عنوان :
تحقیق سیر تحول و تطور نقوش محرابی
تعداد صفحات :۶۶
نوع فایل : ورد و قابل ویرایش
چکیده
عمده مبانی طراحی سنتی ایران مذهبی است ، اما پیش از رسیدن به آن مبناها باید گفت که حتی نخستین نقشهائی هم که انسان کشید ،بنیان مذهبی دارد ؛ یعنی به طور عمده جادوئی است . هر گونه باور به نیروئی بیرون از طبیعت یا ماوراء طبیعت ، بنیانی برای مذهب است ، ولو این که ما امروز آن گونه باورها را جزو مذهب نشماریم . مثلاً جادوگری کاری کاملاً مذهبی است و اتفاقاً همه نقاشیهای آغازین انسان هم دارای بنیاد جادوئی است ، زیرا از آن جهت نقش گاو وحشی یا گوزن را به دیواره غار کشیده اند که به آن تیراندازی کنند ، چه انسان باور داشت که اگر تصویر چیزی را تسخیر کند ، خود آن را هم تسخیر خواهد کرد . جای تیر روی نقاشی های درون غارها اندک نست . نقش کوه ، آب ، رقص مذهبی ، نمادهای آ ب ، گیاه ، حیوان و چهره ، عمده ی دست ساخته های نقش دار کهن – مثل سفال – را انباشته است . حتی بعد ها و در دوره تمدنهای پیشرفته نقشهای مذهبی بر انواع ابزارها و وسائل زندگی انسان دیده می شود . برای مثال تصویر کوزه ای را می بینیم که از مرو کشف شده است و روی آن آئین سوگ سیاوش ، که در واقع آئین عزای خدای نباتی است ، دیده می شود . البته نقشهای صرفاً تزئینی هم از زمانهای دور بر ابزارها و وسائل دیده می شود .
در این تحقیق در ابتدای امر سعی بر آن شده تا معنی و مفهوم محراب در فرهنگهای لغت و همچنین جایگاه آن در ادبیات عرفانی ارائه شود . در مرحله بعد تقسیم بندی های مختلف و نظریاتی که در مورد ریشه محراب و منشا پیدایش این نقش می باشد مورد بررسی قرار گرفته و در مورد هر کدام توضیحات لازم ارائه شده است ؛ به عنوان مثال در مورد محرابی در اسلام پس از عنوان نظریه ، به موضوعاتی از قبیل محرابهای اولیه ، نقش محراب در مساجد ، مشهورترین محرابهای جهان اسلام ، محراب در معماری اسلامی و … اشاره شده است ؛ و یا در مورد نظریه محراب و مهرابه پس از توضیح ارتباط محراب با مهرابه های آئین مهری ، به توضیح در مورد شکل مهرابه ها ، تمثیل کشتن گاو ، مهرابه های ایران و … پرداخته شده است .
پس از بررسی ارتباط نمکدانهای عشایری ایران با نقش محراب ؛ طرحهای مختلف محرابی را به همراه عکسهای مربوط به آن شرح داده ایم ؛ و در انتها نیز علاه بر بررسی نماد در قالیهای محرابی و جانمازی ، به بررسی چند نمونه از قالیهای محرابی موجود در موزه فرش پرداختیم .
واژگان کلیدی : محراب، مهراب، آئین مهری، آئین میترائی ، تطور نقوش، نقوش سجاده ای
فهرست مطالب
مقدمه و بیان مساله (۱-۱
پیشینه تاریخی تحقیق (۱-۲
فصل دوم : مواد و روشهای تحقیقفصل دوم : مواد و روشهای تحقیق
۱-۲) نوع و روش تحقیق
۲-۲) فرضیه تحقیق
۳-۲) اهداف تحقیق
فصل سوم : یافته های تحقیق
۱-۳) معانی محراب در فرهنگهای لغت فارسی و عربی
۲-۳) محراب در ادبیات عرفانی
۳-۳) تقسیم بندی کلی در مورد منشا پیدایش نقوش محرابی
۴-۳) پوست حیوانات
۵-۳) محرابی در اسلام و رابطۀ آن با مهرابه ها
۱-۵-۳) محرابهای اولیه
۲-۵-۳) نقش محراب در مساجد و دیگر اماکن مذهبی
۳-۵-۳) مشهورترین محرابهای جهان اسلام
۴-۵-۳) محراب در معماری اسلامی
۶-۳) محراب کلیساها و وجه تشابه و تفاوت آنها با محراب مساجد
۷-۳) محراب در آئین مهری
۱-۷-۳) مهرابه در آئین مهر
۲-۷-۳) شکل مهرابه ها
۳-۷-۳) تمثیل کشتن گاو
۴-۷-۳) بررسی نقش غار در آئین میترا
۵-۷-۳) مهرابه های ایران
۸-۳) رنگ در محراب
۹-۳) کتیبه های تزئینی محرابها
۱۰-۳) ارتباط نمکدانهای عشایری ایران و نقش محراب و انعکاس نقوش شبیه به آن بر روی انواع تاچه های بختیاری
۱۱-۳ ) قالیهای محرابی
۱-۱۱-۳)طرح محرابی ستوندار
۲-۱۱-۳) طرح محرابی قندیلی
۳-۱۱-۳) طرح محرابی درختی
۴-۱۱-۳) طرح محرابی گلدانی
۵-۱۱-۳) طرح محرابی دورنما
۶-۱۱-۳) طرح سجاده ای (طرح سجاده شاه عباسی)
۷-۱۱-۳) تفاوت قالیچه های طرح سجاده ای با قالیچه های سجاده
۸-۱۱-۳) طرح محرابی هزار گل (گل و بوته دار)
۹-۱۱-۳) طرح محرابی باغی (محرابی چهارباغ)
۱۰-۱۱-۳ ) طرح محرابی گنبدی (گنبددار)
۱۱-۱۱-۳) طرح محرابی ترنجی (ترنج دار)
۱۲-۱۱-۳) طرح محرابی تصویری (تصویردار)
۱۳-۱۱-۳) طرح گلدانی حاج خانمی
۱۴-۱۱-۳) طرح دو محرابه
۱۵-۱۱-۳) طرح سجاده چند محرابه (۳،۵،۷ یا ۹ محراب)
۱۲-۳) نمونه هایی از محرابهای مختلف ( عکس )
۱۳-۳) طرح محرابی و سجاده ها در مناطق مختلف
۱۴-۳) محرابی در مناطق مختلف
۱۵-۳ ) نقش ناظم
۱۶-۳ ) نماد در قالی
۱-۱۶-۳ ) نماد سرو
۲-۱۶-۳ ) نماد شجره الاخضر
۱۷-۳ ) چند نمونه از قالیهای محرابی موزه فرش
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل یافته ها
فصل پنجم : پیشنهاد و جمع بندی
فصل ششم : فهرست زیر نویسها / منابع و مآخذ
منابع و مآخذ
۱- حصوری ، علی .« مبانی طراحی سنتی در ایران » ، انتشارات چشمه ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۸۱، صص ۹ و۱۱
۲- زاویه ، سید سعید .« نظام جمع آوری و ثبت طرحهای فرش ایران» میزگرد بررسی مسایل فرش دستباف ایران ، اداره کل فرش و صنایع دستی و روستائی ، ۱۳۷۵، صص ۳۵ تا ۴۳
۳- « فرهنگ فرش دستباف» شماره ۱۴۶۰ استاندارد ملی ایران ، چاپ دوم ، خرداد ۱۳۷۱
۴- ادواردز ، سیسیل. « قالی ایران » ، انتشارات فرهنگسرا ، چاپ دوم ، ۱۳۶۸
۵- دریایی ، نازیلا .«مقاله نقش و اسطوره در فرش دستباف ایران» ، مجموعه مقالات اولین سمینار ملی تحقیقات فرش دستباف ، تهران ، جلد دوم ، مهر ماه ۱۳۸۲
۶- سجادی ، علی . « سیر تحول محراب » در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول ، سازمان میراث فرهنگی تهران ، چاپ اول ، ۱۳۷۵، صص ۴۴و۴۵
۷- همان ، ص ۴۶
۸- معین ، محمد . « فرهنگ فارسی » ، چاپ هشتم ، ۱۳۷۱، انتشارات امیر کبیر ، ۳۹۰۰ و ۳۹۰۱
۹- سجادی ، علی . « سیر تحول محراب »،…، ص۴۶
۱۰- همان ، صص ۵۱ و۵۲
۱۱- همان ، صص۴۶ تا ۴۸
۱۲- تورج ، ژوله .« پژوهشی در فرش ایران » ،انتشارات یساولی،تهران، ۱۳۸۱ ، ص۴۳
۱۳- همان ، ص ۴۲
۱۴- پایان نامه محراب دل
۱۵- تورج ، ژوله .« پژوهشی در فرش ایران » ،…، صص ۴۲و۴۳
۱۶- همان ، ص ۴۳
۱۷- فرجی ، محسن . « مقاله از مهراب تا مهراب » ، نصب شده در سایت علمی پژوهشی فرش ایران http://www.rugart.org/، ص۲
۱۸- پایان نامه محراب دل
۱۹- سجادی ، علی . « سیر تحول محراب »،…، ص۵۹
۲۰- همان ، ص ۵۶
۲۱- هیلن براند ، روبرت . « معماری اسلامی » ( شکل ، کارکرد ، معنی ) ، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی ، انتشارات روزنه ، چاپ اول ، ۱۳۸۰، ص ۴۵
۲۲- عرفان ، محمد هادی .« سلسله مطالعاتی پیرامون معماری مسجد » ، معماری مساجد ، جلد اول ، … ، ص ۲۷۵
۲۳- هیلن براند ، روبرت . « معماری اسلامی » ( شکل ، کارکرد ، معنی ) ، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی ، …، ص ۴۶
۲۴- عرفان ، محمد هادی .« سلسله مطالعاتی پیرامون معماری مسجد » ، معماری مساجد ، جلد اول ، … ، ص۲۷۵
۲۵- هیلن براند ، روبرت . « معماری اسلامی » ( شکل ، کارکرد ، معنی ) ، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی ، …، ص۴۶
۲۶- هیلن براند ، روبرت . « معماری اسلامی » ( شکل ، کارکرد ، معنی ) ، ترجمه ایرج اعتصام ، … ، ص ۸۳
۲۷- پروچازکا ، امجد بهومیل .« معماری مساجد جهان» ، ترجمه حسین سلطانزاده ، انتشارات امیر کبیر ، ۱۳۷۳، ص ۲۹
۲۸- تقی زاده ، محمد .« مسجد ، کالبد مسلط در مجتمع اسلامی » ، معماری مساجد ، جلد دوم ، …، ص ۱۳۲
۲۹- نجفی زیارانی ، سعید .« جستجویی برای دستیابی به مفاهیم » ، معماری مساجد ، جلد دوم ، … ، ص ۲۱۷
۳۰- همان ، ص ۲۱۶
۳۱- شکاری نیری، جواد . « تبیین ویژگیهای معماری و خصوصیات کالبدی و هنر قدسی مساجد دوران اسلامی » ، …، ص ۲۴۴
۳۲- همان ، ص ۲۴۵
۳۳- نقره کار ، عبدالمجید.« معماری مسجد از مفهوم تا کالبد » ، معماری مساجد ، جلد دوم، …، ص ۲۳۵
۳۴- شکاری نیری، جواد . « تبیین ویژگیهای معماری و خصوصیات کالبدی و هنر قدسی مساجد دوران اسلامی » ، …، ص۲۵۴
۳۵- سجادی ، علی . « سیر تحول محراب »، …، صص ۳۹و۴۰
۳۶- تورج ، ژوله .« پژوهشی در فرش ایران » ،…، ص۴۲
۳۷- رضی ، هاشم .« آئین مهر » ، … .
۳۸- همان
۳۹- همان
۴۰- همان
۴۱- سجادی ، علی . « سیر تحول محراب »، …، صص۴۱ و ۴۲
۴۲- عرفان ، محمد هادی .« سلسله مطالعاتی پیرامون معماری مسجد » ، معماری مساجد ، جلد اول ، … ، ص۲۷۹
۴۳- سجادی ، علی . « سیر تحول محراب »، …، صص۲۱۱ و ۲۱۲
۴۴- پایان نامهمحراب دل
۴۵- تناولی ، پرویز . « نان و نمک » ،…،صص ۱۶ و ۱۷
۴۶- نصیری ، محمد جواد . « سیری در هنر قالیبافی ایران » ، تهران ، زمستان ۱۳۷۴، مولف ، ص ۷۸
۴۷- یساولی ، جواد .« مقدمه ای بر شناخت قالی ایران » ، فرهنگسرا ، تهران ، چاپ دوم ، ۱۳۷۵، ص ۱۳۲
۴۸- نصیری ، محمد جواد . « سیری در هنر قالیبافی ایران » ، تهران ، زمستان ۱۳۷۴، مولف ، ص۷۸
۴۹- یساولی ، جواد .« مقدمه ای بر شناخت قالی ایران » ، فرهنگسرا ، تهران ، چاپ دوم ، ۱۳۷۵، ص۱۳۲
۵۰- هانگلدین ، آرمن . « قالیهای ایرانی» ( ابزار و مواد ، سوابق نقوش ، شیوه های بافت ) ، ترجمه اصغر کریمی ، فرهنگسرا ، چاپ اول ، ۱۳۷۵، ص ۳۲
۵۱- دانشگر ، احمد.« فرهنگ جامع فرش یادواره » ، … ص ۳۴۰
۵۲- همان ، صص ۳۴۰و۳۴۱
۵۳- همان ، ص ۱۱۹
۵۴- محمد زکی ، محمد حسن . « هنر ایران در روزگار اسلامی » ، ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی ، صدای معاصر ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۷۷، ص ۱۴۴
۵۵- دانشگر ، احمد.« فرهنگ جامع فرش یادواره » ، …، ص ۱۱۹
۵۶- هانگلدین ، آرمن . « قالیهای ایرانی» ( ابزار و مواد ، سوابق نقوش ، شیوه های بافت ) ، ترجمه اصغر کریمی ، فرهنگسرا ، چاپ اول ، ۱۳۷۵، ص۲۵
۵۷- دانشگر ، احمد.« فرهنگ جامع فرش یادواره » ، …، ص۳۴۰
۵۸- همان ، ص ۳۶۶
۵۹- فریه ، ر.دبلیو . « هنرهای ایران » ، ترجمه پرویز مرزبان ، فروزانفر ، چاپ اول ، ۱۳۷۴، ص ۱۳۴
۶۰- پرهام ، سیروس . « شاهکارهای فرشبافی فارس » ، سروش ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۷۵، صص ۲۵ تا ۲۷
۶۱- آذر پاد ، حسن – حشمتی رضوی ، فضل ا… « فرشنامه ایران » ، پژوهشگاه چاپ اول ، ۱۳۷۲، ص ۱۰۰
۶۲- دانشگر ، احمد.« فرهنگ جامع فرش یادواره » ، …، ص۳۶۵
۶۳- هیلن براند ، روبرت . « معماری اسلامی » ( شکل ، کارکرد ، معنی ) ، ترجمه ایرج اعتصام ، … ، ص۹۷
۶۴- دانشگر ، احمد.« فرهنگ جامع فرش یادواره » ، …، ص۳۴۱
۶۵- جزوه موزه فرش
۶۶- تورج ، ژوله .« پژوهشی در فرش ایران » ،…،صص ۴۴ و ۴۵
۶۷- دیجور ، پگاه . « پایان نامه طرح محرابی در قالی ایران »
۶۸- یا حقی ، محمد جعفر .« فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی » ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سروش ، تهران ، ۱۳۷۵، صص ۱۳۴ و ۱۳۵
۶۹- تناولی ، پرویز . « سرو زرتشت » ، طاووس ( فصلنامه هنر ایران ) ، سال اول ، شماره ۳ و ۴ ، بهار و تابستان ۷۹ ، صص ۵۳ و ۵۴
۷۰- یا حقی ، محمد جعفر .« فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی »،…، صص ۲۷۳ و ۲۷۴
۷۱- دادگر ، لیلا .« فرش ایران » ( نمونه هائی از فرش های موزه فرش ایران .)
منابع و مآخذ
۱- تورج ، ژوله .« پژوهشی در فرش ایران » ،انتشارات یساولی،تهران، .۱۳۸۱
۲- پرهام ، سیروس.« شاهکارهای عشایری و روستایی فارس » ، چاپ اول ، ۱۳۷۱، انتشارات امیر کبیر .
۳- دانشگر ، احمد .« فرهنگ جامع فرش » یادواره دانشنامه ایران ، سازمان چاپ گلشهر ، چاپ اول ، ۱۳۷۶٫
۴- ادواردز ، سیسیل .« قالی ایران » ، انتشارات فرهنگسرا ، چاپ دوم ، ۱۳۶۸٫
۵- تناولی ، پرویز . « قالیچه های تصویری » . انتشارات سروش ، چاپ اول ، تهران ، ۱۳۶۸٫
۶- استاندارد ملی ایران – شماره ۱۴۶۰- « فرهنگ فرش دستباف » ، چاپ دوم ، ۱۳۷۱٫
۷- تناولی ، پرویز .« نان و نمک » .
۸- حصوری ، علی .« مبانی طراحی سنتی در ایران » ، انتشارات چشمه ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۸۱
۹- زاویه ، سید سعید .« نظام جمع آوری و ثبت طرحهای فرش ایران» میزگرد بررسی مسایل فرش دستباف ایران ، اداره کل فرش و صنایع دستی و روستائی ، ۱۳۷۵
۱۰- دریایی ، نازیلا .«مقاله نقش و اسطوره در فرش دستباف ایران» ، مجموعه مقالات اولین سمینار ملی تحقیقات فرش دستباف ، تهران ، جلد دوم ، مهر ماه ۱۳۸۲
۱۱- سجادی ، علی . « سیر تحول محراب » در معماری اسلامی ایران از آغاز تا حمله مغول ، سازمان میراث فرهنگی تهران ، چاپ اول ، ۱۳۷۵
۱۲- معین ، محمد . « فرهنگ فارسی » ، چاپ هشتم ، ۱۳۷۱، انتشارات امیر کبیر
۱۳- فرجی ، محسن . « مقاله از مهراب تا مهراب » ، نصب شده در سایت علمی پژوهشی فرش ایران http://www.rugart.org/
۱۴- هیلن براند ، روبرت . « معماری اسلامی » ( شکل ، کارکرد ، معنی ) ، ترجمه باقر آیت الله زاده شیرازی ، انتشارات روزنه ، چاپ اول ، ۱۳۸۰
۱۵- عرفان ، محمد هادی .« سلسله مطالعاتی پیرامون معماری مسجد » ، معماری مساجد ، جلد اول
۱۶- پروچازکا ، امجد بهومیل .« معماری مساجد جهان» ، ترجمه حسین سلطانزاده ، انتشارات امیر کبیر ، ۱۳۷۳
۱۷- تقی زاده ، محمد .« مسجد ، کالبد مسلط در مجتمع اسلامی » ، معماری مساجد ، جلد دوم
۱۸- نجفی زیارانی ، سعید .« جستجویی برای دستیابی به مفاهیم » ، معماری مساجد ، جلد دوم
۱۹- شکاری نیری، جواد . « تبیین ویژگیهای معماری و خصوصیات کالبدی و هنر قدسی مساجد دوران اسلامی »
۲۰- نقره کار ، عبدالمجید.« معماری مسجد از مفهوم تا کالبد » ، معماری مساجد ، جلد دوم
۲۱- رضی ، هاشم .« آئین مهر » ، … .
۲۲- نصیری ، محمد جواد . « سیری در هنر قالیبافی ایران » ، تهران ، زمستان ۱۳۷۴، مولف
۲۳- یساولی ، جواد .« مقدمه ای بر شناخت قالی ایران » ، فرهنگسرا ، تهران ، چاپ دوم ، ۱۳۷۵
۲۴- هانگلدین ، آرمن . « قالیهای ایرانی» ( ابزار و مواد ، سوابق نقوش ، شیوه های بافت ) ، ترجمه اصغر کریمی ، فرهنگسرا ، چاپ اول
۲۵- محمد زکی ، محمد حسن . « هنر ایران در روزگار اسلامی » ، ترجمه محمد ابراهیم اقلیدی ، صدای معاصر ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۷۷
۲۶- هانگلدین ، آرمن . « قالیهای ایرانی» ( ابزار و مواد ، سوابق نقوش ، شیوه های بافت ) ، ترجمه اصغر کریمی ، فرهنگسرا ، چاپ اول ، ۱۳۷۵
۲۷- فریه ، ر.دبلیو . « هنرهای ایران » ، ترجمه پرویز مرزبان ، فروزانفر ، چاپ اول ، ۱۳۷۴
۲۸- آذر پاد ، حسن – حشمتی رضوی ، فضل ا… « فرشنامه ایران » ، پژوهشگاه چاپ اول ، ۱۳۷۲
۲۹- دیجور، پگاه . « طرح محرابی در قالی ایران». پائیز۱۳۷۹
۳۰- جزوه موزه فرش
۳۱- دیجور ، پگاه . « پایان نامه طرح محرابی در قالی ایران »
۳۲- یا حقی ، محمد جعفر .« فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی » ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و سروش ، تهران ، ۱۳۷۵۳۳- تناولی ، پرویز . « سرو زرتشت » ، طاووس ( فصلنامه هنر ایران ) ، سال اول ، شماره ۳ و ۴ ، بهار و تابستان ۷۹۳۴- دادگر ، لیلا .« فرش ایران » ( نمونه هائی از فرش های موزه فرش ایران .)، چاپ اول ، ۱۳۸۰
۳۵- جزوه درسی استاد جامی
۳۶- صوراسرافیل ، شیرین .« فرش نائین » ، فرهنگان، چاپ اول ، ۱۳۷۶
۳۷- فرجی ، محسن .«مقاله از مهراب تا محراب »
۳۸- تناولی ، پرویز.« قالیچه های تصویری ایران » ، انتشارات سروش، چاپ اول ، تهران
مقدمه و بیان مساله (۱-۱
طراحی سنتی ایران اساساً پیش از تاریخ یعنی پیش از پیدایش خط – شکل گرفته است .می دانیم که بشر طراحی را از مرحله غار نشینی آغاز کرده است ، دوره ای که سنگ ساده و نتراشیده را به عنوان ابزار به کار می برد ، اما انسان این دوره دارای ره آوردهای مهم فرهنگی است که در نقش پردازی او اثر گذاشته است . همچنین دوره های نوسنگی ، مفرغ تا آهن هر یک برای انسان یا در هر دوره ای انسان برای ما دارای ره آوردهای مشخصی است که باید شناخته شود ، زیرا در هر یک از دوره ها به حسب وضع اجتماعی و اقتصادی انسان ، دسته ای از نقشها آفریده شده است . گذشته از این ، اعتقادات انسان در هر دوره هم باعث پیدایش نقشه هائی شده است که باید به آنها پرداخت .
عمده مبانی طراحی سنتی ایران مذهبی است ، اما پیش از رسیدن به آن مبناها باید گفت که حتی نخستین نقشهائی هم که انسان کشید ،بنیان مذهبی دارد ؛ یعنی به طور عمده جادوئی است . هر گونه باور به نیروئی بیرون از طبیعت یا ماوراء طبیعت ، بنیانی برای مذهب است ، ولو این که ما امروز آن گونه باورها را جزو مذهب نشماریم . مثلاً جادوگری کاری کاملاً مذهبی است و اتفاقاً همه نقاشیهای آغازین انسان هم دارای بنیاد جادوئی است ، زیرا از آن جهت نقش گاو وحشی یا گوزن را به دیواره غار کشیده اند که به آن تیراندازی کنند ، چه انسان باور داشت که اگر تصویر چیزی را تسخیر کند ، خود آن را هم تسخیر خواهد کرد . جای تیر روی نقاشی های درون غارها اندک نست . نقش کوه ، آب ، رقص مذهبی ، نمادهای آ ب ، گیاه ، حیوان و چهره ، عمده ی دست ساخته های نقش دار کهن – مثل سفال – را انباشته است . حتی بعد ها و در دوره تمدنهای پیشرفته نقشهای مذهبی بر انواع ابزارها و وسائل زندگی انسان دیده می شود . برای مثال تصویر کوزه ای را می بینیم که از مرو کشف شده است و روی آن آئین سوگ سیاوش ، که در واقع آئین عزای خدای نباتی است ، دیده می شود . البته نقشهای صرفاً تزئینی هم از زمانهای دور بر ابزارها و وسائل دیده می شود .(۱ )
اصول کلی طرح در قالی ایران
به طور کلی طرحهای قالی در ایران به دو دسته کاملاً مشخص قابل طبقه بندی هستند .
الف ) طرحهای شکسته یا هندسی که شامل طرحهایی هستند که از خطوط مستقیم شکسته تشکیل شده اند .
ب ) طرحهای گردان که شامل طرحهائی هستند که از خطوط منحنی قوام گرفته اند .
مضاف براینکه وجود هر دو طرح در یک نقشه قالی محال نبوده ، و در این مواردکه طرحهای شکسته وگردان مشترکاً در طراحی استفاده شده باشند – وجه غالب مورد توجه می باشد .
این تقسیم بندی دارای ویژگی جغرافیایی و یا منطقه ای نیز می باشد به نحوی که طرحهای شکسته اغلب تداومی است در میان شهرنشینان و کارگاههای شهری . علت این ویژگی نیز مستقیماً مربوط به قابلیت و مهارت طراحان و بافندگان این مناطق می باشد . گذشته از این طبقه بندی کلی که مطمع نظر در آن خطوط مربوط می شود ؛ طبقه بندی های دیگری نیز در طراحی فرش وجود دارد . از آن جمله طبقه بندی منطقه ای است و آن مربوط به منطقه تولید است که معمولاً دارای مشخصه های خاص همان مناطق است . برای نمونه فرشهای ترکمن مجموعه ای از طرحهای هندسی مربوط به طوایف متعدد ترکمن است که بعنوان سمبل های هر طایفه شناخته شده و در جای دیگر مورد استفاده نیست . از این رو فرش منطقه ترکمن و سایر مناطق را به راحتی می توان تمیز داد ؛ یا مثلاً فرشهای بختیاری دارای ویژگیهای مشخصی از طرح هستند که از طرحهای سایر مناطق قابل شناسایی است . اما این شناسایی در اکثر موارد قطعی نیست . فرش های تبریز و اصفهان غیر از موارد خاص ، ویژگیهای قطعی منطقه ای را دارا نیستند ؛ و یا نمی توان فرش های تولیدی کاشان –اردستان – اردکان – نائین – یزد – کرمان و … را در تمامی موارد از هم تمیز داد . این شرایط خصوصاً امروزه به جهت توسعه ارتباطات و افزایش جابجایی جمعیت و امکانات رونوشت برداری بیشتر بوده و تقریباً به سمتی رفته ایم که طرح قم با ورامین و ساوه یا تبریز و اصفهان در هم آمیخته شده و خصلت های منطقه ای خود را از دست داده اند . البته این بدان معنی نیست که دیگر طرحهای منطبق بر ویژگیهای شناخته شده ادوار گذشته تولید نمی گردند . ( ۲ )
با توجه به طبقه بندی که توسط شرکت سهامی فرش صورت گرفته است ؛ نقوش فرشهای ایران در ۱۹ گروه اصلی با زیر مجموعه های آن قرار می گیرد که در زیر به آن اشاره خواهیم کرد .
گروه ۱ – طرحهای آثارباستانی و ابنیه اسلامی : برای ایجاد این طرحها از ساختمانها و کاشیکاریها و اشکال هندسی و تزئینی بنا ها الهام گرفته شده است . در طول تاریخ طراحان فرش در طرحهای اصلی دخل و تصرفاتی کرده و طرحهای فرعی از آنها بوجود آورده اند . معروفترین آثار از این قبیل عبارتند از : طرح مسجد شیخ لطف ا… – محرابی کوفی – مسجد کبود – مقبره شیخ صفی – سر در امامزاده محروق – گنبد قابوس- مسجد شاه اصفهان – تخت جمشید – طاق بستان – طاق کسری .
گروه ۲ – اساس این طرحها را گلهای طراحی شده خاصی تشکیل می دهند که به نام شاه عباسی مشهور شده اند . این گلهای تجدید یافته ضمن شاخه و برگها و گاه اسلیمی ها و ختایی ها در متن و حاشیه فرش ، نقشه اصلی را تشکیل می دهند . به گروههای فرعی طرح شاه عباسی ، نام های : افشان – لچک ترنج – ترنجدار – درختی – جانوری – شیخ صفی – طره دار سلسه ای – شاه عباسی تصرفی – ترنجی طره دار – بوته ای و لچک ترنج کف ساده داده شده است .
گروه ۳ – طرحهای اسلیمی : شکل اصلی این طرح را شاخه های دورانی در میان برگها تشکیل می دهد . این شاخه های تجدید یافته طرح درخت می باشد . اسلیمی انواع بسیار زیاد دارد و معمولاً در بیشتر قالیها این طرح تکرار می گردد . منتهی در بعضی فرشها این طرح مسلط است . معروفترین اسلیمیها اسلیمی دهن اژدری است . در این نوع اسلیمی انتهای هر شاخه به دو شاخه متقارن منشعب می گردد و به صورت فکین اژدها نشان داده می شود و روی ساقه شاخه ها جوانه هایی در نقاط مختلف تزئین شده است که بیشتر این جوانه ها را اسلیم می نامند . شاید کلمه اسلیمی از اسلیم به معنای جوانه باشد و شاید هم این لغت مصغر اسلامی باشد و می دانیم که در هنرهای اسلامی از این طرح بسیار استفاده شده است . این طرح نیز به لحاظ تغییرات و دخل و تصرف ها به گروه های فرعی بسیاری تقسیم شده است . مانند تمام اسلیمی – اسلیمی بندی – اسلیمی شکسته – اسلیمی دهان اژدری – اسلیمی لچک ترنج – اسلیمی ترنج دار و اسلیمی ماری .
گروه ۴ – افشان : در طرحهای فرش معمولاً کلیه اجزاء و اشکال به هم پیوسته و مرتبطهستند . گویی قلم نقاش از هنگام شروع طرح تا پایان آن تحرک و ارتباط خود را قطع نساخته است . ولی طرح افشان به این صورتست که گل و برگها و شاخه ها به طور پراکنده و بدون پیوستگی با یکدیگر در متن فرش افشانده شده اند ؛ به همین علت است که اصل چنین طرحی را افشان نامیده اند . اما در طرح افشان نیز تنوع و تغییر زیادی داده شده است و طرحهای فرعی بسیاری از آن منشعب شده گشته مانند افشان اسلیمی – افشان ختایی – افشان بندی – افشان شکسته – افشان گل اناری – افشان شاه عباسی – افشان شاخه پیچ – افشان دسته گل – افشان حیوان دار و افشان ترنج دار .
گروه ۵ – اقتباسی :بعضی از این طرحها به نقشه های محلی و بومی مناطق مرزی ایران شباهت دارند و گاه از مناطق سر حدی گذشته از کشورهای دور دست الهام می گیرند . اما اگر دقیقاً بررسی کنیم در می یابیم که بیشتر این طرحها دارای ریشه ایرانی هستند . معروفترین طرحها از این گروه عبارتند از افغانی – آناتول – قفقاز – گوبلن .
گروه ۶ – بندی :منظور از استعمال واژه بندی اینست که یک قطعه کوچک از یک طرح در سرتاسر فرش ، چه از جهت طول و چه از سمت عرض تکرار می گردد . چون این قطعات در مرحله تکرار به هم می پیوندند آنرا بندی یا واگیره ای می نامند . نام های فرعی این گروه عبارتند از : بندی اسلیمی – بندی پیچیک – بندی شکسته – بندی کتیبه ای – بندی مستوفی – بندی ورامین یا مینا خانی – بندی قاب خشتی یا لوزی – بندی ترنج دار – بندی درختی – بندی قابقابی – بندی شیر و شکری یا بازوبندی – بندی سروی – بندی آدمکی یا ملانصرالدین – بندی بختیاری – بندی مجلسی – بندی خوشه انگوری – بندی شاخه گوزن حیوان دار – بندی خاتم شیرازی و بندی دسته گل .
گروه ۷ – بته ای : طرح بته ای تجزیه یافته درخت سرو است یعنی همان بته های سر کجی که به بته جقه شهرت یافته است . علاوه بر ایران این طرح در شبه قاره هند نیز از دیر باز رواج داشته است . در طرحهای بته ای فرش ایران اندازه ها و اشکال مختلف به چشم می خورد . معروفترین طرحهای بته ای عبارتند از : بته جقه – بته شاخ گوزن – بته ترمه – بته سرابندی – بته خرقه ای – بته قلمکار اصفهان – بته کردستانی یا هشت بته – بته میر شکسته – بته لچک ترنج – بته سنندج – بته افشاری و بته بازوبندی .
گروه ۸ – درختی : با وجودی که در طراحی فرش اساس کار را شاخه و برگها تشکیل می دهند ولی در طرحهای درختی سعی شده است وجه تشابه زیادی با طبیعت حفظ گردد . طرحهای فرعی معروف درختی این طور نامگذاری شده اند : درختی جانوری یا حیواندار – درختی سبزیکار یا آبنما – درختی ترنجدار – درختی سروی و درختی گلدانی .
گروه ۹ – ترکمنی (بخارا) : طرح فرشهای ترکمنی از لحاظ شکل هندسی و شکستگی خطوط در ردیف طرحهای ایلی و خاص مردم کوچ نشین است که بطور ذهنی و بدون نقشه بافته می شوند . شاخه های فرعی این گروه شامل : ترکمنی قاب یموتی – ترکمنی شانه ای – ترکمنی غزال گز ( آهو چشم ) – ترکمنی آخال – ترکمنی چهار قاب – ترکمنی خورجین و ترکمنی قاشقی .
گروه ۱۰ – شکارگاه :مشخصاتی که در مورد طرحهای درختی ذکر شد در طرحهای شکارگاه نیز وجود دارد ، منتهی در اغلب طرحهای شکارگاه ، حیوانات وحشی در حال شکار نقش شده اند . گروههای فرعی این طرح عبارتند از : شکارگاه درختی – شکارگاه ترنجی – شکارگاه قابی – شکارگاه لچک ترنج و شکارگاه سراسری .
گروه ۱۱ – قابی : این طرح از قابهای چند ضلعی بوجود آمده است و از گروههای فرعی آن به قاب اسلیمی – قاب قرآنی کرمان یا ستوندار می توان اشاره کرد .
گروه ۱۲ – گلفرنگ :طرح گلفرنگ ترکیبی است از طرحهای اصیل ایرانی با گلهای طبیعی ، مخصوصاً گل سرخ . در این نوع قالی از رنگهای تند و روشن مخصوصاً رنگهای سرخ استفاده می شود . گروههای فرعی این طرح را گل سرخ ( لچک ترنج ) – گلفرنگ بیجار – گلفرنگ مستوفی – گلفرنگ ترنجدار – گلفرنگ دسته گل و گل فرنگ گل و بلبل تشکیل می دهند .
گروه ۱۳ – گلدانی :در طرح گلدانی اغلب شکل گلدان در اندازه های مختلف به چشم می خورد . گاه یک گلدان بزرگ پر از گل تمام فرش را می پوشاند . گاه چند گلدان کوچک به طور متقارن در اطر
۲-۱ )پیشینه تاریخی تحقیق
در خصوص موضوع این تحقیق تا به حال کتابی به صورت جامع و صرفاً با عنوان سیر تحول و تطور نقوش محرابی تدوین نشده است ؛ ولی پایان نامه ای با عنوان طرح محرابی در قالی ایران توسط خانم پگاه دیجور فارغ التحصیل رشته صنایع دستی نوشته شده و در آن به این مطلب پرداخته شده است .در کتب مختلف اساتید و پژوهشگران فرش کشور ، مطالب مختلفی ( همانطور که گفته شد نه به صورت جامع و اختصاصی ) در رابطه با نقوش محرابی ذکر شده که به اختصار توضیح می دهیم :
در کتاب پژوهشی در فرش ایران از نوشته های پژوهشگر موفق و نام آشنای کشور – جناب آقای ژوله – در خصوص قالیهای محرابی مطالبی ذکر شده که شامل تقسیم بندی در مورد منشا پیدایش قالیهاش محرابی است که در این تحقیق نیز اساس تقسیم بندی بر پایه آن گذاشته شده است .- به استثناء مورد کلیساها که گمان می رود به دلیل احتمال اندک صادق بودن این نظریه به آن اشاره نفرموده اند .
در کتب دیگر اکثراً یا توضیح جامعی در خصوص قالیهای محرابی داده نشده و تنها حین تقسیم بندی نقوش قالی ایران اشاره مختصری به نقوش محرابی صورت گرفته است مانند : « فرش نائین» و « طراحان بزرگ فرش» از تالیفات سرکار خانم صور اسرافیل و« مبانی طراحی سنتی در ایران » از نوشته های آقای علی حصوری .
یا اینکه در کتب فرش مناطق ، نمونه هایی از فرش محرابی آن منطقه به تصویر کشیده شده است ؛ مانند : فرش ساروق ( خانم صور اسرافیل ) ، قالی ایران ( سیسیل ادواردز ) ، قالیچه های تصویری ( پرویز تناولی ) ، فرش ایران – مجموعه ای از فرشهای موزه فرش ایران – ( سرکار خانم لیلا دادگر ) و بسیاری از کتب دیگر .
و یا به بررسی و مقایسه موضوعی خاص با نقوش محرابی پرداخته شده است ؛ مانند « نان و نمک » از تالیفات جناب آقای پرویز تناولی که در آن رابطه بین طرح محرابی و نمکدانهای عشایری را بررسی کرده است .
و اما اینکه طی تحقیق انجام شده به این نتیجه رسیدیم که بیشترین شناخت را از قالیهای محرابی ، پژوهشگر توانای معاصر استاد سیروس پرهام دارند . ایشان در کتب مختلف خود اشارات مختلفی راجع به این نوع قالیها کرده اند که حاکی از شناخت عمیق ایشان در خصوص این نقش می باشد .از جمله این کتابها می توان به : « دستبافتهای عشایری و روستایی فارس» – در دو جلد – و « شاهکارهای فرشبافی فارس » اشاره کرد .
چندین مقاله نیز در این خصوص نوشته شده است که از آن جمله می توان به مقاله« قالیهای قدیم ایران» نوشته پروین برزین و مقاله « از مهراب تا محرابه » نوشته محسن فرجی اشاره کرد .
فصل دوم
۲-۱ ) مواد و روشهای تحقیق
به خاطر آنکه این تحقیق از نوع تاریخی-توصیفی بوده و در آن تنها قصد شناسایی منشا نقشه محرابی و نیز طرحهای مختلف آن را داشته ایم ؛ تنها از روش کتابخانه ای استفاده شده و برای نشان دادن نمونه فرشهای مناطق مختلف نیز از عکسهای موجود در کتب مختلف استفاده شده است .
۲-۲ ) فرضیه تحقیق
با توجه به نظریات مختلف در خصوص منشا پیدایش نقوش محرابی که در فصل سوم به تفصیل در مورد آن توضیح خواهیم داد ؛ در این تحقیق قصد داریم اثبات کنیم علاوه بر اینکه بین نظریات ارائه شده توسط محققین هیچ تناقضی وجود ندارد بلکه رابطه مستقیمی نیز بین آنها وجود دارد ؛ مثلاً ممکن است نقشه محرابی در ابتدا – همانطور که در فصل سوم اشاره خواهیم کرد – از پوست حیوانات گرفته شده باشد که بعدها به فرم طاق مانند مهرابه های آئین مهری منتقل و از آنجا به کلیساها و مساجد انتقال یافته باشد . در خصوص منشا نقشه محرابی آنچه اهمیت دارد اینست که فرم محراب به خاطر تقدس خود اینچنین جاودان مانده تا حدی که با تغییر آئین ها و مذاهب ، این فرم که برای انسان ها حالت تقدس خاصی داشته همچنان در معماری ، فرش و سایر هنرهای تزئینی به ویژه هنرهای تزئینی مذهبی به حیات خود ادامه داده است
۳-۲ ) اهداف تحقیق
همانطور که اشاره شد و در فصلهای بعد بیشتر در مورد آن صحبت خواهیم کرد ؛ سیر تحول و تطور طرحهای محرابی و در واقع پیشینه این طرح ، از جمله مبحث هایی است که محققین ما در رابطه با آن به اتفاق نظر نرسیده اند . برخی آنرا مربوط به پوست حیوانات دانسته اند ، برخی دیگر آنرا فرم تکامل یافته مهرابه های آئین مهری و برخی آنرا نشات گرفته از محراب مساجد می دانند . هدف تحقیق حاضر از طرفی باز کردن این نقطه مبهم و از طرف دیگر شناساندن طرحهای مختلف محرابی ، محرابیهای مناطق مختلف و بطور کل تفحص در این باب می باشد که امید است برای خوانندگان محترمی که نظر به استفاده از این تحقیق را دارند مثمر ثمر باشد .
فصل سوم : یافته های تحقیق
۱-۳ ) معانی محراب در فرهنگهای لغت فارسی و عربی
محراب از فعل حرب که مصدرش حرب و محراب بوده ، گرفته شده است .
بنا به گفته ابن منظور : در حقیقت مرد جنگاور است و محرب و محراب یعنی کسی که بسیار جنگجو است ، و گفته شده است محرب و محراب یعنی کسی که دارای شجاعت و جنگاوری است .
همچنین آورده شده که کلمه محراب از مصدر « محاربه » گرفته شده ، برای اینکه نماز گزار هنگام نماز با شیطان جنگ می کند و در هنگام نماز با حضور قلبش با نفسش مبارزه می کند .
زبیدی از قیومی روایت می کند که محراب مساجد همانا بالاترین مجالس هستند ، و بالای خانه بهترین مکان در آن ، و محراب مسجد برترین و شریف ترین موضوع در آن است .به نقل از وضاح الیمین شاعر قبل از اسلام این بیت را آورده اند که :
ربه محراب اذا جئتها
لم القها او ارتقی سلما
« یعنی (معشوق من ) صاحب محراب و قصری است که چون بدیدار وی روم تا از نردبان بالا نروم او را نخواهم دید .»
ابن منظور روایت کرده که محراب همان مکانی است که پادشاهان از مردم فاصله می گیرند ، و به نقل از الازهری گفته است که برای این به محراب ، محراب گفته شده که برای جدا کردن امام و دور کردن او از مردم بوده و محراب بالاترین جایگاه و بلندترین مکان در خانه و مسجد است .
باز ابن منظور از قول امام ابن حنیفه از عبیده نقل کرده است : محراب بهترین محلهای نشستن پادشاه است و برترین محلهای نشستن و اولین و شریفترین آنهاست . ابن منظور همچنین از الاصمعی روایت کرده که عرب قصر را به خاطر شریف بودنش محراب می نامند .
همچنین محراب را به معنای فرورفتگی های طاقچه مانندی که بتها را در آن قرار می دادند ، آورده اند. مانند این بیت :
« فجر الاحبوش سما ناقها واحتل من غمدان محراب الدما »
که امام ابن درید اللغوی الاذری گفته است و مقصود فرورفتگی هایی بوده در قصر غمدان که در آنها بتها را قرار می داده اند .
در مجمع البیان به نقل از عدی ابن زید از شعرای پیش از اسلام آورد است . (۶)
« کدمی العاج فی المحاریب ادکان
بیض فی الارض زهره مستنیر »
( مانند بتها در محراب و یا گل سفیدی در باغ که غنچه اش می درخشد .)
ابن منظور به نقل از الاعشی نوشته است : و مجلسی را بینی که محرابی در آن فر شده است با پارچه های درخشان .
در بسیاری از فرهنگها علاوه بر معنای فوق به بیشه شیر ( جایگاه شیر ) نیز آمده است . در این معنا همان طور که اغلب اشاره کرده اند به خاطر گوشه نشینی شیر آمده است ، زیرا شیر در جائی که دور از دسترس باشد جایگاه خود را می سازد . در این معنا با معنایی که در مورد جایگاه پادشاهان که از مردم دور باشند نیز مطابقت دارد . ابن منظور و زبیدی نوشته اند : معنی محراب مسجد است پس محاریب بنی اسرائیل مساجد آنهاست که در آنجا به بحث می نشستند و در آنجا برای نماز اجتماع می کردند .
همچنین به معنای عبادت آمده و گفته اند که مقصود از محاریب بنی اسرائیل محل عبادت آنها بوده است . ( ۷ )
دکتر محمد معین محراب را به پیشگاه مجلس ، صدر اطاق – مقصوره ، شاه شین – جایی در مسجد که امام نماز در آنجا گزارد ، « و آنجا جاهای نماز و محرابهای نیکو ساخته و خلقی از متصوفه همیشه آنجا مجاور باشند ، » ( سفر نامه ناصر خسرو ) – جمع محاریب – قبله – ابروی معشوق – آفتاب – آتش – جام جهان نما ، معنی کرده است . (۸)
در لغت نامه دهخدا ( جلد ۱۴ )آمده است ؛ محراب : نام پادشاه کابل – جد مادری رستم .
ضمن آنچه گفته شد خلاصه اینکه محراب در عانی متعددی آمده که عبارتند از :
۱٫ مردی جنگاور و شجاع .
۲٫ نماز گزار با شیطان جنگ می کند و با حضور قلبش با نفسش مبارزه می کند .
۳٫ دوری و از دیگران جدا بودن .
۴٫ بالای خانه و بهترین محل در آن و بلندترین اطاق در ساختمان و صدر مسجد و صدر اطاق ، بهترین جای خانه .
۵٫ بیشه « ماوای شیر » .
۶٫ محل عبادت ( مسجد ) .
۷٫ قصر یا کاخ .
۸٫ فرو رفتگی هایی در معابد که مجسمه ها را در آنها قرار می دادند .
۹٫ جایی که دست یابی به آن مشکل است . (۹)
۱۰٫ فضایی برای افروختن آتش در آتشکده .
۱۱٫ محل نشستن واعظ در مسجد .
۱۲٫ طاقنمایی که جهت قبله را معلوم می دارد .
۱۳٫ محراب یعنی حریب آنجایی که انسان دور از اشتغالات دنیوی و پریشانی فکر و اندیشه باشد.
البته محراب فقط مکان نماز خواندن نبوده است ؛ بلکه در آنجا دعا و مناجات نیز گفته می شود . همانطور که آورده اند بسیاری از افراد در خانه خود علاوه بر قبر ، محراب نیز داشته اند و در مساجد قدیمی ایران نیز بر کار جرز ستونهای مساجد ، محرابی تعبیه می شده و عده ای در کنار آنها چله نشینی اختیار می کرده اند .
هدف از عبادت در اسلام ، تکامل معنوی انسان است و این کمال حاصل نمی شود مگر اینکه انسان به جهاد اکبر یعنی مبارزه با نفس اماره بپردازد ، مبارزه با نفس اماره در اسلام از طریق عبادت و پرهیز از محرمات انجام می گیرد . یک قسمت از عبادات مانند نماز و حج نیاز به مکان مخصوص مانند محراب و مسجد و کعبه دارد و قسم دیگر آن نیازی به مکان بخصوصی ندارد ؛ مانند : روزه ، جهاد اصغر ( جنگ با دشمن خارجی ) ، پرهیز از محرمات و … .
با توجه به سابقه پیش از اسلام این کلمه در زبان عربی مخضوضاً انکه در قدآن از آن به عنوان یک مکان عبادت یاد شده و عبادتی که در اسلام نیاز به مکان خاصی داشته باشد همان نماز و دعا و مناجات است . در واقع می توان گفت اسلام این کلمه را از قرآن که از آن برای مکان عبادت یاد شده ، گرفته و برای مکان عبادتی که در اسلام وجود دارد ،استفاده کرده است ؛ با این تفاوت که پیش از اسلام به یک پرستشگاه ( معبد ) اطلاق می شده است و در اسلام به قسمتی از یک بنا اطلاق می شود و با توجه به اینکه عبادت در اسلام مبارزه با نفس سر کش است ، این کلمه را واژه مناسبی برای این مکان یافته اند .چه اینکه در قرآن نیز به همین شکل نوشته شده است و این مبارزه در نماز جمعه شکل دیگری پیدا کرده و امام جمعه هنگام ایراد خطبه که قسمتی از نماز است سلاحی در دست می گیرد و نماز را به جای می آورد . همانطور که می بینیم لازم نیست فرد فرد نمازگزاران اسلحه ای در دست داشته باشند . برای محراب نیز می توان این شکل را متصور شد یعنی کافی است که امام جماعت رهبری این جمع را در محراب بر عهده داشته باشد .
در پاسخ به این اشکال که می گویند : مگر جهاد اکبر فقط در محراب انجام می گیرد؟ همانطور که ذکر شد باید بگوئیم که خیر ولی نماز و مناجات عبادتی است که نیاز به مکان ویژه ای دارد .سایر عبادات را می توان در مکانهای دیگری به جای آورد . مانند روزه ، جهاد اصغر ، پرهیز از محرمات و … ؛ ولی فرضاً حج جای خاصی دارد . هر چند بگوئیم کعبه واقعی دل است و خدا در دل مومن و به قول شاعر :
ای قوم به حج رفته کجائید کجائید
کعبه همین جاست بیائید بیائید
و یا اینکه ما از آن جهت مسجد می گوئیم که محل سجده است ؛ ولی آیا فقط محل سجده است ؟ یا اینکه سجده فقط در مسجد انجام می گیرد ؟ (۱۰)
۲-۳( محراب در ادبیات عرفانی
واژه محراب همچون بسیاری دیگر از واژه ها در معانی استعاره ای و کنا یه ای در اشعار عرفانی به طور گسترده ای به کار رفته است که بیشترین مورد استفاده را در اشعار عرفانی حافظ مشاهده می کنیم . این واژه را که در اصطلاح سالکان به هر مطلوب و مقصودی که دل مردم متوجه بدان می باشد محراب گویند .
چنانچه خاقانی گوید :
ای روی تو محراب دل غمناکان
وی دست تو سرمایه بر سر خاکان
روزی که روند سوی جنت پاکان
جز تو که کند شفائت بی باکان
کلمه محراب در دیوان حافظ ۱۷ بار به کار رفته است که در بعضی موارد در معنی ظاهری نیز به کار برده شده است ، مانند :
واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می کنند
چون به خلوت می روند آن کار دیگر می کنند
در اشعار حافظ اکثراً ابروی یار را به محراب تشبیه کرده است :
در نمازم خم ابروی تو در یاد آمد
حالتی رفت که محراب به فریاد آمد
پس از چندین شکیبایی شبی یا رب توان دیدن
که شمع دیده افروزیم در محراب ابرویت
می ترسم از خرابی ایمان که می برد
محراب ابروی تو حضور نماز من
در خرقه زن آتش که خم ابروی ساقی
بر می شکند گوشه محراب امامت
محراب ابرویت بنما تا سحرگهی
دست دعا بر آرم و در گردن آرمت
ابروی یار در نظر و خرقۀ سوخته
جامی به یاد گوشۀ محراب می زدم
گر ببینم خم ابروی چو محرابش باز
سجده شکر کنم وز پی شکرانه روم
نماز در خم آن ابروان محرابی
کسی کند که به خون جگر طهارت کرد
در کتاب مثنوی مولوی این کلمه یه معنی « محراب شدن » نیز آمده است ؛ که به معنی محل نماز شدن ، مورد پرستش قرار گرفتن و مورد تکریم و اعزاز واقع شدن است .
گفت حق نی بلکه لا انساب شد
زهد و تقوا فضل را محراب شد»
و محراب گرداندن کنایه از تغییر جهت دادن آمده است .
« از آن لحظه باشد جانبی روی نیاز من
که در هر جنبشی ابروی او محراب گرداند »
بر دیوار داخلی مقبره زین الدین خوافی تایباد نوشته شده است :
« گر مسجد نروم قبلۀ من روی تو بس
بعد از این گوشه محراب من ابروی تو بس »
« پیش محراب ابرویش گفتم
عجلوا به الصلوه قبل از الفوت(۱۱)
تمامی این اشعار تحول این واژه از معانی ظاهر به معانی استعاره ای آن را نشان می دهد .
۳-۳ ) تقسیم بندی کلی در مورد منشا پیدایش نقوش محرابی
جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .
ارسال نظر