عنوان :

تحقیق جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول

تعداد صفحات :۱۷۰

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

ناحیه ی زنجان ، از سابقه ی تاریخی کهن ، هم زمان با مراحل آغازین تاریخ ایران زمین برخوردار است .
اطلاعات تاریخی ناحیه ی زنجان از ادوار پس از تشکیل دولت های ملی ایران با وجودی که در دل سرزمین های مادی قرار داشته ، بسیار اندک است . ناحیه ی زنجان ، در مسیر راه های مهم ارتباطی قرار دارد و شهرهای قدیمی ؛ زنجان ، سجاس ، سهرورد و طارم در مسیر این راه ها به وجود آمده است.
اعراب نو مسلمان که در سال ۲۲ یا ۲۴ هجری قمری شهر و ناحیه ی زنجان را تصرف کرده اند ، تا مدت ها بر این نواحی تسلط کامل داشته اند . هم چنین علویان و عوامل حکومت های متقارن هر یک ، چندی بر این ناحیه دست یافته و به حکم رانی پرداخته اند ، بالاخره آل بویه که ری ، پایتخت شان بوده از حدود ۳۲۱ تا ۴۲۰ هجری به زنجان ، ابهر و سهرورد فرمانروایی کرده اند . کنگریان نیز از حدود سال ۳۰۷ به طارم دست یافته و دژشمیران را ، مرکز امارت خود قرار داده اند . و از آن تاریخ تا آمدن هولاکوخان ، منطقه ی مذکور زیر سلطه ی کنگریان وپس از آن ها اسماعیلیان ، خارج از نفوذ دولت های مرکزی ایرانی بوده ، تا سرانجام هلاکو با قلع و قمع اسماعیلیان ، طارم را تحت نفوذ سیاسی دولت مرکزی درآورده است .
ناحیه ی زنجان ، درپدیده ی تاریخی مهاجرت گسترده ترکان بر سر راه عبور آن ها که بیشتر به آذربایجان و آن سوی مرزها می رفتند با شرایط اقلیمی بسیار سازگار با شیوه ی معیشتی اقوام گله دار و کشاورز مذکور ، گروه های وسیع از آن ها را درخود جذب کرده و ماندگار ساخته است و آن روند در دوره های بعد و حتی عهد قاجار نیز جابجایی و نقل و انتقال چند ایل بزرگ ترک زبان از آذربایجان به منطقه ی زنجان ، ادامه یافته است و چنان استقرارهای قومی و فعل و انفعالات پردامنه ، تأثیرات عمیق و گسترده در همه ی شوون جامعه ، از جمله تغییر ترکیب قومی و زبان سکنه ، از پهلوی به ترکی به بار آورده است . نگارنده در نظر دارد ، جغرافیای تاریخی زنجان را از ورود مسلمانان به آن تا هجوم مغول ـ که حدود ۶۰۰ سال را در بر می گیرد ـ بررسی کند و مطالب جمع آوری شده را ، طوری طبقه بندی نماید و به آن انسجام بخشد که ، به صورت سال شمار و ، یا سلسله های حکومتی ، مورد مطالعه قرار گیرد . ( البته سنواتی که در منابع قدیم ، دارای اتفاق و خبری مکتوب باشد ) روش پژوهش در این تحقیق ، روش تحقیق کتابخانه ای است و در بعضی از موارد آمیخته ای از روش کتابخانه ای و روش میدانی صورت گرفته ، به گونه ای که ، یافته های مکتوب در منابع با یافته های عینی ، مطابقت داده شده و سرانجام نظر نگارنده ، با حفظ امانت مکتوبات منابع قدیم ، اعمال شده است . ( مکان هایی مانند آتشکده ی شیز ، غار کتله خور ، روستای سر جهان که در پژوهش حاضر ، مورد بررسی قرار گرفته ، از نزدیک توسط نگارنده به همراه راهنمایان محل ، روئت شده است )
نتیجه ی این تحقیق نشان می دهد ، منطقه ی زنجان ، تاریخ دیرینه و برجاذبه ای دارد که آثار غیر مکتوب ، از دوره های قبل از اسلام ، در آن فراوان است . مانند جسد مرد نمکی و اشیاء به دست آمده از غارهای منطقه .
همان گونه که از نقشه های دوران ساسانی و قبل از آن استنباط می شود ، منطقه ی زنجان ، خواستگاه قوم ماد بوده و آن قوم ، نخستین دولت ملی را در این منطقه تشکیل داده اند .
بنابراین دره ی علیای رودخانه ی قزل اوزن ، نقش اساسی در پیدایش فرهنگ و تمدن ایران زمین ایفا کرده ، همانند نقشی که رود فرات در تمدن بین النهرین داشته است .
اگر تحقیقات و کاوش های باستان شناسی جدی و بی گیر در منطقه صورت گیرد ، برده از رازهای فراوانی درباره ی پیشینه ی تاریخ و تمدن و فرهنگ و اقتصاد و … این مرزوبوم ، بر خواهد داشت . رونق دره ی قزل اوزن در هزاره ی نخست قبل از میلاد ،پیدایش شهرهای قدیمی زنجان ، ابهر ، سهرورد و سجاس در مسیر راه های مهم ارتباطی را سبب شده است .
مهاجرت و استقرار اقوام ترک و مغول به این منطقه ، سرنوشت تاریخیِ منطقه ی کوهستانی طارم در دوره های اسلامی ، تخریب مکرر شهر زنجان به دست فاتحان جهان گشای عرب و مغول و تجدید حیات شهری آن ، بیشتر تحت تأثیر عوامل جغرافیایی و اقلیمی منطقه بوده است .
واژه های کلیدی: زنجان، جغرافیای تاریخی، جغرافیای طبیعی، حکومت ها، غارها

فهرست مطالب

 

عنوان صفحه

فصل اول : کلیات

پیشگفتار ۶

جغرافیای تاریخی چیست ؟۹

اهداف و اهمیت پژوهش۱۲

پیشینه ی پژوهش۱۴

روش پژوهش۱۴

محدودیت های پژوهش ۱۴

تحلیل منابع ( مأخذ شناسی )۱۴

فصل دوم – جغرافیای طبیعی ، موقعیت و حدود ۲۷

جغرافیای استان زنجان ۲۸

ناهمواری استان ۲۸

نقش ناهمواری ها در زندگی ساکنان استان ۲۹

آب و هوا و انواع آن در استان ۳۱

تقسیمات سیاسی استان ۳۲

منابع آب استان ۳۲

موقعیت تاریخی – جغرافیایی زنجان۳۴

عنوان صفحه

آب و هوا۳۸

رودخانه ها :۳۹

رودخانه ی قزل اوزن ۳۹

رودخانه ی زنجان رود۴۱

چشمه ها ۴۳

راه ها و اهمیت آن ها – فاصله ها۴۳

برج و باروی زنجان ۴۵

وجه تسمیه زنجان ۴۹

زبان ۵۱

مذهب۵۳

خصوصیات مردم زنجان ۵۶

زنجان جزء کدام ناحیه است ۵۸

فصل سوم – جغرافیای تاریخی – سیاسی – اقتصادی – فرهنگی زنجان ۶۱

فتح زنجان و سکونت اعراب در آن ۶۲

چگونگی و علل پذیرش اسلام توسط مردم ۶۳

اهمیت علم و ترجمه در دوران اسلامی ۶۶

مدرسه و مسجد۶۸

عنوان صفحه

مساجد زنجان ۷۲

دانشمندان و بزرگان زنجان ۷۴

مهاجرت هنرمندان به زنجان ۸۲

معادن ، صنعت و تجارت۸۳

کشاورزی و محصول در زنجان ۸۶

مالیات در دوره ای اسلامی ۹۱

زنجان دارالضرب، بوده است ۹۷

شهرهای نزدیک به زنجان ۹۸

۱-۳ – طارم – طارمین ۹۸

۲-۳- سرجهان ۱۰۱

۳-۳- سهرورد ۱۰۲

۴-۳- سجاس ۱۰۴

فصل چهارم – حکومت های مؤثر در زنجان ۱۰۶

کنگریان طارم و دژ شمیران ۱۰۷

اسماعیلیه و زنجان ۱۱۱

آغاز تا فرجام فرقه ی اسماعیلیه در زنجان ۱۱۶

اتحاد قزوین و ابهر و زنجان۱۱۷

عنوان صفحه

فصل پنجم – حکومت ها به ترتیب سلسله در زنجان ۱۱۹

قبل از اسلام ۱۲۰

امویان ۱۲۰

عباسیان ۱۲۰

علویان طبرستان۱۲۱

سامانیان ۱۲۱

آل زیار ۱۲۳

کنگریان۱۲۴

آل بویه ۱۲۴

سلجوقیان ۱۲۸

خوارزمشاهیان ۱۳۰

فصل ششم – ساسانیان و پیروی از آداب آنان در دوره ی اسلامی۱۳۵

ساسانیان و تمدن ۱۳۶

ساسانیان و مذهب۱۳۸

ساسانیان و مالیات ۱۴۰

ساسانیان ؛ پول و برات – دوره ای اسلامی ؛ پول و برات ۱۴۲

دوره ی اسلامی و پیروی از آداب ساسانیان۱۴۴

عنوان صفحه

فصل هفتم – آتشکده ها – غارها و قلاع سیاسی زنجان۱۴۶

آتشکده ها:۱۴۷

آتشکده شیز ۱۴۷

آتشکده تشویر۱۴۹

غارها۱۵۰

غار خرمنه سر۱۵۰

غار گلجیک۱۵۰

غار کتله خور۱۵۱

قلاع سیاسی زنجان۱۵۲

دژ سر جهان ۱۵۲

دژ شمیران ۱۵۲

دژ تاج ۱۵۴

نتیجه گیری ۱۵۵

خلاصه ۱۵۶

منابع فارسی۱۵۸

منابع عربی۱۶۹

چکیده انگلیسی ۱۷۰

منابع فارسی 

۱٫شکوهی زنجان ، محمد ؛ عارف زاهد شیخ اخی فرح زنجان ، نشر شهاب زنجان ، چاپ اول ، زنجان ۱۳۸۰

۲٫رییس نیا ، رحیم ؛ آذربایجان در سیر تاریخ ایران ۲ جلدی ، نشر نیما ، چاپ دوم ، تبریز ۱۳۷۰

۳٫ ابن حوقل ، ابوالقاسم محمد ؛ صوره الارض ، ترجمه ی جعفر شعار ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران ۱۳۴۵

۴٫ستوده ، منوچهر ؛ قلاع اسماعیلیه در رشته کوه های البرز ، انتشارات دانشگاه تهران ؛ تهران ۱۳۴۵

۵٫ ابودلف ، مسعربن مهلهل ؛ سفرنامه ی ابودلف در ایران ، ترجمه ی سید ابوالفضل طباطبایی ، انتشارات فرهنگ ایران زمین ، تهران ۱۳۴۲

۶٫ حموی ، یاقوت ؛ معجم البلدان ، ترجمه ی علی نقی منزوی ، نشر سازمان میراث فرهنگی ، تهران ۱۳۸۰

۷٫ یعقوبی ، احمدبن اسحاق ؛ البلدان ، ترجمه ی محمد ابراهیم آیتی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ۱۳۸۱

۸٫ بحانا ، حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، به کوشش منوچهر ستوده ، نشر طهوری ، تهران ۱۳۶۲

۹٫ ابن خردادبه ، ابوالقاسم عبدالله ؛ مسالک و ممالک ، به اهتمام ایرج افشار ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۶۸

۱۰٫ اصطخری ، ابواسحق ابراهیم ؛ مسالک و ممالک ، به اهتمام ایرج افشار ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۶۸

۱۱٫مستوفی ، حمدالله ؛ تاریخ گزیده ، به اهتمام عبدالحسین نوایی ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۲

۱۲٫ بلاذری ، احمدبن یحیی بن جابر ؛ فتوح البلدان ، ترجمه محمد توکل ، انتشارات نقره ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۷

۱۳٫مستوفی ، حمدالله ؛ نزهته القلوب ، تصحیح گاه لیستیرنج ، چاپ ارمغان ، تهران ۱۳۶۶

۱۴٫قزوینی ، زکریابن محمد ؛ آثار البلاد و اخبار العباد ، ترجمه ی عبدالرحمن شرفکندی ، تصحیح میرهاشم محدث ، نشر مؤسسه علمی اندیشه ی جوان ، چاپ اول ، تهران ۱۳۶۶

۱۵٫ حموی ، یاقوت ؛ برگزیده ی مشترک ، ترجمه ی محمد بروین گنابادی ، نشر امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۲

۱۶٫ دیاکونف ، ا.م ؛ تاریخ ماد ، ترجمه ی کریم کشاورز ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ چهارم ، تهران ۱۳۷۱

۱۷٫ سترنج ، کای ؛ جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی ، ترجمه ی محمود عرفان ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ ششم ، تهران ۱۳۸۳

۱۸٫ ابن اثیر ، عزالدین ؛ تاریخ الکامل جلد ۴ ، ترجمه ی محمد حسین روحانی ، نشر اساطیر ، تهران ۱۳۷۰

۱۹٫ کلاویخو ، روی کنزاله ؛ سفرنامه ی کلاویخو ، ترجمه ی مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۶

۲۰٫ مسعودی ، ابوالحسن علی ؛ مروج الذهب ، جلد ۲ ، ترجمه ی ابوالقاسم پاینده ، نشر علمی و  فرهنگی ، تهران ۱۳۷۰

۲۱٫شیبانی ، زان ؛ سفر اروپاییان به ایران ، ترجمه سیدضیاء الدین دهشیری ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ۱۳۸۱

۲۲٫ لابیدوس ، ایرا . م ؛ تاریخ جوامع اسلامی ، ترجمه ی علی بختیاری زاده ، انتشارات اطلاعات ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۸۱

۲۳٫شاملویی ، حبیب الله ؛ جغرافیای کامل جهان ، انتشارات بنیاد ، چاپ هشتم ، تهران ۱۳۷۰

۲۴٫ دهخدا ، علی اکبر ؛ لغت نامه ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۷۷

۲۵٫ کیانی ، یوسف ؛ شهرهای ایران ، جلد ۴ ، انتشارات جهاد دانشگاهی ، تهران ۱۳۷۰

۲۶٫ ثبوتی ، هوشنگ ؛ تاریخ زنجان ، نشر توانا ، چاپ سوم ، زنجان ۱۳۷۵

۲۷٫ سلطانی ، رامین ؛ تاریخ زنجان ، انتشارات نیکان ، چاپ اول ، زنجان ۱۳۷۹

۲۸٫ نیرومند ، کریم ؛ تذکره سخنوران و خطاطان زنجان ، نشر زعفری ، چاپ اول ، زنجان ۱۳۴۷

۲۹٫فرای ، ریجارد . ن ؛ میراث باستانی ایران ، ترجمه ی مسعود رجب نیا ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۶۸

۳۰٫ زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ ایران بعد ازاسلام ، انتشارات امیر کبیر ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۶۲

۳۱٫ زرین کوب ، عبدالحسین ؛ تاریخ مردم در ایران ، جلد ۲ ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۷۱

۳۲٫ کسروی ، احمد ؛ کاروند کسروی ، به کوشش یحیی ذکاء ، نشر شرکت سهامی کتاب های جیبی ، تهران ۱۳۵۲

۳۳٫ قبادیانی ، ناصرخسرو ؛ سفرنامه ، به کوشش نادر و زرین بور، نشر شرکت سهامی کتاب های جیبی ، چاپ هفتم ، تهران ۱۳۷۰

۳۴٫وشمگیر ، عنصرالمعالی ؛ قابوس نامه ، با کوشش غلامحسین یوسفی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ۱۳۶۸

۳۵٫ احسانی ، محمد تقی ؛ هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ  اول ، تهران  ۱۳۶۸

۳۶٫ نفیسی ، سعید ؛ تاریخ تمدن ایران ساسانی ، به اهتمام عبدالکریم جربزه دار ، انتشارات اساطیر ، چاپ اول ، تهران ۱۳۸۳

۳۷٫ کسروی ، احمد ؛ نام های شهرها و دیه های ایران ، نشر مؤسسه مطبوعاتی شرق ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۳۵

۳۸٫ هوار ، کلمان ؛ ایران و تمدن ایرانی ، مترجم حسن انوشه ، انتشارات امیر کبیر ، چاپ سوم تهران ۱۳۷۹

۳۹٫پرچگانی ،پروانه ؛ همه چیز درباره ی زنجان ، انتشارات اسلامی ، چاپ اول ، تهران ۱۳۸۳

۴۰٫ انصاری ، فرشته ؛ فتنه ی باب در زنجان ، نشر نیکان ، چاپ اول ، زنجان ۱۳۸۲

۴۱٫کیرشمن ، رومن ؛ ایران از آغاز تا اسلام ، ترجمه ی محمد معین ، انتشارات معین ، چاپ اول ، تهران ۱۳۸۳

۴۲٫صفا ، ذبیح الله ؛ تاریخ ادبیات در ایران ، جلد ۱ ، نشر چاپ ششم ، تهران ۱۳۶۳

۴۳٫ بارتولد . و ؛ تذکره ی جغرافیای تاریخی ایران مترجم حمزه سردادور ، انتشارات توس ، چاپ سوم ، تهران ۱۳۷۲

۴۴٫ بطروشفسکی ، ای . ب ؛ کشاورزیو مناسبات ارضی در ایران عهد مغول ، ۲ جلد ، ترجمه کریم کشاورز ، نشر مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی ، تهران ۱۳۴۴

۴۵٫اشبولر ، برتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، جلد ۱ ، مترجم جواد فلاطوری ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۴

۴۶٫ اشبولر ، برتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، جلد ۲ ، مترجم مریم میراحمدی ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ اول ، تهران ۱۳۶۹

۴۷٫ بطروشنسکی ، ایلیاباولویج ؛ اسلام در ایران ، مترجم کریم کاورز ، نشر بیام ، چاپ چهارم ، تهران ۱۳۵۴

۴۸٫ فرای ، ریجارد . ن ؛ عصر زرین فرهنگ ایران ، مترجم مسعود رجب نیا ، نشر سروش ، چاپ دوم ، تهران ۱۳۶۳

۴۹٫مشکور ، محمدجواد ؛جغرافیای تاریخی ایران باستان ، نشر دنیای کتاب ، چاپ اول ، تهران ۱۳۷۱

۵۰٫ شرفکنده ، محمدبن عبدالرحمن ؛ ترجمه ی آثار البلاد و اخبار العباد ، ۲ جلد ، تصحیح سید محمد شاهمرادی ، انتشارات دانشگاه تهران ، تهران ۱۳۷۳

۵۱٫ بدیعی ، ربیع ؛ جغرافیای مفصل ایران ، جلد ۲ ، نشر اقبال ، تهران ۱۳۶۷

۵۲٫فیاض ، علی اکبر ؛ تاریخ اسلام « انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ سیزدهم ، تهران : ۱۳۸۱

۵۳٫اعتماد السلطنه ، محمد حسن خان ؛ مراه البلدان ، ۴ جلد ، به کوشش عبدالحسین نوایی و میر هاشم محدث ، نشر دانشگاه تهران ، تهران : ۱۳۶۷

۵۴٫مطهری ، مرتضی ؛ کلیات علوم اسلامی جلد ۲ ، انتشارات صدرا ، چاپ بیست و نهم ، تهران : ۱۳۸۴

۵۵٫ عراقی ، حسین فعال ؛ دایره المعارف تشیع جلد ۸ ، « عبدالوهاب زنجانی » ، نشر شهید محبی ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۹

۵۶٫لنچیری ، عبدالحسین ؛ جغرافیای تاریخی شهرها ، انتشارات مدرسه ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۰

۵۷٫سیفی فمی تفرشی ، مرتضی ؛ سیری کوتاه در جغرافیای تاریخی تفرش و آشتیان ، انتشارات امیر کبیر ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۱

۵۸٫انصاف پور ، غلامرضا ؛ تاریخ تبار و زبان مردم آذربایجان ، انتشارات فکر روز  ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۷

۵۹٫فرای ، ر . ن ؛ تاریخ ایران ا. فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان ، پژوهش دانشگاه کمبریج ، جلد ۴ ، مترجم حسن انوشه ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ دوم ، تهران : ۱۳۷۲

۶۰٫پیگولو سکایا ، ن . و . ودیگران ؛ تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده ی هجدهم میلادی ، ترجمه ی کریم کشاورز ، انتشارات پیام ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۵۴

۶۱٫شعالبی نیشابوری ، عبدالملک ؛ تاریخ شعالبی ، مترجم محمد فضایلی ، نشر نقره ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۸

۶۲٫ابن مسکویه ، ابوعلی ؛ تجارب الامم ، جلد ۵ ، مترجم علی نقی منزوی ، انتشارات توس ، تهران ۱۳۷۶

۶۳٫ جوینی ، عطاملک ؛ تاریخ جهانگشا ، ۳ جلد ، به هتمام محمد قزوینی ، انتشارات ارغوان ، چاپ  سوم ، تهران : ۱۳۶۷

۶۴٫ابن رسته ، احمدبن عمر ؛ الاعلاق النفسه ، ترجمه حسین قره چانلو ، انتشارات امیرکبیر ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۵

۶۵٫خواندمیر ، غیاث الدین ؛ تاریخ حبیب السیر ، زیرنظر سید محمد دبیرسیاقی ، انتشارات خیام ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۸۰

۶۶٫جیهانی ، ابوالقاسم بن احمد ؛ اشکال العالم ، مترجم علی بن عبدالسلام کاتب ، تحقیق فیرو. منصوری ، ناشر آستان قدس رضوی ، چاپ اول ، مشهد : ۱۳۶۸

۶۷٫ابن فقیه ، ابوبکر احمدبن محمد ؛ مختصر البلدان ، ترجمه ح . مسعود ، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران : ۱۳۴۹

۶۸٫شهرزوری ، شمس الدین محمدبن محمود ؛ نزهت الارواح و روضه الافراح ( تاریخ الحکماء ) ، ترجمه ی مقصود علی تبریزی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۵

۶۹٫قدامه بن جعفر ؛ کتاب الخراج ، ترجمه و تحقیق حسین قره جانلو ، نشر البرز ، چاپ اول ، تهران ؛ ۱۳۷۰

۷۰٫انصاری دمشقی ، شمس الدین محمد ، نخبه الدهرفی عجایب البر و البحر ، ترجمه سید حمید طبیبیان ، انتشارات اساطیر ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۸۲

۷۱٫مارکورات ، یوزف ؛ ایران شهر بر مبنای جغرافیایی موسی خورنی ، ترجمه مریم میر احمدی ، انتشارات اطلاعات ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۳

۷۲٫مقدسی ، ابو عبدا… محمد ؛ احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم ، ج ۲ ، ترجمه علی نقی منزوی ، نشر شرکت مؤلفان و مترجمان ایران ، چاپ دوم ، تهران ، ۱۳۶۱

۷۳٫لمتون ، ا.ک.س ؛ مالک و زارع د رایران ، مترجم منوچهر امیدی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۷۷

۷۴٫افشار سیستانی ، ایرج ؛ سیمای ایران ، انتشارات آقابیگ ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۲

۷۵٫سرفراز ، علی اکبر ؛ تخت سلیمان ، تبریز : ۱۳۴۷

۷۶٫   ابوالفداء ــــــــــــــ ، تقویم البلدان ، ترجمه ، عبدالمحمد آیتی ، تهران ، ۱۳۴۹

۷۷٫همایی ، جلال الدین ؛ تاریخ ادبیات ایران ، ج ۱و۲ ، نشر فروغی ، تهران : ۱۳۶۲

۷۸٫بیهقی ، محمد بن حسین ؛ تاریخ بیهقی ، به کوشش خلیل خطیب رهبر ، انتشارات دنیای کتاب ، چاپ سوم ، تهران : ۱۳۷۱

۷۹٫وصاف ، فضل ا… ؛ تاریخ وصاف ، نشر ابن سینا ، تهران : ۱۳۳۸

۸۰٫میرخواند ، میر محمد ؛ روضه الصفا ، انتشارات خیام ، تهران : ۱۳۳۸

۸۱٫مصاحب ، غلامحسین ؛ دایره المعارف فارسی ، تهران : ۱۳۴۵

۸۲٫شاد ، محمد پادشاه ؛ فرهنگ آنند راج ، زیر نظر محمد دبیر سیاقی ، انتشارات خیام ، تهران : ۱۳۶۵

۸۳٫قفس اوغلی ، ابراهیم ؛ دولت خوارزمشاهیان ، ترجمه داود اصفهانیان ، نشر گسترده ، تهران : ۱۳۶۷

۸۴٫شریف میان محمد ؛ تاریخ فلسفه در اسلام ، مترجم نصرا… پور جوادی ، انتشارات صدرا ، چاپ سوم ، تهران : ۱۳۶۷

۸۵٫یمینی ، حسن و دیگران ؛ جغرافیای استان زنجان ، نشر شرکت چاپ و نشر ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۷۹

۸۶٫وکیلیان ، منوچهر ؛ تاریخ آموزش و پرورش در اسلام و ایران ، انتشارات سمت ، چاپ یازدهم ، تهران : ۱۳۸۱

۸۷٫کیانی ، یوسف ؛ تاریخ هنر معماری در ایران در دوره ی اسلامی ، انتشارات سمت ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۸۱

۸۸٫کریمیان ، حسین ؛ ری باستان ، نشر انجمن آثار ملی ، تهران : ۱۳۴۵

۸۹٫بوسورث ، کلیفورد ؛ سلسله های اسلامی ، ترجمه فریدون بدره ای ، نشر مؤسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، تهران : ۱۳۷۱

۹۰٫زرین کوب ، عبدالحسین ؛ جستجو در تصوف ایران ؛ انتشارات امیر کبیر ، چاپ چهارم ، تهران : ۱۳۶۲

۹۱٫جمشیاری ، ابوعبدا.. محمد ؛ تاریخ الوزراء و الکتاب ؛ ترجمه ابوالفضل طباطبائی ، تهران : ۱۳۴۸

۹۲٫هاجسن ، مارشال . گ . س ؛ فرقه ی اسماعیلیه ؛ مترجم فریدون بدره ای ، نشر سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ، چاپ سوم ، تهران : ۱۳۶۹

۹۳٫بیک محمدی ، حسن ؛ مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ، انتشارات دانشگاه اصفهان ، چاپ سوم ، اصفهان : ۱۳۸۲

۹۴٫قره چانلو ، حسین ؛ جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی ج ۱ ، انتشارات سمت ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۸۰

۹۵٫ثبوتی ، هوشنگ ؛  بناهای آرامگاهی استان زنجان ، ج ۱ ، انتشارات زنگان ، چاپ اول ، زنجان : ۱۳۷۷

۹۶٫راوندی ، محمدبن علی ؛ راحه الصدور و آیه السرور ، تصحیح محمد اقبال ، حواشی و تصحیحات مجتبی مینوی ، انتشارات امیر کبیر ، تهران : ۱۳۶۴

۹۷٫نیشابوری ، ظهیرالدین ؛ سلجوق نامه ، با ذیل سلجوق نامه ابوحامد محمد بن ابراهیم ، نشر کلاله خاور ، تهران : ۱۳۳۲

۹۸٫کیانی ، محسن ؛ تاریخ خانقاه در ایران ، انتشارات طهوری ، چاپ دوم ، تهران : ۱۳۸۰

۹۹٫حافظ ابرو ، رشید الدین فضل ا… ، ابوالقاسم کاشانی ؛ مجمع التواریخ سلطانیه ، به اهتمام محمد مدرسی زنجانی ، انتشارات اطلاعات ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۶۴

 

منابع عربی

۱٫همدانی ، ابن فقیه ؛ کتاب البلدان ، تحقیق یوسف الهادی ، نشر عالم الکتاب ، بیروت : ۱۹۹۶

۲٫ الذهبی ، شمس الدین محمد ؛ سیر اعلام النبلا ، تحقیق شعیب ارنوؤط و محمد نعیم العرقسوسی ، بیروت : بی تا

۳٫ حموی ، یاقوت ؛ معجم البلدان ، ۵ جلد ، نشر دارالاحیا ، الثراث العربی ، بیروت : ۱۹۵۵

۴٫ ابن خلکان ، شمس الدین احمدبن محمد ؛ وظیات الاعیان انباء انباء الزمان ، جلد ۱ ، تصحیح محمدعبدالرحمن المرعشلی ، نشر دارالاحیاء التراث العربی ، بیروت : ۱۹۹۷

 

پیشگفتار :

اطلاعاتی که جغرافی دانان ، مورخان ، صاحبان اندیشه و گردشگران از خود به جای گذاشته اند ، در مورد زنجان بسیار اندک و ناچیز است .

به قول مینورسکی خاور شناس معروف انگلیسی (۱۸۷۷-۱۹۶۶ م ) : « منابع قدیم در مورد زنجان ، هیچ ندارد . »

نویسندگان قرون اولیه ی اسلامی در نوشته های خود ، اشاره ای کلی و زودگذر به شهر زنجان نموده اند ولی درباره ی مسایل اجتماعی ، فرهنگی ، هنری و بزرگان علم و دانش آن ، مطالبی نیاورده اند .

با عنایت به آثار تمدن و زندگی انسانی که از هزاره ی سوم ق.م در منطقه ی زنجان مشهود است ، می توان ادعا کرد که زنجان از نظر قدمت تاریخی ، هم سنگ بسیاری از شهرهای قدیم می باشد و همچون آن شهرها باید گذشته ی مدونی داشته باشد . با وجود بزرگانی همچون سهروردی ها ، شیخ اخی فرج زنجانی ، حافظ ابرو ، عماد الدین زنجانی و … در محدوده ی جغرافیایی زنجان از طرفی و داشتن موقعیت سوق الجیشی به سبب واقع شدن در مسیر راه ارتباطی شرق به غرب به ویژه در دوران سلجوقیان که با انشعاب شاخه ای از راه ابریشم که ری و زنجان را به تبریز و ارمنستان و سواحل دریای سیاه ، متصل می کرد و زنجان ، خود در مسیر این شاهراه بازرگانی قرار داشت و نیز وجود برخی از قلاع زنجیره ای اسماعیلیه در منطقه از طرف دیگر ، از معدود شهرهایی است که شناسنامه و هویت تاریخی چندان روشنی ندارد .

نتیجه این که در حملات و کشتار و غارت و تخریب ، قبایل وحشی و سلاطین خود کامه شهرها ، روستاها نابود شده و شهرها بارها و بارها از سکنه خالی گشته و ویران شده و در نتیجه زحمات و ابتکارات هنرمندان و صنعتگران به یغما رفته و یا نابود شده است و دوباره بر روی ویرانه های شهر ، شهر دیگری به وجود آمده و زندگی از نو آغاز گشته است .

بنا به دلایل فوق و نیز عدم وجود تواریخ محلی در منطقه و نیز عدم حفاری باستان شناسی کافی ، اسناد و مدارک کافی در مورد زنجان وجود ندارد . نگارنده از ابتدای ترم سوم تا حال که تقریباً یک سال و نیم را در برمی گیرد به دنبال منابع تحقیق و جمع آوری اطلاعات در مورد موضوع تحقیق خود بوده ام و از کتاب خانه های مختلف شهرهای ابهر ، زنجان ، صائین قلعه ، تاکستان و تهران استفاده کرده ام و بیش از یکصد منبع مختلف دیده و مطالب مورد نظر را از آن ها استخراج کرده ام ، ولی در پایان به آن چه که در نظر داشتم ، نتوانستم برسم .

برای پر کردن خلأ فوق مطالب به صورت کلی بیان گردیده و چون زنجان نیز ، جزئی از ایران بوده و هست در اکثر موارد و شاید همه ی موارد از نظر موقعیت اقتصادی ، سیاسی با قوانین و مقررات حکومتی که برای کل کشور وضع شده ، یکسان بوده است . و به همین دلیل ، در بعضی از موارد ، مطالب و اطلاعات ، کلی بیان شده است . به دلیل محدودیت منابع دست اول ، نتوانستم آن چنان که شایسته بود به جزییات بپردازم ، پوزش می طلبم و اظهار عجز خود را اعلام می دارم . به افرادی که در آینده می خواهند در مورد زنجان تحقیق کنند توصیه می کنم مطالب این پایان نامه را مد نظر داشته باشند و سپس خود نیز به کاوش و جستجو بپردازند ، تا انشاء الله نتیجه ی بهتری به دست آید .

«به وضوح می بینیم که انسان کتابی را می نویسد ، مگر آن که بگوید ، اگر این بخش تغییر می کرد ، بهتر بود ، اگر آن جمله اضافه و جمله ای دیگر حذف می شد ، بهتر بود . اگر فلان عبارت مقدم بر مطالب دیگر بود ، زیباتر می شد . این ها ، همه عبرت و بهترین دلیل بر نقص انسان هاست . » « عماد الدین کاتب اصفهانی »

در پایان مطلبی دیگر را از گیرشمن خاورشناس معروف فرانسوی که ۲۵ سال در ایران ، کار باستان شناسی کرده ، نقل می کنم که امیدوارم مقبول افتد :

« ملتی که در برابر همه ی مهاجمات عرب با ترک و مغول توانست نیروی ادامه ی زندگی خویش را حفظ کند ، بلکه همچنین توانست این عناصر خارجی را ایرانی سازد . موقع جغرافیایی ، ثروت های طبیعی فراوان و سکنه ی فعال آن که از سنن یکی از قدیمی ترین فرهنگ های جهان برخوردار است ، در آینده ، در مجمع ملل آسیایی ، مقامی که شایسته ی گذشته ی وی باشد ، برای او کسب خواهند کرد . ۱ »

جغرافیای تاریخی چیست ؟

جغرافیای تاریخی علمی است که از تأثیر محیط جغرافیایی بر وقایع تاریخی ، سیرتکامل دولت ها و تغییرات مرزی آن ها و تاریخ اکتشافات جغرافیایی بحث می کند ۱ .

و به تعریف دیگر ؛ عملی است که رابطه ی بین انسان و طبیعت را در زمان گذشته بررسی می کند . لذا در این علم ، روابط مکانی انسان در قالب مقاطع زمانی در گذشته ، مطرح می شود تا چگونگی مسایل جغرافیایی امروز بشر ، بهتر درک شود و به تعبیر دیگر جغرافیای تاریخی ، همان جغرافیای انسانی گذشته است ۲ .

بنابراین بنا داریم تا حد توان رابطه ی بین ساکنان زنجان و نواحی مربوط به آن را در مقطع تاریخی « ورود اسلام به آن تا هجوم مغول » در محدوده ی جغرافیایی ، با توجه به وجود و گذر حکومت های مختلف اسلامی و ایرانی و آن چه که به مالکیت ، اراضی ، فرهنگ و تمدن و … بر این سرزمین گذشته مورد بررسی قرار دهیم .

وجود رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود در اطراف زنجان و نواحی اطراف آن ، یکجانشینی و توسعه و تمدن را در طول تاریخ آشکار می کند .

البته ساختار کالبدی شهر ، مظهری از شرایط سیاسی و نظامی ـ اجتماعی موجود در آن شهر است ۳ .

همان طور که در تواریخ مذکور است زنجان در سال ۲۲ یا ۲۴ هجری بدست مسلمانان با جنگ و غلبه فتح شد که این ، حصار و استحکام نظامی شهر و سلحشوری و شجاعت مدافعان و حاکمان وقت شهر را می رساند .

به طوری که می دانیم شهر زنجان دارای کهن دژ و دروازه های مختلفی بوده است ، که پس از حمله ی اعراب ، به احتمال زیاد ویران شده و یا آسیب جدی دیده که بعدها ، مرمت و احیاء شده است .

شهر زنجان قبل از اسلام به سبب داشتن کهن دژ ، دارای مرکز حکومتی ، نهادهای دولتی و … بوده است که تابع حکومت ساسانی بوده است . و نیز هریک از گروه های قومی و صنفی ، برای خود جایگاه مخصوصی داشتند فلذا هر قسمت شهر یا هر محله ی آن ، به قوم یا گروه مذهبی یا صنفی یا قومی خاص تعلق داشت . مثل محله ی مسگرها ، محله ی عطارها و … ، امروزه نیز ، محله هایی به این نام ها وجود دارد . شهر زنجان نیز همانند سایر شهرهای مملکت ساسانی به فعالیت روزمره ی خود می پرداخته و دارای تمدن ، فرهنگ و … مخصوص به خود بوده است .

با هجوم اعراب نو مسلمان به شهر زنجان ، شهر از رونق قبلی افتاده و حکومت آن همانند سایر نقاط مفتوحه ی ایران به دست اعراب افتاد . و چون شهر با غلبه فتح شده بود ، زمین های آن جزو اموال مسلمین ( اموال خالصه اسلامی ) در آمد .

کشور ایران ، حدود دو قرن در دوره ی خلفای راشدین ، امویان و عباسیان توسط عاملان یا نمایندگان کامل آن ها اداره می شد . در عصر امویان سرزمین ایران از متعلقات استان کوفه و بصره به شمار می رفت ۱ .

وجود کوهستان های صعب العبور و متعدد ، همچنین وجود قلعه های مختلف در اطراف زنجان ، مخالفان حکومتی را پناه گاهی بود به طوری که حکومت کنگریان از اوایل قرن چهارم ، قدرت را در منطقه ی زنجان به دست می گیرد و جبهه مخالفی در برابر نفوذ و سیادت عرب ایجاد می کند .

اسماعیلیان در طی سلطنت سلطان سنجر ۴۸۳ ـ ۵۲۲ تبلیغات سیاسی و مذهبی خود را به اوج می رسانند .

ظهور حکومت های کوچک و محلی دیگر همانند خوارزمشاهیان ، غوریان ، اتابکان در نقاط مختلف ایران ، بار دیگر مرزهای بزرگ این کشور را در هم شکست و زمینه ساز حرکت و حمله ی مغول در آغاز قرن هفتم هجری گردید ۲ .

زنجان به هنگام هجوم مغول ، تحت نفوذ خوارزمشاهیان بوده به گونه ای که در سال ۶۲۱ چنگیز خان ، برای کم کردن نفوذ جلال الدین خوارزمشاه حمله ی دوم خود را به زنجان انجام می دهد . و در هجوم سوم که هولاکو آن را رهبری می کند ، نفوذ اسماعیلیه در زنجان و منطقه به کلی از بین می رود ، مراسم قتل و غارت انجام می گیرد و شهر به ویرانه ای تبدیل می شود .

چون ایلخانان مغول سلطانیه را می سازند و آن را به پایتختی بر می گزینند ، زنجان روستایی از روستاهای آن می گردد .

در منابع مختلف از زنجان به سبب اهمیتی که داشته با القاب مختلفی یاد شده مثلاً ابن خرداد بهآن را بلاد پهلویین می نامد . ( شاید به سبب تکلم به زبان پهلوی ) ، انبار غله ی ایران نامیده می شود که حتماًبه سبب تولید زیاد غلّه ، در این منطقه بوده است .

زمانی دارالسعاده بوده و در زمان بابیه ، که در سال ۱۲۶۶ عصر ناصرالدین شاه بابیان زنجان شورش کردند و سرکوب شدند ، لقب ارض اعلی گرفته بود . همچنین از زمان قاجار ، خمسه به سبب وجود پنج بلوک یا پنج ایل بزرگ در آن نامیده شد .

زنجان ، امروزه نیز دارای اهمیت و رونق فراوان است ، وجود معادن غنی روی و فلزات مختلف دیگر ، وجود معادن سنگ های زینتی و ساختمانی ، معادن سلیس و … ، برخورداری از اراضی کشاورزی وسیع و پربازده ، قرار گرفتن در مسیر راه ترانزیتی ایران ـ اروپا ، برخورداری از تولیدات کارخانجات صنعتی مختلف در سطح استان و … اهمیت آن صد چندان می شود .

اهداف پژوهش

نگارنده در نظر دارد ، جغرافیای تاریخی زنجان را از ورود مسلمانان به آن تا هجوم مغول ـ که حدود ۶۰۰ سال را در بر می گیرد ـ بررسی کند و مطالب جمع آوری شده را ، طوری طبقه بندی نماید و به آن انسجام بخشد که ، به صورت سال شمار و ، یا سلسله های حکومتی ، مورد مطالعه قرار گیرد . ( البته سنواتی که در منابع قدیم ، دارای اتفاق و خبری مکتوب باشد )

 

 

پیشینه ی پژوهش

سه کتاب از سه نویسنده ی مختلف در مورد تاریخ زنجان وجود دارد : ۱ ـ تاریخ زنجان نوشته ی هوشنگ ثبوتی که تاریخ زنجان را از آغاز تا سال تألیف ( ۱۳۶۵ ) در بر می گیرد . این کتاب شامل ۲۴۷ صفحه است و بیشتر به مطالب کمی پرداخته و به علت کلی حجم کتاب ، نتوانسته به مطالب جزیی بپردازد

۲ ـ تاریخ زنجان نوشته ی رامین سلطانی ، بیشتر در مورد منابع تحقیق و طارم و بزرگان زنجان تا هجوم مغول را در بر می گیرد .

۳ ـ تاریخ زنجان نوشته ی سید ابراهیم زنجانی ، در مورد رجال زنجان در قرون دوازده ، سیزده و چهارده قمری می باشد .

همچنین کتاب دیگری به نام بناهای تاریخی و آرامگاهی استان زنجان نوشته ی هوشنگ ثبوتی وجود دارد که در آن به بناهای تاریخی و آرامگاهی زنجان و منطقه ، پرداخته شده است .

دیگر، کتاب جغرافیای استان زنجان ، اشاره ای اختصار گونه به جغرافیای این استان دارد .

به هر حال ، تا کنون در این مقطع زمانی خاص ، و به این شیوه ، پژوهشی صورت نگرفته و بالطبع کتابی هم تألیف نشده است . بنابراین این کار می تواند ، مشوقی برای دیگر پژوهش گران باشد که طالب مطالعه در جغرافیای زنجان هستند . این پژوهش می تواند آن ها را از راه میان بر ، به مقصد نزدیک تر نماید . و تا حد توان دشواری ها را از سر راه آنان بردارد .

روش پژوهش

روش پژوهش در این تحقیق ، روش تحقیق کتابخانه ای است و در بعضی از موارد آمیخته ای از روش کتابخانه ای و روش میدانی صورت گرفته ، به گونه ای که ، یافته های مکتوب در منابع با یافته های عینی ، مطابقت داده شده و سرانجام نظر نگارنده ، با حفظ امانت مکتوبات منابع قدیم ، اعمال شده است . ( مکان هایی مانند آتشکده ی شیز ، غار کتله خور ، روستای سر جهان که در پژوهش حاضر ، مورد بررسی قرار گرفته ، از نزدیک توسط نگارنده به همراه راهنمایان محل ، روئت شده است )

محدودیت های پژوهش

به دلیل نبود تاریخ نگاران محلی در این منطقه ، در مقطع زمانی مورد مطالعه ، همچنین کمبود منابع دست اول و قدیم که در آن ها ، به زنجان پرداخته شده باشد و عدم حفاری های باستان شناسی کافی ، اطلاعات و یافته های اندکی ، ازاین منطقه نصیب پژوهشگر می شود و در مواردی او را با ناکامی مواجه می سازد . که نگارنده این خلأ را با بررسی کلی مساله پر کرده و زنجان را که یکی از شهر های ایران بوده و سرنوشتی همسان با دیگر شهر های آن داشته ، در آن گنجانده است . که امید است ، در این مورد موفق بوده باشد و مقبول افتد .

 

مآخذ شناسی ( تحلیل منابع )

در میان منابع قدیم هیچ کتابی را سراغ نداریم که به طور مستقل به زنجان ، تاریخ ، جغرافیا ، مشاهیر علما و دانشمندان و … آن پرداخته باشد ، مانند تاریخ نیشاپور تألیف ابو عبدا… حاکم نیشاپوری که به تاریخ نیشاپور پرداخته است .

آن چه در منابع قدیم ، در مورد زنجان وجود دارد ، صرفاً اشاراتی بس کوتاه و گذراست . مورخ برای نزدیک شدن به تاریخ زنجان ، باید مطالعات چند ساله ای در منابع قدیم و جدید داشته باشد ، تا بتواند حق مطلب را ادا نماید .

۱ ـ البلدان ، اولین منبعی که ذکری از زنجان آورده ، البلدان تألیف احمد بن اسحاق یعقوبی ( م ۲۸۴ هـ ق ) ، گرچه مؤلف ان ، مورخ مشهوری است ولی درباره ی ایران مطلب چندانی ندارد . جزییات مربوط به جاده های ایران ، تنها در این کتاب به طور کامل شرح داده شده است او را پدر جغرافیای اسلامی دانسته اند این کتاب به علت قدمت تألیف و شهرت مؤلف آن دارای اعتبار است . این کتاب ترجمه ی آقای محمد ابراهیم آیتی به چاپ رسیده است .

۲ ـ فتوح البلدان بلادزی ( م ۲۷۹ ه ق ) ، در حدود نیمه ی سوم قرن سوم نوشته شده است . بلادزی ، از جوانی در دربار مأمون بود ، در دربار المعتز نیز نفوذ داشته است . وی در عصر نهضت ترجمه ی اسلامی که اوج شکوفایی علوم در قلمرو اسلامی است می زیسته است .

او از دانشمندان بزرگ زمان خود به شمار می رفت و به زبان فارسی تسلط کامل داشت . گفته می شودفراقه بن جعفر یکی از شاگردان وی بوده است .

بلادزی در نوشتن فتوح البلدان تقریباً از همه ی منابع و کتب پیش از خود درباره ی موضوع مورد بحث خود ، استفاده کرده است و نیز از تعداد زیادی دانشمند و راوی و آگاه زمان خود در بدست آوردن اطلاعات ، بهره جسته است .

کتاب وی فقط به فتح ممالک و شهرها بدست اعراب نو مسلمان اکتفا نکرده ، بلکه اتفاقات تاریخی آن ممالک و شهرها را تا زمان حیات خود ثبت کرده است . کتاب وی اطلاعات مفیدی از سرزمین های مختلف از جمله ایران ، در دوره ی عباسیان به دست می دهد .

۳ ـ مسالک و ممالک ابن خرداد به ( م ۳۰۰ ه ق ) مؤلف ، خود اهل خراسان و صاحب برید ولایت جبل در دستگاه معتمد عباسی ، بوده است و به خاطر همین سمت ، اطلاعات مفید و ارزنده ای در توصیف راه های تجاری و مواصلاتی متعدد به دست می دهد .

او تألیف این اثر را از ۲۳۰ تا ۲۳۴ آغاز کرده که هم زمان با سفر او از سامره بوده است .

ابن خرداد ، نخستین فردی است که کتابی در جغرافیای اقتصادی گرد آوری کرده و اثر وی برای ما باقی مانده است .

وی ، به خاطر نزدیکی به خلافت عباسی ، امکان استفاده از کتابخانه ها و آرشیوهای حکومتی را داشته است و بدین جهت می تواند اطلاعات موثق و کاملی را ارائه دهد .

قدمت تاریخی اثر واطلاعات جغرافیای انسانی ـ اقتصادی وی آن را در مجموع آثار منحصر به فرد قرار می دهد . این کتاب به ترجمه ی سعید خاکرند با مقدمه ی مفصلی از آندره میکل به چاپ رسیده است .

۴ ـ کتاب الخراج قدامه بن جعفر ( م ۳۳۷ ه ق ) معروف به کاتب بغدادی . نام کامل کتاب وی کتاب الخراج و صنعه الکتابه است . که در نه منزل نوشته ولی چهار منزل آن به دست ما رسیده است . وی ابتدا مسیحی بوده است ولی به اصرار شدید خلیفه المکتفی عباسی خلافت ( ۲۸۹ ـ ۲۹۵ ) مسلمان شد . او در اواخر زندگانی به منصب صاحب البرید ی رسید . قدامه کار اداری را با مسایل ادبی آمیخت .

کتاب الخراج ، در باب خراج از مآخذ معتبر بوده است . وچون قدامه خود ناظر حساب و درآمد در اداره ی مرکز بغداد بوده است شغلش ایجاب می کرده است که در آن از تقسیمات قلمرو خلافت و سازمان برید و مالیات هر ولایت ، سخن گوید . او در این کتاب بیشتر به وصف راه های برید و ولایات ، توجه دارد .

می توان گفت : کتاب وی تکمله ای بر کتاب ابن خرداد به است . چون غالباً بر مدارک رسمی آن تکیه دارد .

او نیز همانند یعقوبی و ابن خرداد به ، تقسیم کتاب خود را بنا بر جهات اربعه ( شمال ، جنوب ، مشرق و مغرب ) بر تقسیم جهان ، بر چهار ربع گذاشته است .

این کتاب به اهتمام و تصحیح دکتر حسین قره چانلو به چاپ رسیده است .

۵ ـ مسالک و ممالک اصطخری ( م ۳۴۶ ه ق ) وی بسیاری از ممالک را از دیار عرب تا ترکستان به قدم سیاحت کرده و درباره ی پیشه و بازرگانی ها که در هر شهری دیده ، اطلاعات سودمندی ارایه کرده . اصطخری ، اهل استخر ( اصطخر ) فارس بوده و به جهان گردی ، علاقه ی تمام داشته است .

اصطخری کتاب خود را ، بااستناد به کتاب صورالاقالیم ابوزید بلخی ( م ۳۲۲ ) ، تالیف کرده است و نیز در طرح نقشه ها نیز از وی پیروی کرده است .این کتاب در قرون پنجم یا ششم به فارسی ترجمه شده ولی ترجمه صحیح و کاملی به شمار نمی رود . قدمت زمان تألیف کتاب و اطلاعاتی که به دست می دهد ، آن را در زمره ی کتب دست اول قرار می دهد .

اصطخری نقشه های جغرافیایی رنگی نیز در معرفی سرزمین ها از خود به یادگار گذاشته است که در صورت دیار جبال ( قهستان ) و صورت دیار دیلم و طبرستان ، نام زنجان به چشم می خورد . این کتاب به اهتمام دکتر ایرج افشار به چاپ رسیده است .

۶ ـ سفرنامه ی ابودلف در ایران ، تألیف مسعود بن مهلهل الخزرجی الینبوعی شاعر ، جهان گرد ، جغرافی دان و معدن شناس عرب در اواخر قرن چهارم هجری است . کتاب شامل دو قسمتالرساله الاول و الرساله الثانیه می باشد .

کتاب الرساله الثانیه شامل مسافرت های وی در بلاد مغرب و شمال ایران است و اطلاعات مفیدی در مورد بعضی از سلاله هایایران مانند آل زیار ، سامانیان و آل مسافر ( زنجان و … ) و علویان طبرستان به دست می دهد .

کتاب الرسالهالثانیه وی ، برای هر مورخی که در باب تاریخ ایران ، تحقیق می کند به غایت مفید است .

چون گزارش های سیاح که از دیده ها و شنیده هایش گرد آوری شده ، در زمینه ی تاریخ ، جغرافیا و خصوصاً معدن شناسی است . بنابراین ارزش علمی فراوانی دارد .

این کتاب به نام سفرنامه ی ابودلف در ایران با تعلیقات و تحقیقات مینورسکی و ترجمه ی سید ابوالفضل طباطبایی به چاپ رسیده است .

این کتاب از دژ شمیران طارم ، سلسله ی مسافری ، معادن شهر شیز و تخت سلیمان و … در زنجان و اطراف آن در سال ۳۴۱ ،اطلاعات مفیدی ارایه می دهد .

۷ ـ صورهالارض ، تألیف ابوالقاسم محمدبن حوقل ، معروف به ابن حوقل ، جغرافی دان و سیاح معروف عرب است .

او این کتاب را در حدود سال ۳۵۰ هـ. ق نوشته است .

ابن حوقل سفر خود را در سال ۳۳۱ هجری از بغداد آغاز کرد و به قصد تجارت و سیاحت در اقصینقاط قلمرو اسلامی ، سفر کرد .وی از کتاب های مسالک ممالک ابن خرداد به و اصطخری ، الخراج قدامه اقتباس های فراوانی کرده است .

او در سال ۳۴۰ با اصطخری ملاقات داشته و به پیشنهاد اصطخری به اصلاح چند نقشه و تجدید نظر در محتوای کتاب وی پرداخته است . به طوری که در برخی موارد ، مطالب اصطخری را حرف به حرف آورده است .

سفرنامه ی ابن حوقل ( صوره الارض ) حایز اهمیت فراوانی است ، زیرا از آداب و رسوم ، زبان ، اوضاع اجتماعی ، اقتصادی و راه های سرزمین های مختلف ، اطلاعات قابل توجهی به دست می دهد .

در این کتاب واژه ها و لغات فارسی بسیاری به کار رفته که رواج آن واژه ها را در قرن چهارم ( زمان تألیف کتاب ) می رساند . این کتاب ، با ترجمه و تحقیق دکتر جعفر شعار به چاپ رسیده است .

۸ ـ حدود العالم من المشرق الی المغرب ، از مؤلفی ناشناخته که به سال ۳۷۲ هـ ق تألیف شده است .

این کتاب با وجود اجمال و ایجاز ، متضمن اطلاعات بسیار سودمندی است . و یکی از کهن ترین متون به جای مانده ی فارسی است . این کتاب یک بار به کوشش دکتر سید جلال الدین تهرانی و بار دیگر به کوشش دکتر منوچهر ستوده به چاپ رسیده است .

 
۱– گیرشمن ، رودمن ؛ ایران از آغاز تا اسلام ؛ ترجمه دکتر محمد معین ، انتشارات معین ، چاپ اول ، تهران ۱۳۸۳ ، ص ۴۱۰

۱ – قرچانلو ، حسین ؛ جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی ، ج۱ ؛ انتشارات سمت ، چاپ اول ، تهران : ۱۳۸۰ ، ص ۸

۲– بیک محمدی ، حسن ؛ مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ؛ انتشارات دانشگاه اصفهان ، چاپ سوم ، اصفهان : ۱۳۸۲ ، ص ۱۵

۳– همان ، ص ۱۲۱٫

۱– اشپولر ، برتولد ؛ تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، ج ۱ ، مترجم جواد فلاطوری ، نشر علمی و فرهنگی ، چاپ دوم ، تهران : ۱۳۶۴ ، ص ۶۵

۲– مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ، ص ۱۲۵ .