵ه‍/۱۹۹۴م.

۲۱۴- منتفکی، عبـدالله صالح، (معجم ما أُلّف عن أبی طالب)، مجله تراثنا، قم، موسسه آل البیت لإحیاء التراث، العدد ۶۳ و ۶۴، ۱۴۲۱هـ.

۲۱۵- نباهی، شیخ ابوالحسن علی بن عبدالله مالقی اندلسی (ف۷۹۲هـ)، تاریخ قضاه الأندلس (المرقبه العلیا فیمن یستحق القضاء و الفتیا)، تحقیق: لجنه إحیاء التراث العربی، بیروت، دار الآفاق الجدیده، ط۵، ۱۴۰۳هـ/۱۹۸۳م.

۲۱۶- نبهان، د. عبد الإله احمد، (بحث حول کتاب الملاحن لابن درید)، بحث مقدّم إلى مؤتمر المخطوطات الألفیه بمکتبه الإسکندریه، ۲۰۰۴م.

۲۱۷- نجاشی، شیخ ابوالعباس احمد بن علی اسدی کوفی (ف۴۵۰هـ)، الرجال (فهرست أسماء مصنّفی الشیعه)، تحقیق: سید موسى شبیرى زنجانى، قم، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم، بدون تاریخ.

۲۱۸- نسائی، امام ابوعبدالرحمن احمد بن شعیب (ف۳۰۳هـ)، خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب، حققه و صحح أسانیده و وضع فهارسه: محمد هادى امینی، مکتبه نینوى الحدیثه، بدون تاریخ.

۲۱۹- —-، السنن الکبرى، تحقیق: د. عبد الغفار سلیمان بنداری و سید کسروی حسن، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۱۴۱۱هـ/۱۹۹۱م.

۲۲۰- نمازی، علامه شیخ علی شاهرودی (ف۱۴۰۵هـ)، مستدرک سفینه البحار، بتحقیق و تصحیح: شیخ حسن بن علی نمازی، مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم، ۱۴۱۹هـ.

۲۲۱- نویری، شهاب الدین احمد بن عبد الوهّاب (ف۷۳۲هـ)، نهایه الأرب فی فنون الأدب، تحقیق: مفید قمحیه و جماعه، دار الکتب العلمیه، بیروت، ط۱، ۳۳جلد، ج۲، ۱۴۲۴هـ/۲۰۰۴م.

۲۲۲- هیثمی، حافظ نورالدین علی بن ابی بکر (ف۸۰۷هـ)، مجمع البحرین فی زوائد المعجمین الأوسط و الصغیر، ۹ جلد، ج۶و۷، تحقیق و دراسه: عبدالقدوس بن محمد نذیر، الریاض، مکتبه الرشد، ط۱، ۱۴۱۳هـ/۱۹۹۲م.

۲۲۳- —–، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، دار الفکر، بیروت، ۱۴۱۲هـ

۲۲۴- هیکل، محمد حسین (ف۱۳۳۵هـ)، حیاه محمد، ط۱۴، دار المعارف، القاهره، ۱۹۷۷م.

۲۲۲۵- واحدی، امام ابو الحسن علی بن احمد نیشابوری (ف۴۶۸هـ)، أسباب النزول، القاهره، مؤسسه الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ه‍/۱۹۶۸م.

۲۲۶- یاقوت حموی، امام شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله رومی بغدادی (ف۲۲۶هـ)، معجم الأدباء (إرشاد الأریب إلی معرفه الأدیب)، تحقیق: د. احسان عباس، ۷ جلد، دار الغرب الإسلامی، بیروت، ط۱، ۱۹۹۳م.

۲۲۷- ——، معجم البلدان، ۵ جلد، ج۳، بیروت، دار صادر، ۱۳۹۷هـ/۱۹۷۷م.

۲۲۸- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (ف۲۹۲هـ)، تاریخ الیعقوبی، مؤسسه و نشر فرهنگ اهل بیت (ع)، قم، دار صادر، بیروت، بدون تاریخ.

مقدمه

میراث مکتوب اسلامی، مملو از ذخایر ارزشمندی است که بر برخی از آنها، سالیان متمادی و بلکه قرنها گرد و غبار فراموشی و غفلت نشسته است. اما خوشبختانه امروز در سراسر سرزمین اسلامی و بخصوص کشور عزیز ما، تلاشهای سترگ و گرانسنگی در جهت احیاء و تصحیح و تحقیق این میراث گرانبها، صورت گرفته، که جای بسی خرسندی است. باید گفت که جامعه دانشگاهی ما نیز از این قافله علمی و حرکت تحقیقی عقب نمانده و جای امیدواری است که این جنبش عظیم در میان دانشگاهیان، سیر پر شتابتری به خود بگیرد، و استادان گرامی و دانشجویان عزیز همت والایی در جهت این امر خطیر و احیاء و تصحیح متون کهن از خود نشان دهند.

این رساله نیز در این راستا، به احیاء و تصحیح و بررسی نسخه خطی «شرح قصیده الاشباه» مفجّع بصری شاعر اهل بیت، و از شاعران امامیه قرن چهارم هجری، می پردازد. در این رساله سعی شده است تا این شخصیت ادبی برجسته متعلق به سده چهارم هجری و میراث کهن وی که میراث غنی ادبی و علمی و مذهبی سرشار از التزام به ائمه اطهار (ع) است به محافل ادبی و پژوهشی معرفی گردد، تا خوانندگان با وی و فرهنگ و ادب و شعر و جایگاه شاعر و شرایط زمانه او آشنا گردند.

در خصوص صاحب این نسخه خطی نیز باید بگوییم که با کمی تفحص و غور در مصادر ادبی و تاریخی و کتب شرح حال و طبقات، به منظور جمع آوری مطالبی پیرامون شاعر، دریافتیم که آنچه از یک ادیب و شاعر و اهل حدیث و زبان شناس سرآمد و برجسته ای مانند مفجّع بر جای مانده، در قیاس با سایر شاعران و ادیبان معاصر وی مانند بحتری، ابن معتز، جاحظ، ابن قتیبه و دیگران، بسیار ناچیز می باشد. علت این امر نیز تا حدودی روشن و واضح می نماید، چرا که وی مانند اکثر شاعران و ادیبان هم عصرش، با دربار سلاطین عَبَّاسی ارتباط چندانی نداشته است. او در شعر خویش به موضوع اهل بیت (ع) اهتمام ورزیده، و لذا عدم حمایت درباریان و نیز اغراض سیاسی دست به دست هم داده اند تا نام او با گذر زمان کمرنگ گردد. به همین جهت سعی شده است در حد امکان، پژوهشی جامع و مفصل پیرامون اخبار و اشعار این ادیب و شاعر توانمند از منابع قدیم و جدید صورت گیرد، تا آنچنانکه شایسته است، مفجّع بصری، نام و جایگاهش را در میان دیگر شعرای ممتاز این دوره‌ بدست آورد.

رساله به سه فصل تقسیم شده است: فصل اول، شرح حالی است نسبتا مفصل بر زندگی مفجّع بصری و جایگاه علمی و ادبی این شاعر بزرگ شیعه. فصل دوم به بررسی دیوان شاعر پرداخته و مضامین و موضوعات اشعار آن را مورد تفحص و کنکاش قرار می دهد. در فصل سوم و پایانی که پیکره اصلی رساله را تشکیل می دهد، نسخه خطی «شرح قصیده الاشباه» تصحیح، و ابیات آن ترجمه، و مضامین مطرح شده در نسخه، با کمک منابع دست اول ادبی، لغوی، تاریخی، تفسیری، حدیثی، شرح حال، و کلامی، که یک به یک توسط پژوهشگر رؤیت شده، شرح و بررسی گردیده است.

در تصحیح این نسخه خطی، بر اسلوبهای زیر تکیه گردیده است:

۱- اساس کار، بر تنها تصویر موجود از نسخه اصلی، که در کتابخانه آیت الله مرعشی قم، به شماره (۱۲۹۰) موجود می باشد، قرار گرفته است.

۲- در شواهد شعری بیان شده در نسخه، تحقیق بعمل آمده، و صورت صحیح شواهد و منابع آن، ذکر گردیده است.

۳- آیات کریمه و احادیث شریفه و اخبار تاریخی، از نسخه خطی استخراج، و شرح و بررسی لازم در مورد آن انجام شده است.

۴- در تصحیح نسخه حاضر، قوانین علمی تصحیح نسخ خطی، لحاظ گردیده، و در تصحیح خطاها و بررسی صحت برخی اسامی أعلام و سلسله راویان، به کتابهای معتبر مربوطه مراجعه شده است.

۵- آیات و احادیث و شواهد شعری و برخی واژگان دشوار نسخه، حرکت گذاری شده است.

نگارنده در تحقیق و بررسی مطالعات خود پیرامون موضوع پایان نامه، از روش کتابخانه ای استفاده نموده و در برخی اوقات از سایتهای اینترنتی و لوح های فشرده مرتبط با موضوع، بهره گیری کرده است. متاسفانه کتابها و مقَالَات چشمگیری درباره شاعر نگاشته نشده است، جز کتاب «شاعر العقیده المفجّع البصری» نوشته دکتر عبدالرسول الغفّار که دار الزهراء بیروت در سال ۱۹۸۵ میلادی به چاپ رسانده است. نویسنده در این کتاب با استفاده از منابع مهم تاریخی و ادبی به جمع آوری اشعار و آثار مفجّع اقدام نموده و مختصری به شرح احوال شاعر نیز پرداخته است.

در خاتمه امیدوارم که این بضاعت مزجات با تمام کاستیها و لغزشهایش، مورد توجه استادان محترم و دانشجویان عزیز قرار گیرد. و ما توفیقی إلا بالله، علیه أتوکّل و إلیه أنیب.

 فصل اول

 زندگانی مفجّع بصری و بررسی شرح حال او

۱-۱ نام و لقب و کنیه

ابوعبدالله محمَّد بن احمد بن عبدالله، ادیب و شاعر و کاتب و نحوی و زبان شناس شیعی برجسته بصره، ملقب به «مفجّع» می باشد (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶-۲۳۴۴؛ ابن ندیم، بی تا، ۹۱؛ نجاشی، بی تا، ۳۷۴؛ شیخ طوسی، ۱۴۱۷، ۲۲۸ و ۲۲۹ و ۳۲۹؛ ابن شهر آشوب، ۱۹۶۱، ۱۷۹؛ قفطی، ۱۹۸۶، ۳/۳۱۲ و ۳۱۳؛ ابن داود حلی، ۱۹۷۲، ۱۶۲؛ علامه حلی، ۱۴۱۷، ۲۶۵؛ ذهبی، ۱۹۸۷، ۲۳/۶۴۷؛ صفدی، ۲۰۰۰، ۱/۱۱۶ و ۱۱۷؛ صفدی، ۱۹۸۷، ۱۸؛ سیوطی، ۱۹۷۹، ۱/۳۱)^([۱])

برخی منابع، دلیل این لقب را، سرودن اشعار در مورد اهل بیت (ع) و زاری شاعر بر مصایب و مظلومیت ائمه اطهار (ع) می دانند (نجاشی، بی تا، ۳۷۴؛ ابن داود حلی، ۱۹۷۲، ۱۶۲؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱؛ شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۷) و به عقیده برخی منابع دیگر، سرودن بیت زیر سبب شد به مفجّع ملقب گردد (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۷؛ قفطی، ۱۹۸۶، ۳/۳۱۲؛ شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۷؛ عانی، ۱۹۸۲، ۲۱۷؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۵):

 (نجاشی، بی تا، ۳۷۴؛ ابن داود حلی، ۱۹۷۲، ۱۶۲؛ عبدالقادر بغدادی، ۱۹۸۳، ۱۱/۲۶۹؛ شیخ عَبَّاس قمی، بی تا، ۳/۱۹۷؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱؛ عانی، ۱۹۸۲، ۲۱۸)

قفطی در خصوص لقب شاعر چنین گوید: «او شعر بسیاری درباره اهل بیت (ع) دارد، که در آن اسامی ایشان را ذکر می کند و بر شهادتشان زاری و ندبه سر می دهد، و از این روست که مفجّع نامیده شده است»^([۳]) (قفطی، ۱۹۸۶، ۳/۳۱۲)

اما ابن عساکر در کتاب «تاریخ دمشق»، علت سرودن شعر درباره اهل بیت (ع) توسط مفجّع و الگو برداری وی از «کمیت بن زید اسدی» را اینگونه بیان می کند: «ابوالحسن نجار گوید: از ابوعبدالله مفجّع شنیدم که می گفت: علت سرایش شعر توسط من درباره اهل بیت (ع) این است که در جزئی از شعر کمیت نگریستم، پس از آن در همان شبی که قدری از شعر وی را خواندم، در خواب امیر مومنان علی (ع) را دیدم، پس عرض کردم: دوست دارم که درباره اهل بیت (ع) شعر بسرایم. فرمود: تو را به کمیت راهنمایی می کنم، پس دنباله روی او باش، چرا که او امام و پیشوای شاعران ما اهل بیت (ع) می باشد و پرچم ایشان روز قیامت در دستان اوست تا آنان را به سوی ما هدایت کند»^([۴]) (ابن عساکر، ۱۹۹۷، ۵۰/۲۴۶ و ۲۴۷)

ابن ندیم در فن سوم از مقَالَه دوم کتاب خود «الفهرست»، شرح حال مفجّع بصری را در طبقه علمای نحوی و لغویی ذکر می کند که به هر دو مکتب بصره و کوفه در قواعد نحوی و زبانی گرایش دارند (ابن ندیم، بی تا، ۹۱) کارل بروکلمان نیز مفجّع را در گروه عالمان بغداد قرار می دهد و به مدرسه و مکتب او اشاره می کند (بروکلمان، بی تا، ۲/۲۳۶)

کنیه اصلی وی «ابو عبدالله» می باشد؛ اما برخی مصادر مثل «جذوه المقتبس» حُمیدی و «تاریخ الادب العربی- العصر العَبَّاسی» شوقی ضیف، کنیه وی را «ابو عبیدالله» ذکر کرده اند: «ابواحمد عسکری نحوی از ابو عبیدالله مفجّع، شعری برای ما خواند»^([۵]) (حُمیدی، ۱۹۶۶، ۳۰۴؛ ابن عساکر، ۱۹۹۶، ۳۸/۳۲۱؛ شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۶)

مفجّع در اکثر منابع به این لقب خوانده می شود، اما در «کشف الظنون» حاجی خلیفه، با تصحیف، لقب او «العَجیج»^([۶]) آمده است (حاجی خلیفه، بی تا، ۱/۱۰۴ و ۲/۱۱۳۱) لقب شاعر «ابن المفجّع» نیز ذکر شده است (زبیدی، ۱۹۸۰، ۱۹/۵۴۴)

با توجه به اختلاف ذکر القاب در منابع، و اجماع اکثر کتابها بر لقب «المفجّع»، می توانیم در این باره به کم دقتی و تصحیف برخی مولفان و یا اشتباهات چاپی حکم کنیم.

در مورد نام پدر شاعر نیز اختلافاتی در منابع دیده می شود. برخی نام پدر او را «عبدالله» ذکر کرده اند؛ مثلاً ابن ندیم در «فهرست» خود و یاقوت حموی به نقل از «تاریخ ابن بشران» گویند: «محمَّد بن عبدالله المفجّع» (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۴۰؛ ابن ندیم، بی تا، ۹۱؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴)؛ ذهبی نیز در کتاب «تاریخ الإسلام» می گوید: «هو محمَّد بن عبدالله البصری النحوی» (ذهبی، ۱۹۸۷، ۲۳/۶۴۷ ش۵۷۵)؛ اما صفدی، قول دیگری را درباره نام پدر او نقل می کند: «هو محمَّد بن محمَّد» (صفدی، ۲۰۰۰، ۱/۱۱۶؛ سزکین، ۱۹۹۱، ۲/۵۰۹) و در کتاب «تصحیح التصحیف» صفدی، نام پدر او «عبیدالله» ذکر شده است (صفدی، ۱۹۸۷، ۱۸؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۵)

نام جدّ وی در اکثر منابع، «عبدالله» ذکر شده است، به استثنای چند منبع، که نام جدّ مفجّع را «عبیدالله» آورده اند (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶؛ زرکلی، ۲۰۰۲، ۵/۳۰۸؛ جبوری، ۲۰۰۳، ۱۱۸؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴)

یاقوت حموی خاطر نشان می کند که سلسله نسب مفجّع را با استناد به خط طبری معروف به «مِضْرابُ اللَّبَن»^([۷]) بصری یافته است: «محمَّد بن احمد بن عبیدالله کاتب، معروف به مفجّع، همنشین ثعلب، همچنین به خط طبری معروف به مضراب اللبن از اهالی بصره، نسب مفجّع را یافتم»^([۸]) (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶)

در کتاب بروکلمان، نام پدر و جدّ مفجّع، اشتباهاً اینگونه ذکر گردیده است: «المفجّع محمَّد بن أحمد بن أحمد بن عبیدالله الکاتب البصریّ» (بروکلمان، بی تا، ۲/۲۳۶) اکثر منابع – آنچنانکه قبلا ذکر شد- نام پدر وی را «احمد» و نام جد وی را «عبدالله» ثبت کرده اند، و به نظر می رسد این موارد اختلاف در شمار تصحیفات و اشتباهات نوشتاری قرار گیرد.

۱-۲ ولادت و نوجوانی

تقریباً اکثر منابعی که در مورد مفجّع بصری سخنی به میان آورده اند، به زندگی شاعر به صورت موجز و خلاصه پرداخته اند و سخنی از محل تولد، و ذکری از خانواده و اصل و نسب وی، و بطور کلی زندگی پیش از مطرح شدن مفجّع در محافل و مجامع علمی و ادبی، به میان نیاورده اند. اما از آنجایی که کتب تراجم و سایر منابع شرح حال مفجّع، او را به بصره منسوب می کنند و وی را «مفجّع بصری» می نامند،‌ این احتمال قوی می شود که شاعر در بصره متولد شده باشد،‌ چرا که غالباً‌، افراد را به محل تولدشان نسبت می دهند. شاید بتوان دلایل سیاسی و مذهبی را علت اصلی بیان زندگی شاعر بطور خلاصه توسط اکثر منابع، دانست (غفار، ۱۹۸۵، ۱۵ و ۱۶)

۱-۳ شخصیت و مذهب

شاعر در بصره، محیطی که با محبت و تشیع علی و فرزندانش (ع) ممتاز می گردد، متولد شده است. در قرن دوم و سوم هجری، مذهب شاعران در کنار دیگر خصوصیات، یکی از مهمترین اموری بود که شاعری را از دیگر شاعران متمایز می ساخت (غفار، ۱۹۸۵، ۴۷)

مفجّع آنچنانکه از اشعار او بخصوص «قصیده الاشباه» وی مشخص است، شاعری است شیعی و دوازده امامی. یکی از بارزترین نشانه ها و دلایل عشق و محبت او به علی و خاندانش (ع)،‌ قصیده «الأشباه» اوست، و آنچنان که در فصلهای بعدی مفصلاً به آن خواهیم پرداخت، در این شاهکار شعریش، به بیان فضایل علی (ع) می پردازد و آن حضرت (ع) را با استناد به حدیثی از پیامبر اعظم (ص) معروف به «حدیث تشبیه یا اشباه»، جامع صفات و شبیه پیامبران الهی (ع) معرفی می کند.

هیچ یک از کتب تاریخی و تراجم، از شخصیت و عقیده وی به بدی یاد نکرده اند و تماماً او و جایگاهش را ستوده اند. مثلاً نجاشی گوید: «او بزرگیست از بزرگان زبان و ادب و حدیث، و دارای مذهب صحیح و اعتقاد نیکو و شعر بسیار درباره اهل بیت (ع) می باشد»^([۹]) (نجاشی، بی تا، ۳۷۴؛ ابن داود حلی، ۱۹۷۲، ۱۶۲؛ حر عاملی، ۱۴۱۴، ۳۰/۴۵۸؛ کلباسی، ۱۴۱۹، ۲/۲۵۵ و ۳۳۶؛ شیخ عَبَّاس قمی، بی تا، ۳/۱۹۷؛  علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴) قفطی و یاقوت حموی نیز گویند: «او شاعریست با سروده های بسیار، دانشمند و ادیب»^([۱۰]) (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۷ و ۲۳۴۳؛ قفطی، ۱۹۸۶، ۳/۳۱۲؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۵) صفدی و ذهبی نیز اینچنین وی را وصف می کنند: «شاعری نوآور و بزرگ، و شیعه ای دلسوخته و آتشین طبع بود»^([۱۱]) (ذهبی، ۱۹۸۷، ۲۳/۶۴۷؛ صفدی، ۲۰۰۰، ۱/۱۱۶؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴) علامه امینی در کتاب خود «الغدیر» گوید: «مفجّع از معدود شیعیان امامیه است که او را به عقیده نیکو و سلامت مذهب و اندیشه درست ستوده اند»^([۱۲]) (علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱) همچنین سیوطی به نقل از یاقوت حموی گوید: «او از نحویان بزرگ، و شاعری نوآور و شیعی بود»^([۱۳]) (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶؛ سیوطی، ۱۹۷۹، ۱/۳۱)

مفجّع به صراحت تمام، مذهب امامیه خود را در «قصیده الأشباه» اعلان می کند، چرا که واژه «امامت» در ابیات متعددی از قصیده او آمده، و به آن تصریح شده است؛ مانند این ابیات:

مفجّع همچنین در این قصیده، به موضوع وصایت و جانشینی و ولایت علی (ع) تأکید می کند و چنانکه خواهد آمد، یکی از دلایل قتل او، همین صراحت در بازگویی عقاید مذهبیش می باشد.

۱-۴ جایگاه علمی – ادبی

همین اندازه در شناخت جایگاه علمی و ادبی مفجّع بصری کافی است که بگوییم وی شاعر و ادیب و عالم و کاتب زمان خود در بصره بوده است. یاقوت حموی به نقل از «تاریخ ابن بشران» درباره او می گوید: «او شاعر و ادیب بصره بود، در مسجد جامع بصره می نشست و از کلام او کتابت، و نزد او شعر و زبان شناسی و تالیفات خوانده می شد»^([۱۴]) (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۴۰؛ بروکلمان، بی تا، ۲/۲۳۶؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۶) و نیز برخی منابع گویند: «مفجّع، مصاحب و همنشین ابن درید و [پس از فوت او] جانشین و قائم مقام وی در بصره جهت تالیف و املاء می باشد»^([۱۵]) (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۲؛ شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۶؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۵) همچنین شوقی ضیف ادیب و محقق معاصر عرب، مفجّع را اینگونه معرفی می کند: «او صاحب روایت گسترده و اطلاع دقیق به علم زبان شناسی و اخبار بود»^([۱۶]) (شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۶)

همانگونه که اشاره شد، مفجّع بصری از برجستگان زمان خود در علم زبان شناسی و آشنا به غرائب لغات، و علم نحو، و علم حدیث و روایت آن، و آگاه از تاریخ اسلامی، و متبحر در شناخت کشورها و اماکن مختلف جغرافیایی، می باشد.

مفجّع بخاطر ارتباط با مسجد جامع بصره و به تبع آن آشنایی با استادان فن و مباحث و مناظره های علمی و مذهبی، روز به روز بر دانش خود افزود، و در نتیجه در زمینه های قرآن و حدیث و زبان شناسی و شعر و تاریخ اسلامی و دیگر علوم زمانه، به درجه استادی رسید، و شاگردان بسیاری از محضر او بهره مند شدند؛ چنانکه برخی او را قائم مقام ابن درید بصری در تألیف و تدریس معرفی کرده اند (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۲؛ شوقی ضیف، ۲۰۰۱، ۳۹۶؛ کیلانی، ۱۹۹۶، ۱۳۵) صاحب «الغدیر» نیز اینگونه درجه علمی و ادبی او را خاطر نشان می کند: «او یگانه ای از بزرگان علم و حدیث، و چونان گوهر میان گردنبند (دارای جایگاه مهم) در میان پیشوایان زبان شناسی و ادب می باشد»^([۱۷]) (علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱)

از دیگر ویژگیهای شاعر، می توان به منصب ریاست دیوان انشاء اشاره کرد، چرا که مفجّع را در اکثر کتب شرح حال، با لقب «کاتب» معرفی کرده اند (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۳۶؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱؛ اسماعیل پاشا بغدادی، ۱۹۵۵، ۲/۳۱؛ کحاله، ۱۹۹۳، ۳/۷۵) و این خود حاکی از جایگاه رفیع او در میان معاصرانش می باشد.

در کنار شعر و شاعری مفجّع، عامل دیگری نیز در جایگاه رفیع علمی او، نقش بسزایی را بازی می کند، و آن تسلط شاعر بر علم حدیث و روایت احادیث می باشد. بهترین دلیل بر این ادعا «قصیده الأشباه» و شرح خود شاعر بر قصیده است، و چنانکه در صفحات بعدی نمونه هایی در این خصوص بیان خواهد شد، بوضوح مشخص می گردد که چگونه مفجّع، احادیث نبوی (ص) را ذکر و اسناد و طرق آن را بر می شمارد؛ از همین روست که وی در زمره اهل حدیث ستوده شده است: «او بزرگیست از بزرگان زبان و ادب و حدیث»^([۱۸]) (نجاشی، بی تا، ۳۷۴؛ ابن داود حلی، ۱۹۷۲، ۱۶۲؛ حر عاملی، ۱۴۱۴، ۳۰/۴۵۸؛ کلباسی، ۱۴۱۹، ۲/۲۵۵ و ۳۳۶؛ شیخ عَبَّاس قمی، بی تا، ۳/۱۹۷؛ زبیری، ۲۰۰۳، ۲/۱۹۲۴) و «مفجّع یگانه ای از بزرگان علم و حدیث است»^([۱۹]) (علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱)

۱-۴-۱ آشنایی با قرآن و حدیث

 

مفجّع در ابیات بسیاری از دیوانش، بویژه در قصیده الاشباه خود، از مضامین و الفاظ قرآنی و احادیث نبوی (ص) بهره برده است. اسلوب وی به این صورت می باشد که از اقتباسها و اشارات قرآنی، یا به عنوان دلیل و شاهدی بر سخنان خود بهره می برد و یا به قصد تاکید بر موضوعات بیان شده در اشعارش، به آیات و روایات استناد می ورزد. به عنوان نمونه به ذکر تعدادی از ابیات در بر دارنده مضامین قرآنی و حدیثی می پردازیم، و تفصیل بحث را در بخش بررسی قصیده الاشباه ذکر خواهیم کرد:

این بیت به آیه )عَلَّمَ آدَمَ الأَسْمَاءَ کُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلاَئِکَهِ فَقَالَ أَنبِئُونِی بِأَسْمَاءِ هَـؤُلاء إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ( (البقره/۳۱) اشاره می کند.

این بیت به آیات کریمه )وَ اسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِیِّ( (هود/۴۴) و )فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَى الْفُلْکِ( (المومنون/۲۸) و نیز «حدیث مشهور سفینه»، که پس از این ذکر می شود، اشاره دارد.

اشاره به آیات شریفه ) فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَى فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ * فَلَمَّا أَسْلَمَا وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ… وَ فَدَیْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ( (الصافات/۱۰۲ و ۱۰۳ و ۱۰۷) دارد.

اشاره دارد به آیات )وَ عَلَّمْنَاهُ صَنْعَهَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ( (الأنبیاء/۸۰) و )وَ لَقَدْ آَتَیْنَا دَاوُدَ مِنَّا فَضْلًا یَا جِبَالُ أَوِّبِی مَعَهُ وَ الطَّیْرَ وَ أَلَنَّا لَهُ الْحَدِیدَ * أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَ قَدِّرْ فِی السَّرْدِ( (سبأ/۱۰ و ۱۱)

اشاره می کند به آیه کریمه )قَالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَى ابْنَتَیَّ هَاتَیْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمَانِیَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِکَ( (القصص/۲۷)

دو بیت فوق به آیه کریمه )وَ إِذِ اسْتَسْقى مُوسى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاکَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَهَ عَیْن( (البقره/۶۰) و همچنین آیه  )وَ قَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَهَ أَسْبَاطًا أُمَمًا وَ أَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى إِذِ اسْتَسْقَاهُ قَوْمُهُ أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاکَ الْحَجَرَ فَانْبَجَسَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَهَ عَیْنًا قَدْ عَلِمَ کُلُّ أُنَاسٍ مَشْرَبَهُمْ( (الأعراف/۱۶۰) اشاره دارد، که چنانچه بعدا ذکر خواهد شد، در منابع تفسیری و روائی اهل سنت، شان نزول این دو آیه را درباره حضرت علی (ع) نیز ذکر کرده اند.

اشاره می کند به آیه کریمه )وَ قَالَ مُوسَى لِأَخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لَا تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ( (الأعراف/۱۴۲) و نیز «حدیث متواتر منزلت» که صفحات بعدی ذکر خواهد شد.

اشاره دارد به آیه )وَ کَفَّلَهَا زَکَرِیَّا کُلَّمَا دَخَلَ عَلَیْهَا زَکَرِیَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ یَا مَرْیَمُ أَنَّى لَکِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ( (آل عمران/۳۷)

این بیت اشاره دارد به آیه مبارکه تطهیر )إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمْ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا( (احزاب/۳۳)

اشاره دارد به آیه شریفه ۶۱ سوره آل عمران )فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَهَ اللَّهِ عَلَى الْکَاذِبِینَ(

و آیات متعدد دیگری که خصوصاً در قصیده الاشباه مفجّع جلوه بیشتری دارد. در اینجا می توان گفت که شاعر با سرودن این قصیده، سعی کرده به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) ارادت خاص خود را نشان دهد. اما بطور ضمنی می توان تسلط و مهارت شاعر را در بیان مضامین قرآنی و حدیثی و تاریخی با اسلوبی ادیبانه و شاعرانه، مشاهده کرد.

مفجّع بصری همچنین در قصایدش بخصوص قصیده الاشباه، از احادیث نبوی (ص) بسیار بهره برده است. با کمی دقت می توان پی برد که تمامی این احادیث ذکر شده در قصیده، به امام علی (ع) و مسایل مربوط به وصایت و خلافت و فضایل آن حضرت (ع) مرتبط می باشد. در اینجا به چند نمونه از احادیث معتبر و مشهور نزد اهل تشیع و تسنن مانند «حدیث سفینه» و «حدیث منزلت» و «حدیث ثقلین» و «حدیث غدیر» اشاره می کنیم و تفصیل مباحث را در شرح قصیده الاشباه بیان خواهیم کرد:

این بیت «حدیث متواتر سفینه» را خاطر نشان می کند، که در جوامع روایى اهل سنت با تعابیر و طرق مختلفى از رسول خدا (ص) نقل شده است: «مَثَل خاندان من، مَثَل کشتى نوح است، هر که بر آن سوار شد، نجات یافت، و هر که تخلف نمود، غرق گردید»^([۲۰]) (ابن حنبل، ۱۹۸۳، ۲/۷۸۶؛ دولابی، ۱۹۹۹، ۱/۱۳۷؛ طبرانی، ۱۹۸۳، ۳/۴۵؛ طبرانی، ۱۹۹۵، ۴/۹ و ۵/۳۵۴ و ۶/۸۵؛ طبرانی، ۱۹۸۵، ۱/۲۴۰ و ۲/۸۴؛ ابن عدی، ۱۹۸۸، ۶/۴۱۱؛ حاکم نیشابوری، بی تا، ۲/۳۴۳ و ۳/۱۵۱؛ ابو نعیم اصفهانی، ۱۹۸۸، ۴/۳۰۶) ^([۲۱])

این بیت اشاره می کند به «حدیث متواتر منزلت» که با تعابیر مختلف از پیامبر (ص) روایت شده است: «پیامبر (ص) به على فرمود: آیا راضى نیستى که منزلت تو نسبت به من، مانند منزلت هارون نسبت به موسى باشد، جز آنکه پس از من پیامبری نخواهد آمد؟»^([۲۲]) (اسکافی، بی تا، ۲۱۹-۲۲۱؛ ابن حنبل، ۱۹۸۳، ۲/۵۶۷ و ۵۶۸ و ۵۷۰ و ۵۹۲ و ۶۱۰ و ۶۱۲ و ۶۷۰ و ۶۷۵؛ ابن حنبل، بی تا، ۱/۱۷۰-۱۷۹ و ۱۸۲ و ۱۸۴ و ۱۸۵  و ۳۳۰ و ۳/۳۲ و ۳۳۸ و ۶/۳۶۹ و ۴۳۸؛ مسلم، بی تا، ۴/۱۸۷۰؛ ابن ماجه، بی تا، ۱/۴۳ و ۴۵؛ ترمذی، ۱۹۸۳، ۵/۳۰۲ و ۳۰۴؛ نسایی، بی تا، ۴۸ و ۵۰ و ۶۴ و ۷۶-۸۵ و ۱۱۶؛ دولابی، ۱۹۹۹، ۱/۴۳۱؛ بیهقی، ۱۹۰۶، ۱/۳۱؛ طحاوی، ۱۹۹۴، ۵/۲۳ و ۲۴؛ ابن عبد ربه، ۱۹۸۳، ۵/۶۱ و ۳۵۷ و ۳۵۸؛ حاکم نیشابوری، بی تا، ۲/۳۳۷ و ۳/۱۰۹ و ۱۳۳؛ راغب اصفهانی، بی تا، ۲/۴۷۷؛ ابو نعیم اصفهانی، ۱۹۹۸، ۱۳۸ و ۱۴۶) ^([۲۳])

این بیت اشاره می کند به «حدیث متواتر ثقلین» که پیامبر خدا (ص) فرمود: «من نزد شما دو چیز سنگین و با ارزش بجا مى ‏گذارم. اولین آن دو، کتاب خداست که در آن هدایت و نور است، پس آن را برگیرید و به آن تمسک جویید. سپس مردم را تشویق و ترغیب به کتاب خدا کرده و فرمودند: دومین آن دو اهل بیت من هستند. (و سه بار تکرار فرمودند) خدا را در مورد اهل بیت من به یاد داشته باشید»^([۲۴]) (ابن سعد، بی تا، ۲/۱۹۴؛ ابن ابی شیبه، ۱۹۸۹، ۷/۱۸۶ و ۴۱۸؛ ابن حنبل، بی تا، ۳/۱۴ و ۱۷ و ۴/۳۶۶ و ۳۷۱ و ۵/۱۸۱ و ۱۸۹؛ ابن حنبل، ۱۹۸۳، ۲/۵۸۵ و ۶۰۳ و ۷۷۹ و ۷۸۶؛ مسلم، بی تا، ۴/۱۸۷۳؛ بلاذری، ۱۹۷۴، ۱۱۱؛ ترمذی، ۱۹۸۳، ۵/۳۲۹؛ نسایی، ۱۹۹۱، ۵/۴۴ و ۵۱ و ۱۳۰؛ نسایی، بی تا، ۹۳؛ ابن خزیمه، ۱۹۷۰، ۴/۶۲ ش۲۳۵۷؛ طحاوی، ۱۹۹۴، ۹/۸۸ و ۸۹؛ طبرانی، ۱۹۸۳، ۳/۶۵ و ۵/۱۵۴ و ۱۶۶ و ۱۶۹ و ۱۸۲ و ۱۸۶؛ حاکم نیشابوری، بی تا، ۳/۱۱۰ و ۱۴۸ و ۵۳۳؛ بیهقی، ۱۹۹۴، ۲/۱۴۸ و ۷/۳۰ و ۱۰/۱۱۳) ^([۲۵])

بیت ۱۳۸ و۱۴۰ تا ۱۴۴ قصیده الاشباه، اشاره دارد به «حدیث متواتر غدیر»، که بسیار مشهور و معروف و معتبر است و با اسناد و الفاظ مختلف روایت گردیده: «هر کس را که من مولا و سرورم، پس علی مولای اوست»^([۲۶]) (جهت اطلاع بیشتر نک: علامه امینی، ۱۹۷۷، ۱۴-۱۷۸)

و احادیث بسیار دیگری که قصیده الاشباه و شرح خود مفجّع بر این قصیده، سرشار از آن می باشد، و بیانگر علم او به منابع حدیثی و روایی شیعه و سنی در این زمینه است.

همچنین بجز احادیث نقل شده در نسخه خطی قصیده الأشباه که به برخی از آن اشاره شد، با تفحص در کتب مختلف به احادیث نبوی (ص) برخورد کردیم که اسناد آن به مفجّع باز می گردد و از او روایت شده است، مانند حدیثی که در کتاب «التدوین فی أخبار قزوین» در شرح حال فقیه قاضی، نوح بن اسماعیل قزوینی آمده است: «سرشت قلبها، بر دوستی کسی که به آن احسان می کند و نفرت کسی که نسبت به آن بدی می ورزد، آفریده شده است»^([۲۷]) (رافعی قزوینی، ۱۹۸۷، ۴/۱۷۲)

اگر چه آلبانی از علمای بزرگ وهابیت، در کتاب «سلسله الأحادیث الضعیفه»، این حدیث را در شمار احادیث باطل قرار می دهد و درباره مفجّع بصری شناخته شده، می گوید: «و برای مفجّع شرح حالی نیافتم» (آلبانی، ۲۰۰۰، ۷/۳۳۶-۳۳۸ ح۳۳۲۶)

۱-۴-۲ روایت شعر

یکی دیگر از خصوصیات ویژه مفجّع بصری علاوه بر تسلط در کتابت، شعر، حدیث و زبان شناسی، مهارت تمام در علم روایت می باشد. او هم در علم حدیث و هم در باب شعر و ادب، صاحب امتیاز روایت می باشد، که نشان از حافظه قوی و آگاهی وافی او به این دو علم است. اکثر روایتهای شعری او به نقل از استادش ثعلب نحوی (ف۲۹۱هـ) می باشد.

با دقت در روایتهایی که از طریق مفجّع به ما رسیده، در می یابیم که در اکثر روایات خود، به ذکر سند توجه دارد؛ اما گاهی نیز دیده می شود که بدون بیان سند به ذکر روایت می پردازد. همچنین روایات شعری او، گاهی با یک داستان مفصل همراه است و گاهی بدون تفصیل به روایت شعر اقدام می کند. (غفار، ۱۹۸۵، ۴۳)

مثلاً مفجّع ابیاتی را از ثعلب روایت می کند و می گوید: «محمَّد بن احمد کاتب [مفجّع] از احمد بن یحیی نحوی [ثعلب] روایت کرد که گفت: ابن اعرابی از من پرسید: چند فرزند داری؟ گفتم: یک دختر، و برایش این ابیات را سرودم: اگر نبود امیمه، از نیستی ناله و زاری سر نمی دادم و در تاریکی های شب بسیار ظلمانی، راه نمی پیمودم. او زندگی مرا می خواست و من مرگ او را از روی ترس آرزو داشتم، و مرگ بهترین فرود آمده بر بهره ها و نصیب هاست»^([۲۸]) (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۲/۵۴۴)

همچنین سید مرتضی در «الأمالی» خود، روایتی را با ذکر اسناد آن، بازگو می کند: «ابوعبیدالله محمَّد بن عمران مرزبانی برای ما روایت کرد که محمَّد بن احمد کاتب [مفجّع] برای من ابیاتی سرود و گفت: احمد بن یحیی بن ثعلب از قول ابن اعرابی از مضرب که همان عقبه بن کعب بن زهیر بن ابی سلمی است، سرود: «پیوسته نفع و دوستی سلمی را امید داشتم در حالیکه او از من دور شد و موی دو طرف سرم به خاطر دوری او سپید گشت. ^([۲۹]) (سید مرتضی، ۱۹۰۷، ۲/۱۱۰ و ۱۱۱)

نیز این روایت از سید مرتضی که به نقل از مرزبانی آن را بازگو می کند: «سید مرتضی گوید: مرزبانی برای ما نقل کرد و گفت: محمَّد بن احمد کاتب [مفجّع] برای ما روایت کرد و گفت: اصمعی گوید: هیچ کسی دهان را وصف نکرد مگر اینکه به این بیت بشر بن ابی حازم احتیاج یابد: «او لبهای خود را بر روی گل بابونه ای می گشاید گلی که آن را بارانهای ابر شبانگاهی جلا می دهد…» ^([۳۰]) (همان، ۲/۱۵۱) در روایت فوق، ابیات دیگری نیز وجود دارد که به جهت طولانی شدن کلام، از ذکر آن خودداری کردیم.

در خصوص آگاهی و تسلط شاعر بر اشعار عربی و روایت آن، ابوعبید بکری اندلسی در کتاب «معجم ما استعجم»، سخن از مفجّع به میان می آورد، که مطالب ذکر شده در این کتاب، هم به مهارت مفجّع در روایت اشعار شاعران دلالت می کند، و هم اینکه شاعر بهره ای از شناخت اماکن جغرافیایی داشته، را نشان می دهد.

مثلا در توضیح ماده (البکرات) اینچنین می گوید: «بکرات: درختان تلخ مزه سیاه واقع در «رحرحان» است که امروالقیس در مورد آن چنین سروده است:

به بالای سر او آمدم در دیار «بکرات»، جایی است که مناطق «عاذمه» و سنگلاخهای محکم و برآمده در آنجا بسیار است، و برای رسیدن به آن مناطق «غول» و «حلّیت» و «نفء» و «منعج» را طی کردم تا به منطقه عاقل رسیدم که در آنجا تپه هایی از کلوخ بود. مفجّع طی روایتی مصرع اول از بیت دوم را اینگونه نقل می کند: فغُولٍ فحلِّیتٍ فَبَقٍّ فَمَنعِجٍ»^([۳۱]) (ابوعبید بکری، ۱۹۸۳، ۱/۲۶۷ و ۲۶۸)

همچنین بزرگان علم زبان شناسی عربی، یعنی زَبیدی در «تاج العروس» و ابن منظور در «لسان العرب»، ابیاتی با روایت مفجّع، و ذکر نظرات لغوی او در خصوص برخی واژگان، را نقل می کنند که جهت اطلاع، می توان به این فرهنگ لغتها مراجعه نمود. (زبیدی، ۱۹۸۷، ۲/۲۳ و ۳/۸۲ و ۱۹/۵۴۴ و ۲۶/۲۴۳ و ۲۷/۳۷۱ و ۲۹/۱۲۰ و ۳۶/۹۵؛ ابن منظور، بی تا، ۱/۷و۵۶ و ۶/۴۳۹۸ و ۵/۳۹۹۲)

 ۱-۴-۳ آشنایی وی با مکانهای جغرافیایی

شاید بتوان گفت که اطلاع مفجّع بصری از اسامی برخی اماکن، تا حدودی ناشی از سفرهایست که به دیار اهواز و اطراف آن داشته است. (یاقوت حموی، ۱۹۹۳، ۵/۲۳۴۳؛ شیخ طوسی، ۱۴۱۷، ۲۲۹؛ علامه امینی، ۱۹۷۷، ۳/۳۶۱ و ۳۶۲) قصیده های او در مدح ابوعبدالله بریدی و عبدالمجید بن بشران که از ساکنان آن دیار بوده اند، شاهدی است بر این امر. برای اطلاع از دانش او در این زمینه، مواردی را که در «معجم ما استعجم» ابوعبید بکری و «معجم البلدان» یاقوت حموی آمده، ذکر می کنیم:

۱- «مدخل بَخْراء مونث ابخر است، مفجّع در کتابش با نام المنقذ می گوید: بخراء اقامتگاهی است از اقامتگاههای بحرین، که بین بصره و احساء واقع شده است، گفته می شود: تبخّرتَ یعنی آنگاه که به بخراء آمدی»^([۳۲]) (ابوعبید بکری، ۱۹۸۳، ۱/۲۳۰) (جهت اطلاع بیشتر نک: دائره المعارف بزرگ اسلامی، پرویز امین، بخراء، ج۱۱، شماره مقَالَه ۴۵۷۷)

۲- «مدخل بُسْر، مفجّع می گوید: شهری معروف است، و شعری از هذلی خواند: «گویا که ایشان در میان راه تا رسیدن به اطراف بُسر ابرهایی رعد آسا و تگرگ گونه بودند»^([۳۳]) (همان، ۱/۲۴۹)

۳- «مدخل بَقَّه… و مفجّع می گوید: روستایی بین انبار و هیت است، و همین جاست که جذیمه ابرش یارانش را جمع کرد تا درباره زبّاء با آنها مشورت کند، پس قصیر بن سعد لخمی به او توصیه کرد که نباید به بقّه بیایی، پس او نافرمانی کرد و رفت، و هنگامی که امر زباء را زشت شمارد، گفت