عنوان :

تحقیق ژئوپولیتیک قزاقستان، فرصت ها و چالش ها

تعداد صفحات :۱۷۳

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در این پژوهش به مطالعه و تحلیل «فرصت ها و تهدیدهای ژئوپولیتیکی» قزاقستان می پردازیم. در فصل اول مقاله پس از بیان مساله و طرح سوالات و فرضیات تحقیق، به مبانی نظری و تعریف مفاهیم کلی اصطلاحات مورد بحث می پردازیم . و میخوانیم که جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیک دو مبحث مکمل هم، از یک موضوع علمی اند که به مطالعه نقش آفرینی «قدرت» سیاسی در محیط جغرافیایی می پردازند. جغرافیای سیاسی چشم انداز های سیاسی پدیده جغرافیا را مطالعه می کند و ژئوپولیتیک نقش عوامل محیط جغرافیایی در سیاست ملل را مورد بررسی قرار می دهد. ژئواستراتژی را کاربرد ژئوپولیتیک در برنامه ریزی نظامی به منظور استفاده بهینه از منابع دفاع ملی تعریف کرده و به مفاهیم ژئواکونومی (ژئوپولیتیک اقتصادی) و ژئوکالچر که مفهومی است متناظر با ژئوپولیتیک که به جای سیاست، بر فرهنگ تمرکز دارد.
پس از آن به استراتژی ژئوپولیتیک یا تدوین کد ژئوپولیتیک که برآوردی است از عوامل مثبت و منفی ژئوپولیتیکی یک کشور که از آنها تحت عنوان فرصت ها و تهدیدات ژئوپولیتیکی نام برده می شود اشاره کردیم و گفتیم استراتژی ژئوپولیتیک تعیین کننده استراتژی ملی و چارچوبی است برای سیاست خارجی هر کشور و همچنین مشخص می کند که یک کشور در سطح جهانی، چه وزنی دارد.
همچنین مفاهیم تهدید، فرصت، بحران های قومی و حدود جغرافیایی آسیای مرکزی را مرور کردیم و اینکه چرا نام منطقه ای که در گذشته عناوینی همچون خراسان بزرگ، ماوراء النهر و حتی ترکستان بر تمام یا بخش بزرگی از آن اطلاق می شده (توسط روس ها) به اسم بی مسمای آسیای میانه تغییر پیدا کرده را بررسی نمودیم و به این نتیجه رسیدیم که نام آسیای مرکزی نام صحیح تری (نسبت به آسیای میانه) برای این منطقه است.
در فصل سوم به اهمیت استراتژیک منطقه آسیای مرکزی و کشور قزاقستان و فرصت های ژئوپولیتیکی به خصوص منابع انرژی این کشور می پردازیم و به این نتیجه می رسیم که که این حوزه به شدت مورد توجه و سرمایه گذاری (سیاسی، اقتصادی و فرهنگی) بازیگران مختلف منطقه ای و فرامنطقه ای همچون روسیه، آمریکا، چین، ترکیه و ایران است و این سرزمین بدلایل ژئوپولیتیکی با دیگر کشورهای آسیای مرکزی تفاوت دارد و می توان آن را مهمترین کشور این منطقه دانست. همچنین به این نتیجه می رسیم که سرزمین قزاقستان همواره مکمل استراتژی اقتصادی و استراتژی دفاعی قدرتهای همجوار بوده و همچون قطعه ای استراتژیک از پازلی ژئوپولیتیک است که می تواند قدرت های جهانی و منطقه ای روسیه، چین، ایران و هند را به یکدیگر پیوند داده و یا با بکارگیری توسط یک قدرت فرا منطقه ای (آمریکا) موجب شکاف انداختن مابین قدرت های یاد شده گردد.
در این فصل به عدم توفیق سازمان همکاری اکو طی بیش از دو دهه فعالیت آن اشاره کردیم و به این نتیجه رسیدیم که با توجه به ترکیب سازمان همکاری شانگهای، موفقیت این سازمان در حوزه های اقتصادی و امنیتی زمینه های به مراتب بهتری داشته و عضویت ایران در این سازمان (ایران در حال حاضر عضو ناظر است) فرصت مغتنمی در ابعاد مختلف سیاسی، امنیتی و اقتصادی برای ایران خواهد بود.
دریای خزر، مسیرهای صادرات نفت و دیگر مسائل آن به ویژه رژیم حقوقی این دریا آخرین مبحث فصل سوم بود. در ارتباط با رژیم حقوقی خزر به این نتیجه رسیدیم که تنها با تکیه بر معاهدات موجود (۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ ایران و شوروی) و مقررات مصرح حقوق دریاها نمی توان به یک نظام حقوقی مدون و بدون ابهام در خزر دست یافت. لذا لازم است در تحدید حدود حق بهره برداری از منابع زیر بستر دریا که اصل آن مورد توافق پنج کشور ساحلی است، با توجه به شرایط جغرافیایی ویژه هر کشور از جمله طول، جهت عمومی و تحدب یا تعقر سواحل، عمق آب و تراکم جمیت ساکن در سواحل، در چارچوب قواعد و اصول پذیرفته شده بین المللی به ویژه اصل انصاف، به یک اجماع پنج جانبه و استوار دسترسی پیدا کرده و به این طریق ضمن فراهم آوردن زمینه توسعه اقتصادی این منطقه، از بروز تشنج و برخوردهای احتمالی پیشگیری نمود. همچنین به این نتیجه رسیدیم که ایران خواهان سهمی از منابع زیر بستر دریای خزر است که با اصول یاد شده و عوامل جغرافیایی فوق الذکر مطابقت داشته و توسط کارشناسان حقوق و جغرافیا تعیین و تایید گردد و دریافتیم که عوامل یاد شده فوق، سهمی در حدود ۱۹ تا ۲۳ درصد از بستر دریای خزر را به ایران اختصاص خواهد داد.
در فصل چهارم و پنجم به ویژگی های جغرافیای طبیعی و انسانی و پیشینه تاریخی می پردازیم و در می یابیم که که قزاقستان سرزمینی است وسیع، با دشت هایی هموار و کم ارتفاع و آب و هوایی خشک و نیمه خشک با زمستان های سرد و تابستان های گرم. این کشور نوپا ارتباط مستقیمی با آبهای آزاد نداشته و چند نژادی بودن و تراکم جمعیت بسیار پایین از مشکلات ژئوپولیتیکی آن است.
واژه های کلیدی: ژئوپولیتیک ، قزاقستان، کدهای ژئوپولیتیکی، تهدید و فرصت

فهرست مطالب

مقدمه
فصل اول : کلیات و مبانی نظری
بخش اول : کلیات
۱-۱) بیان مسئله     ۲
۱-۲) سوالات اصلی    ۳
۱-۳) فرضیه ها    ۳
۱-۴) قلمرو تحقیق    ۴
۱-۶ ) اهداف پژوهش    ۴
۱-۷ ) روش کار تحقیق    ۴
۵) پیشینه تحقیق    ۴

بخش دوم : مبانی نظری
۱-۲-۱) مفهوم ژئوپولیتیک    ۷
۱-۲-۲-) کدهای ژئوپولیتیکی        ۱۱
۱-۲-۳) مفهوم تهدید و فرصت    ۱۲
۱-۲-۴) بحران های قومی (تبیین نظری)        ۱۴
۱-۲-۵) آسیای مرکزی، نام و موقعیت        ۱۶

فصل دوم : جغرافیای سیاسی آسیای مرکزی و دریای خزر
۲-۱) موقعیت آسیایی مرکزی         ۱۹
۲-۲) روابط خارجی    ۲۱
۲-۳)نقش آسیای مرکزی در امنیت جدید خاورمیانه        ۳۵
۲-۴) نگاهى به منابع انرژی آسیای مرکزی و حوزه خزر    ۳۸
۲-۵) سازمان های منطقه ای        ۴۰
۲-۶)دریای خزر        ۵۰
۲-۷)  رژیم حقوقی دریای خزر        ۵۹

فصل سوم : جغرافیای طبیعی و انسانی قزاقستان
۳-۱) موقعیت جغرافیایی کشور قزاقستان    ۶۸
۳-۲) اقلیم        ۷۰
۳-۳) منابع آب        ۷۱
۳-۴) دریاچه آرال    ۷۴
۳-۵) مشکلات زیست محیطی دریاچه آرال        ۷۵
۳-۶)عوارض طبیعی        ۷۸
۳-۷) بنادر مهم    ۷۸
۳-۸) شهرهای مهم        ۷۹
۳-۹) انتقال پایتخت از آلماتی به آستانه    ۸۳
۳-۱۰) اوضاع اقتصادی        ۸۴
۳-۱۱) تولیدات کشاورزی        ۸۷
۳-۱۲) انرژی        ۸۹
۳-۱۳)پیشینیه تاریخی        ۹۲
۳-۱۴) جغرافیای انسانی        ۹۹
۳-۱۵) ادیان و مذاهب        ۱۰۷
۳-۱۶) اوضاع اجتماعی    ۱۱۳
۳-۱۷) تلویزیون در جامعه قزاقستان        ۱۲۶

فصل چهارم : ژئوپولیتیک قزاقستان
۴-۱) چکیده ای از جغرافیای قزاقستان        ۱۲۸
۴-۲)موقعیت ژئوپولیتکی قزاقستان        ۱۳۰
۴-۳) کدهای ژئوپولیتیکی و تاثیر آن بر روابط کشورها    ۱۳۲
۴-۴) کدهای ژئوپولیتیک منفی یا تهدیدات ژئوپولیتیکی قزاقستان    ۱۳۳
۴-۴-۲) تنگناهای جغرافیایی    ۱۳۳
۴-۴-۲) تنگناهای جمعیتی        ۱۳۸
۴-۴-۳) مشکلات اقلیمی    ۱۴۱
۴-۵) کدهای ژئوپولیتیک مثبت یا فرصت های ژئوپولیتیکی        ۱۴۵
۴-۵-۱) موقعیت جغرافیایی و ارتباطی        ۱۴۵
۴-۶-۲) منابع طبیعی متنوع و فراوان    ۱۴۷
۴-۶-۳)تولید وسیع غلات        ۱۵۱
۴-۶-۴) وسعت سرزمین و عمق استراتژیک    ۱۵۳
۴-۶-۵) انتقال پایتخت از آلماتی به آستانه        ۱۵۴
۴-۶-۶)در اختیار داشتن میراث استراتژیک شوروی سابق        ۱۵۵
۴-۶-۷) نرخ با سوادی بالا    ۱۵۷
فصل پنجم : نتیجه گیری و پیشنهادات
۵-۱) جمع بندی و نتیجه گیری        ۱۵۹
۵-۲) آزمون فرضیه ها        ۱۶۱
۵-۳)پیشنهادات        ۱۶۴
منابع و ماخذ    ۱۶۶

منابع و ماخذ

الف) منابع فارسی
۱٫    آشنایی با کشورهای مستقل مشترک المنافع-گیتا شناسی ص ۱۰٫
۲٫    آکینر، شیرین، (۱۳۶۷)، اقوام مسلمان اتحاد شوروی، تهران، ترجمه محمد حسین آریا.
۳٫    ابوالحسنی، صالح، (۱۳۸۲)، جمهوری قزاقستان، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه.
۴٫    افشردی، محمد حسین، (۱۳۸۱)، ژئوپولیتیک قفقاز و سیاست خارجی جمهوری ایران، تهران، انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.
۵٫    بوداغ ف، بوداغ، (۱۳۷۴)، خزر دریا یا دریاچه، تهران، مجله مطالعات آسیای مرکزی وقفقاز، شماره ۱۰
۶٫    بوزان-ویور-دو ویلد، باری-اولی-پاپ، (۱۳۸۶)، چارچوبی تازه برای تحلیل امنیت، انتشارات پژوهشکده مطالعات راهبردی.
۷٫    تاریخ تمدنهای آسیای مرکزی – یونسکو – دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی – تهران – ۱۳۷۴ .
۸٫    جعفری ولدانی، اصغر، (۱۳۸۱)، ژئوپولیتیک جدید دریای سرخ و خلیج فارس، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه.
۹٫    سیف زاده، سید حسین، (پاییز ۱۳۷۸)، قفقاز و تراژدی لاینحل هویت ملی، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
۱۰٫    عبداله خانی، ع، عصاریان نژاد، ح، ۱۳۸۵، تهدید در نظریه‌های امنیت، مجله مطالعات دفاعی استراتژیک، شماره آذر ماه،
۱۱٫    عزتی، عزت اله، (۱۳۷۱)، ژئوپولیتیک، انتشارات سمت.
۱۲٫    عزتی، عزت اله، (۱۳۷۳)، ژئواستراتژی، تهران، انتشارات سمت.
۱۳٫    عشقی-قنبر زاده، ابوالفضل-هادی، (۱۳۷۴)، ویژگیهای جغرافیایی آسیای مرکزی و قزاقستان، مشهد.
۱۴٫    علی پور، عباس، (پاییز۱۳۸۳)، فصلنامه جغرافیای نظامی، شماره۲٫
۱۵٫    فرجی، عبدالرضا، (۱۳۸۳)؛ ژئوپولیتیک فقر در ایران، تهران، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.
۱۶٫    فرهنگ عمید، (۱۳۶۴)، تاریخ و جغرافیا، اطلاعات عمومی، تهران، انتشارات جاویدان.
۱۷٫    فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، (۱۳۶۸)، شماره۲٫
۱۸٫    فولر، گراهام، (۱۳۷۳)، قبله عالم ژئوپولیتیک ایران
۱۹٫    کریمی پور، یداله، (۱۳۸۲)، آذربایجان بزرگ، فرصتها وتنگناها، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، مشهد، انتشارات پژوهشکده امیر کبیر
۲۰٫    کولایی، الهه، (۱۳۸۴)، ایران و روسیه؛ فرصت ها، تهدید ها و چالش ها، تهران، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین الملل ابرار معاصر.
۲۱٫    کولایی، الهه، (۱۳۸۶)، کتاب امنیت بین الملل(۲) تهدید ها و چالش های فراروی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران (۲)، مقاله دوم.
۲۲٫    کین لای–لیتل، مک–آر.دی ، (۱۳۸۰)، کتاب امنیت جهانی رویکرد ها و نظریه ها، مترجم افتخاری، اصغر ،تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
۲۳٫    گزارشهای اداره دوم کشورهای مشترک المنافع و قفقاز وزارت امور خارجه و نمایندگی جمهوری اسلامی ایران- آلماتی.
۲۴٫    گیتا شناسی، (۱۳۷۵)، آشنایی با کشورهای مستقل مشترک المنافع، تهران.
۲۵٫    مجتهد زاده، پیروز، (۱۳۸۱)،  جغرافیای سیاسی وسیاست جغرافیایی، تهران، انتشارات سمت.
۲۶٫    معین، محمد، فرهنگ فارسی، جلد ۵، ماده آسیای مرکزی.
۲۷٫    مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، (۱۳۶۹)، دائره المعارف بزرگ اسلامی،
۲۸٫    منابع و ظرفیتهای اقتصادی آسیای  مرکزی و قفقاز – مرکز مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز –تهران – ۱۳۷۴
۲۹٫    میر حیدر، دره، تحولات آسیای مرکزی، رشد جغرافیا، شماره ۱۲٫
میرحیدر، دره، (۱۳۸۰)، مبانی جغرافیای سیاسی، تهران، انتشارات سمت.
۳۰٫
۳۱٫    نقل قول از محمد صفری معاون وزارت امور خارجه و نماینده ایران در دریای خزر-سال ۱۳۸۴٫
۳۲٫    ولایتی، علی اکبر، (۱۳۷۱)، نگاهی دوباره به تاریخ آسیای مرکزی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه.

ب) منابع انگلیسی
۱٫    Arend Lijphart, Democracy in Plural Societies, (new Haven & London 1980), PP.51-203, & E.A. Nordlinger, “Conflict Regulation in Divided Socities” , (Cambridge, 1977), P. 21 FF.
۲٫    Colin H. Williams, and Eleonor Kofman  (eds.), “Community Conflict and Nationalism” ,(London and  New York, 1989),P.1.
۳٫    Microsoft ® Encarta ® ۲۰۰۷٫ © ۱۹۹۳-۲۰۰۶ Microsoft Corporation.
۴٫    Patricko, Sulivan , Geopolitics  (London: Croom Helm , 1986). P.2.
۵٫    Samuel P. Huntington ,,,the Clash of Civilization,, , Foreign Affairs , vol 72:3     (Summer  ۱۹۹۳) , pp. 22-40.
۶٫    The Europe World Of  Year Book 1995, 2000 & 2001.
۷٫    U.S. Geological Survey Microsoft Corporation All Rights Reserved
۸٫    World Conservation Monitoring Center, WCMC 1996.

۱-۱) بیان مسئله

«یکی از مسائلی که در استراتژی ملی کشورها در نظر گرفته می شود، بررسی، مطالعه و تحلیل امکانات و توانایی های ناشی از عوامل مختلف جغرافیایی – انسانی یک کشور تحت عنوان «فرصت های ژئوپولیتیکی» و مشکلات و محدودیت های آن کشور تحت عنوان «تهدیدهای ژئوپولیتیکی» است که از آن به عنوان تدوین «کدهای ژئوپولیتیک» یاد می شود. این عوامل ژئوپولیتیکی با توجه به نقشی که در افزایش یا کاهش قدرت و منافع ملی یک کشور دارند هم می توانند به صورت عوامل مثبت (با کارکرد مثبت)، قدرت یک کشور را افزایش داده و هم می توانند به صورت عوامل منفی (با کارکرد منفی)، قدرت یا منافع ملی آن کشور را به چالش بکشانند. تدوین کدهای ژئوپولیتیک یا «استراتژی ژئوپولیتیکی» علاوه بر اینکه پایه و اساس سیاست خارجی کشور را تشکیل می دهد، همچنین مشخص می کند که یک کشور با توجه به وزنی که در سطح جهانی، منطقه ای یا محلی دارد چگونه قدرتی به حساب می آید و بر اساس آن کدامیک از کدهای سه گانه مذکور را می توان برای آن کشور تدوین نمود.

با پیدایش دولتهای جدید در آسیای مرکزی، قزاقستان از جمله کشورهایی است که بدلیل موقعیت و ویژگی های خاص ژئوپولیتیکی، مورد توجه قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای قرار گرفته است. در این پژوهش به مطالعه و بررسی ویژگی های یاد شده بر پایه ی تقسیم بندی فوق می پردازیم و کدهای ژئوپولیتیکی کشور قزاقستان را در دو قالب فرصت ها و تهدیدات بیان خواهیم کرد.

وضعیت ژئوپولیتیکی قزاقستان بدلایل مختلف با دیگر کشورهای آسیای میانه تفاوت دارد و این کشور را می توان مهمترین کشور این منطقه دانست زیرا این سرزمین همواره مکمل استراتژی اقتصادی و استراتژی دفاعی قدرتهای همجوار و قدرتهای فرامنطقه ای بوده است. اگر بر اساس نظریات جهانی ژئوپولیتیک، کشورهای شمال ایران را بخشی از سرزمین هارتلند به حساب آوریم، ایران به عنوان سرزمین حاشیه ای این کشورها از اهمیت زیادی برخوردار است. با توجه به شرایط جدید کشورهای آسیای مرکزی و به دلیل موقعیت جغرافیایی این کشورها که محاط در خشکی بوده و جهت فعال شدن در اقتصاد بین الملل نیاز به سرزمین های مکمل خارجی خواهند داشت، خاک ایران می تواند گزینه ای بسیار مناسب برای این منظور باشد.

مطالعه منطقه آسیای مرکزی و شناخت فرصت ها و تهدیدات ژئوپولیتیکی این همسایه جدید اما تاریخی، می تواند قدمی هرچند کوچک در شناخت بهتر این کشور و یافتن زمینه های همکاری و فراهم آوردن شرایطی مناسب تر برای ترسیم و تنظیم بهینه روابط سیاسی – اقتصادی میهن عزیزمان، ایران اسلامی با این کشور و این منطقه مهم از جهان باشد.

۱-۲) سوالات اصلی

الف) فرصت های ژئوپولیتیکی قزاقستان کدامند؟

ب) تهدیدهای ژئوپولیتیکی قزاقستان کدامند؟

ج) جایگاه جهانی قزاقستان بر اساس استراتژی ژئوپولیتیکی (کدهای ژئوپولیتیکی جهانی، منطقه ای یا محلی) چیست؟

۱-۳) فرضیه ها

الف) به نظر می رسد در اختیار داشتن منابع طبیعی فراوان به خصوص منابع انرژی و نیز موقعیت جغرافیایی پیوند دهنده قزاقستان در میان روسیه، چین، سایر کشورهای آسیای مرکزی و ایران (از طریق دریای خزر  از جمله فرصت های ژئوپولیتیکی این کشور باشد.

ب) عدم دسترسی مستقیم به آب های آزاد و تنگناهای جمعیتی شامل ناموزونی شدید جمعیت و تراکم جمعیت پایین، می تواند مهمترین تهدیدهای ژئوپولیتیکی این کشور به شمار رود.

ج) بر اساس استراتژی ژئوپولیتیکی قزاقستان، این کشور نمی تواند یک قدرت جهانی به حساب آید و احتمالا قدرتی منطقه ای یا محلی خواهد بود.

۱-۴) قلمرو پژوهش

قلمرو این پژوهش کشور قزاقستان و حوزه ژئوپولیتیکی محاط بر آن یعنی حوزه ژئوپولیتیکی آسیای مرکزی و قدرت های تاثیر گذار بر این حوزه شامل روسیه، چین، ایران، ترکیه، پاکستان، افغانستان و تا حدودی عربستان می باشند. همچنین بدلیل حضور جدی و نفوذ قابل توجهی که آمریکا و اروپا در این حوزه پیدا کرده اند (اگرچه پیوستگی جغرافیایی با این منطقه ندارند) در قلمرو این پژوهش مورد اشاره قرار می گیرند.

۱-۵) اهداف پژوهش

الف) ترسیم حوزه های ژئوپولیتیکی و ژئواکونومی جدید ایران در آسیای مرکزی و در ارتباط با مهمترین کشور این حوزه، قزاقستان؛

ب) شناخت زمینه ها و فرصت های همکاری اقتصادی، سیاسی و فرهنگی ایران و قزاقستان؛

ج) یافتن راهکارهای کاربردی برای تبدیل فرصت ها و تهدیدات ژئوپولیتیکی قزاقستان به فرصت های همکاری در بخش های مختلف اقتصادی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران با این کشور؛

۱-۶) روش کار تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش توصیفی – تحلیلی بوده و روش کار، بهره گیری از منابع مکتوب و دیجیتالی شامل کتب مرجع، سایت های اینترنتی، مجلات تخصصی و مصاحبه ها می باشد.

۱-۷) پیشینه تحقیق

با پایان یافتن دوران هفتاد ساله حاکمیت کمونیستی و ظهور پدیده شگرف فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی که به همسایگی جدید ایران با دولتهای تازه استقلال یافته ی آسیای مرکزی (و قفقاز) منجر شد و اهمیت یافتن نقش ژئوپلیتیکی این مناطق در سطح بین المللی و منطقه ای، ضرورت مطالعه و تحقیق در این خصوص بویژه برای کشور ایران اجتناب ناپذیرگردیده است.

در سال های اخیر گرچه در این حوزه توسط مراکز مختلف مطالعاتی انجام گرفته و مقالاتی (عمدتا سیاسی) به رشته تحریر درآمده است، اما آنطور که باید و شاید خصوصا حول محور جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک این منطقه مطالعات و تحقیقات کافی صورت نگرفته است.

آنچه این پژوهش را از دیگر تحقیقات متمایز ساخته، توجه به ویژگیهای ژئوپولیتیکی مهمترین کشور منطقه آسیای مرکزی و فرصت های همکاری اقتصادی- سیاسی که در این منطقه و دریای خزر، برای جمهوری اسلامی ایران فراهم آمده است، می باشد. بویژه آنکه در سالهای اخیر سیاست خارجی کشورمان، در جهت بهره گیری از فرصتهای بدست آمده و توجه بیشتر به تحولات دریای خزر معطوف گردیده است.

بخش دوم : مبانی نظری

۱-۲-۱) مفهوم ژئوپولیتیک

فزونی گرفتن تحقیقات جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیک در سالهای اخیر به خصوص پس از فروپاشی اتحاد شوروی مباحث یاد شده را به جمع مباحث کاربردی جاری در فرهنگ سیاسی زبان فارسی افزوده است و می توان گفت مفاهیم جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیک به تدریج در بستر اصلی مباحث دانشگاهی – مطبوعاتی دنیای فارسی زبان قرار می گیرد.

الف) ژئوپولیتیک و جغرافیای سیاسی

ژئوپولیتیک در مفهوم مصطلح خود از اواخر قرن نوزدهم و تحت تاثیر تحولات اروپا وارد ادبیات سیاسی – نظامی شد. «پیروز مجتهدزاده» ژئوپولیتیک و جغرافیای سیاسی را دو مبحث مکمل هم، از یک موضوع علمی می داند که به مطالعه نقش آفرینی «قدرت» سیاسی در محیط جغرافیایی می پردازد. به اعتقاد وی «جغرافیای سیاسی اثر تصمیم گیری های سیاسی انسان را روی اشکال جغرافیایی مربوط به محیط های انسانی مشخص شده (کشور)، همچون حکومت، مرز، مهاجرت، توزیع، نقل و انتقال و …، مطالعه می کند». در حالیکه «ژئوپولیتیک یا سیاست جغرافیایی اثر محیط و اشکال محیط و اشکال یا پدیده های محیطی، چون موقعیت جغرافیایی، شکل زمین، منابع کمیاب، امکانات ارتباطی و انتقالی (زمینی، دریایی، هوایی و فضایی)، رسانه های ارتباط جمعی و ….، را بر تصمیم گیریهای سیاسی، به ویژه، در سطوح گسترده ی منطقه ای و جهانی، مطالعه و بررسی می کند». (مجتهد زاده، ۱۳۸۲، ۱۲۸)

عزت الله عزتی معنای لغوی ژئوپولیتیک را سیاست زمین عنوان کرده و می گوید، «ژئوپلیتیک یا سیاست های جغرافیایی، نقش عوامل محیط جغرافیایی در سیاست ملل را مورد بررسی قرار می دهد.» (عزتی، ۱۳۷۲، ۱)

«کارل هاوس هوفر» بنیانگذار مکتب آلمانی ژئوپولیتیک می گوید، ژئوپولیتیک، تحقیق در خصوص رابطه میان زمین و سیاست است. «ریمون آرون» در کتاب «جنگ و صلح» در تعریف خود ژئوپولیتیک را عبارت از طراحی جغرافیایی روابط استراتژیک همراه با تحلیل اقتصادی – جغرافیایی منابع و تفسیر نگرش های دیپلماتیک حاصل از حیات جوامع بشری و محیط زیست پیرامون آنها می داند. (ولدانی، ۱۳۸۱، ۲)

بر اساس تعریف دایره المعارف بریتانیکا، ژئوپولیتیک عبارت از تحلیل نفوذ عوامل جغرافیایی بر روابط قدرت در سیاست بین الملل است. در دایره المعارف امریکانا نیز در تعریف دو واژه جغرافیای سیاسی و ژئوپولیتیک آمده است «در حالیکه جغرافیای سیاسی چشم انداز های سیاسی پدیده جغرافیا را مطالعه می کند، ژئوپولیتیک، چشم اندازهای جغرافیایی امر سیاسی را مطالعه می کند.

«جغرافیای سیاسی بطور  کلی درگیر تحلیل فضایی پدیده های سیاسی است ضمن اینکه به تظاهرات و اختصاصات فضایی فرایند سیاسی نیز توجه دارد.» (میرحیدر، ۱۳۷۳، ۳)

ساده ترین تعریفی که جغرافیدانان از جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک کرده اند این است که، «جغرافیای سیاسی اثر تصمیم گیری های سیاسی انسان روی چهره و اشکال جغرافیایی مربوط به محیط انسانی، همچون حکومت، مرز، مهاجرت، ارتباطات، توزیع، نقل و انتقال و غیره مطالعه می کند. درحالیکه ژئوپلیتیک به مطالعه اثر عوامل جغرافیایی روی سیاست های دگرگون شونده جهانی میپردازد» (تقوی اصل، ۱۳۸۴، ۲۷).

از آنجا که بین عوامل جغرافیایی و سیاست دولت ها ارتباط وجود دارد، دولتها با توجه به اوضاع جغرافیایی کشور خود اقدام به سیاستگذاری می کنند. به همین دلیل مطالعات ژئوپولیتیکی اهمیت ویژه ای دارد. ژئوپولیتیک علاوه بر بررسی رابطه بین عوامل جغرافیایی و سیاست یک کشور، به تفسیر وقایع نیز می پردازد و می تواند تحولات آینده را تحلیل و گمانه زنی نماید. (sulivan, 1986, 2)

همانطور که ملاحظه می شود تفاوت ها بر سر میزان تمرکز و تاکید است. جغرافی دانان سیاسی بر تاثیرات سیاسی انسان بر محیط جغرافیایی (بر ایجاد یا بازسازی چشم انداز و نظم فضایی) تاکید دارند. اما محققین حوزه ژئوپولیتیک بر تاثیرات عینی و ذهنی عوامل جغرافیایی، اعم از عوامل جغرافیای طبیعی و یا جغرافیای انسانی، بر زندگی سیاسی تاکید می کنند.

ژئوپولیتیک در مفهوم جدید را می توان مطالعه، بررسی و تجزیه و تحلیل روابط متقابل جغرافیا، قدرت ملی و سیاست های دولتی تعریف نمود که ابعاد متفاوتی از سطوح تحلیل (خرد و کلان) را در بر می گیرد و موجب آگاهی بیشتر  از تحولات می شود. به زبان دیگر، طرفداران ژئوپولیتیک مدرن بر مبنای مفاهیم ژئوپولیتیک کلاسیک، اقدام به برقراری ارتباط بین عامل جغرافیایی و ابزار قدرت در سیاست خارجی می کنند. به نظر می رسد آثار و نوشته ها درباره  ژئوپولیتیک به مقولات زیر قابل تقسیم باشند:

§     ژئوپولیتیک محیطی که بر جغرافیای اقتصادی و فیزیکی به مثابه فرصت ها و یا محدودیت ها تاکید می کند.
§     ژئوپولیتیک فضایی که بر پراکندگی عوامل فضایی و محلی به ویژه عامل ژئواستراتژیکی تاکید می کند.
§     ژئوپولیتیک فکری که ناظر بر اندیشه ژئوپولیتیک یعنی مفاهیم و مفروضات حوزه ژئوپولیتیک اعم از مفاهیم و مفروضاتی می باشد که به مسائل ذهنی یا عینی ارجاع دارند.

این مقولات سه گانه شامل آثاری نیز می شود که در حوزه اکوپولیتیک انتشار یافته اند. (واعظی، ۱۳۸۶، ۱۹)

دیدگاه های متفاوتی در مورد تعریف مفهوم ژئوپولیتیک در میان اندیشمندان وجود دارد. ژئوپولیتیک در برداشت کلی به عنوان یک موضوع علمی مرکب از جغرافیا، تاریخ، علوم سیاسی، قدرت و روابط بین الملل می باشد و به نفوذ تعیین کننده محیط (یعنی عواملی مانند ویژگیهای جغرافیایی، عوامل فرهنگی و اجتماعی، و منابع اقتصادی) بر سیاست یک کشور اشاره دارد.

از مطالعه متون ژئوپولیتیک می توان چنیین استنباط نمود که ژئوپولیتیک روش و ابزاری در خدمت سیاست خارجی برای شناخت وتحلیل دقیق تر تحولات جاری و آینده است و مفاهیم متفاوتی را در عرصه های گوناگون همچون کسب قدرت، تاثیر عوامل جغرافیایی بر سیاست و استراتژی در بر می گیرد. در مجموع، می توان گفت با توجه به شرایط جهانی، ژئوپولیتیک اینک بیش از گذشته به عنوان عاملی برای واقع گرایانه ساختن سیاست خارجی کشور ها مورد توجه قرار گرفته است.

دیدگاه های مخالفی نیز در خصوص اهمیت ژئوپولیتیک در عصر جدید وجود دارد. برخی از اندیشمندان معتقدند به دلیل پیشرفت های فن آوری در زمینه های حمل و نقل، ارتباطات و اطلاعات، مفاهیم ژئوپولیتیک در روابط بین الملل دیگر چندان واجد اهمیت نیست و از «یک جهانی بودن» سخن به میان می آورند اما این نظریات هنوز نتوانسته اند در عمل در برنامه قدرت ها مورد توجه قرار گیرند.

ب) ژئوپولیتیک و ژئواستراتژی

ژئواستراتژی مفهومی بسیار مرتبط با ژئوپولیتیک دارد. می توانیم واژه ژئواستراتژی را کاربرد ژئوپولیتیک در برنامه ریزی نظامی در بالاترین سطح به منظور استفاده بهینه از منابع دفاع ملی تعریف کنیم. با توجه به گسترش حیطه عملیات نظامی در نیمه اول قرن بیستم وامکان نامحدود شدن جنگها، ژئو استراتژی وظیفه جغرافیای نظامی را در سطح کلان در چنین جنگ هایی بر عهده گرفت. ژئواستراتژی علم کشف روابط حاکم بین استراتژی و محیط جغرافیایی است.

مفهوم ژئواستراتژی پس از پایان جنگ سرد به لحاظ اهداف دچار تغییر و تحول گردید. با تجزیه و تحلیل همه جانبه ژئواستراتژی این امکان فراهم می شود که بسیاری از تحولات ژئوپولیتیکی و دگرگونی در روابط بین الملل را در سطح استراتژیک درک کرد.

ج) ژئوپولیتیک و ژئواکونومی

در جهان امروز، قدرت اقتصادی یکی از عوامل مهم وتعیین کننده جایگاه ونقش کشورها در نظام بین الملل می باشد، زیرا مفهوم سنتی قدرت بر پایه قابلیت های صرفا نظامی تغییر کرده و امروزه توانایی اقتصادی و تکنولوژیک نیز از ضروریات مفهوم جدید قدرت به حساب می آیند (ولدانی، ۱۳۸۱، ۱۵).

در گذشته، قلمروهای ژئو استراتژیک توجیه سیاسی – نظامی داشتند، اما در جهان امروز قلمروهای ژئواستراتژیک باید توجیه اقتصادی – نظامی داشته باشند. به دلیل این چرخش قابل ملاحظه، ما شاهد تغییر در استراتژی های گوناگون قدرت ها به ویژه ایالات متحده آمریکا هستیم. بر اساس این تحولات بود که در اواخر دهه ۱۹۹۰ واژه «ژئواکونومی» (ژئوپولیتیک اقتصادی) مطرح شد. در این رابطه «برژینسکی» در مقاله خود تحت عنوان «ژئواستراتژی از راه ژئواکونومی» به این موضوع پرداخت (عزتی، ۱۳۸۵، ۲). بسیاری از مناطق ژئواکونومی با قلمروهای ژئواستراتژیک قرن ۲۱ انطباق دارد. مناطق ژئواکونومیک مناطقی با اهمیت اقتصادی بالا و تعیین کننده هستند که در این میان، حوزه خزر یکی از آن مناطق محسوب می گردد.

د) ژئوپولیتیک و ژئوکالچر

از دیگر مفاهیم موجود در تفکر پولیتیک که در حوزه ای خاص تر به کار می رود، مفهوم «ژئوکالچر» یا ژئوپولیتیک فرهنگی است که در اواخر دهه هشتاد از سوی «امانوئل والرستین» جامعه شناس مارکسیست آمریکایی مطرح شد.

در این راستا، ژئوکالچر مفهومی متناظر با ژئوپولیتیک است که به جای سیاست، بر فرهنگ تمرکز دارد. ژئوکالچر مفهومی است که بر تحمیل الگوهای فرهنگی از سوی قدرت های هسته ای بر کشورهای پیرامون و نیمه پیرامونی برای زایل ساختن فرهنگ های بومی آنها اشاره دارد. در تصور والرستین از ژئوکالچر در دوران جدید کشاکش های بین المللی دیگر صرفا ابعاد نظامی یا بین المللی ندارد، بلکه واجد ابعاد فرهنگی و معنوی نیز هست.

۱-۲-۲) کدهای ژئوپولیتیکی

«یکی از مسائلی که در استراتژی ملی کشورها در نظرگرفته می شود، مشخص کردن شرح وظایف حکومت در امور سیاسی و به ویژه سیاست بین الملل است، که اصطلاحا” آن را «استراتژی ژئوپولیتیک» یا تدوین «کد ژئوپولیتیک» برای کشور می نامند، بدین صورت که یک کشور با توجه به وزنی که در سطح جهانی، منطقه ای و محلی دارد، شرح وظائف خود را دراستراتژی ملی اش تعیین می کند. اگر کشوری یک قدرت جهانی است، کدی جهانی و چنانچه یک قدرت منطقه ای است، کدی منطقه ای و اگر هیچ یک از دو ویژگی بالا را ندارد فقط کد محلی را برای خود تدوین می کند.» (فرجی، ۱۳۸۳، ۱۶)

امروزه، کد ژئوپولیتیک را معادل روانشناسی سیاسی می دانند. در حالیکه کد ژئوپولیتیک در واقع می خواهد چهارچوبی را طراحی کند که استراتژی ملی در درون آن حرکت کند. کدهای ژئوپولیتیکی یک کشور ممکن است توانمندی ها یا آسیب پذیری های آن کشور را تشکیل دهند، که دولت ها براساس این عوامل، سیاست خارجی خود را تدوین می کنند.(علیپور، ۱۳۸۳، ۶۶)

کدهای ژئوپولیتیک با توجه به نقشی که در افزایش یا کاهش قدرت ملی یک کشور دارند هم می توانند به صورت عوامل مثبت (با کارکرد مثبت)، قدرت یک کشور را افزایش داده و فرصت های ژئوپولیتیکی آن کشور به حساب آیند وهم می توانند به صورت عوامل منفی (با کارکرد منفی)، تهدیدات ژئوپولیتیکی محسوب شده و قدرت یک کشور را به چالش بکشانند.

۱-۲-۳) مفهوم تهدید و فرصت

الف) تهدید

«باری بوزان» در کتاب جدید خود (چارچوبی تازه برای تحلیل امنیت) که به همراه «پاپ دوویلد» و «اولی ویور» نوشته است پس از آنکه تهدید وجودی را از تهدیدات نازل تر تفکیک می کند در این ارتباط می نویسد، «تهدید وجودی را تنها می توان در ارتباط با سرشت خاص موجودیتی که مد نظر است فهمید… کیفیت گوهری هستی، در بخش های گوناگون و سطوح مختلف تحلیل بسیار متفاوت است و از همین رو، سرشت تهدیدات وجودی نیز با هم تفاوت بسیار دارد». وی در ادامه تهدید را به انواع نظامی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی تقسیم می کند و سپس درتعریف  تهدید سیاسی میگوید، «هر چیزی که شناسایی، مشروعیت یا اقتدار حاکمه دولت را مورد تردید قرار دهد می تواند تهدیدی وجودی برای حاکمیت (که اصل سازنده دولت است) باشد». (۱۳۸۶، ۴۷)

باری بوزان در بخش اجتماعی ضمن نسبی دانستن تهدیدات معتقد است، «با توجه به سرشت خاص این گونه واحدها به دشواری می توان مرزهایی قطعی برای متمایز ساختن تهدیدات وجودی از تهدیدات نازل تر ترسیم کرد. واحدهای جمعی (ملت ها ومذاهب) طبعا در پاسخ به تحولات داخلی و خارجی تکامل و تغییر می یابند. اینگونه تحولات می تواند تهاجم آمیز یا بدعت گذارانه قلمداد شود و سرچشمه شان به عنوان تهدیدی وجودی اعلام گردد و یا اینکه به عنوان بخشی از تکامل هویت پذیرفته شود. (همان، ۴۸)

باری بوزان همچنین موضوع مهاجرت را از جمله تهدیدات اجتماعی و تهدیدات برای هویت می انگارد و می نویسد، مهاجرت را می توان روی طیفی جای داد که در یک سر آن تهدیدهای عمدی، برنامه ریزی شده و سیاسی وجود دارد و در سر دیگرش تهدیدهای غیر عمدی وساختاری. مردم ممکن است به دلائل مختلفی، از جست و جوی فرصت اقتصادی گرفته تا فرار از فشارهای زیست محیطی وبهره مندی از آرزوهای مذهبی بطور فردی تصمیم به جابجایی بگیرند. ولی از این گذشته ممکن است به عنوان بخشی از برنامه های سیاسی برای همگون سازی جمعیت کشور مانند چینی کردن تبت و روسی کردن آسیای مرکزی و دولت های بالتیک از جایی به جای دیگر نقل مکان کنند. (همان، ۱۸۷)

«مک کین لای» به نقل از «آلن اسکات» و همکارانش (در کتاب محدودیت های جهانی شدن) تهدید را آن چیزی می داند که موجد به دنبال داشتن کانون های نا امنی است و کانون های نا امنی را در حوزه سیاسی به طور مشخص فرو پاشی دولت ملتها و  بر هم خوردن نظم حاکم می داند. وی کانون های ناامنی را در حوزه اجتماعی و روانشناختی موجب بروز منازعات تازه از ناحیه برخورد اقلیتهای نژادی –  مذهبی یا ملی گراها عنوان می کند. (کین لای-لیتل، افتخاری، ۱۳۸۰، ۵۵)

تهدید در هر یک از موضوعات امنیتی نشانگر میزان خدشه‌ای است که به احساس امنیت وارد می‌شود. (عبداله خانی-عصاریان نژاد، ۱۳۸۵، ۱)

دائره المعارف «انکارتا ۲۰۰۷» معانی مختلفی برای تهدید ارائه می کند از جمله «در معرض مخاطره قرار دادن» و «کسی یا چیزی که موجب مشکل، آزار یا دردسر شود». ( Microsoft ® Encarta ® ۲۰۰۷٫)

ب) فرصت

در علوم سیاسی فرصت را می توان به دو مفهوم کلی فرصت های ناشی از زمان (فرصت های تاریخی) و فرصت های ناشی از مکان و موقعیت (فرصت های ژئوپولیتیکی) تقسیم کرد. در جغرافیای سیاسی فرصت را عموما معادل امکانات و موقعیت های جغرافیایی گوناگونی می گیرند که می تواند قدرت و منافع ملی را افزایش داده و یا به تحقق اهداف ملی منتج گردد.

الهه کولایی در فصلنامه تخصصی امنیت بین الملل (۲) می نویسد، «… برای همه نظام های سیاسی در ساختار کنونی قدرت در جهان حفظ منافع ملی و افزایش آن تابع بهره گیری از امکانات و ابزارهای متنوعی است که یا به صورت پایدار و یا ناشی از دگرگونی هایی است که در مراحل گوناگون تحولات جهانی و منطقه ای فراهم می آیند. فرصت ها یا امکانات به تحقق و افزایش منافع کشورها کمک می کنند. و آنها را در تامین اهداف ملی و ارتقای ارزش های متنوع خود یاری می رسانند (کولایی، ۱۳۸۴، مقاله دوم).

۱-۲-۴) بحران های قومی (تبیین نظری)

با توجه به تحولات شتابنده نظام بین الملل و وضعیت خاص آسیای مرکزی (و قفقاز) این سوال مطرح میشود که ثبات در جوامع چند فرهنگی و چند فرقه ای چگونه ممکن است؟ در مورد این کشورهای مستعد آشوب، نظریه پردازان دموکراسی پیشنهاد می کنند که (لازم است) ثبات به تغییر تقدم یابد. از آنجا که به تجربه مشخص می شود که دموکراسی یک واقعیت اجتناب ناپذیر تاریخی است، پیشنهاد این دسته از نظریه پردازان آن است که دموکراسی «هم انجمنی و گروهی» جایگزین دموکراسی فردگرا شود. در این نگرش ثبات بر تغییر اولویت وتقدم می یابد و حل و فصل تعارض های قومی و فرقه ای در قالب دولت ملی جستجو می شود. (Williams, 1989, 1)

به طور تشریحی طرفداران حقوق عمومی و قانون اساسی گرایانی که تمایلات نومحافظه کارانه دارند، راه هایی برای حل وفصل مشکلات قومی- فرقه ای در دولت ملی مطرح می کنند. از جمله آنکه «لیپهارت» چهار مکانیسم و «نوردلینگر»  شش مکانیسم زیر را برای رفع مشکلات مزبور در قالب دولت ملی پیشنهاد می کنند: «ائتلاف نخبگان گروه های مختلف، امتیاز دهی، امتحانات تناسبی، سیاست زدایی از جامعه، فدرالیسم و وتوی متقابل. (Lijphart, 1977, 12) نگرش نو محافظه کاری افرادی چون لیپهارت و نوردلینگر با دو ذهنیت محافظه کارانه دیگر از سوی «هانتینگتون» و «پارسونز» مواجه است.

هانتینگتون بعد ها خوش بینی نو محافظه کاران قانون اساسی گرا را تا حد زیادی نفی می کند. پیش بینی نظری او ناظر بر «برخورد تمدن ها» است. این نگرش حاکی از آن است که گرایشات قومی- فرقه ای و فرهنگی به احتمال زیاد زمینه ساز تعارض و برخورد فرهنگی می شود. (Huntington, 1993, 22  ) پارسونز نیز از جمله محافظه کاران نظریه سیستم ها است. او نیز معتقد است در جوامعی که تعارض فرهنگی وجود داشته باشد، به احتمال زیاد با بحران مواجه خواهند شد. در نتیجه، او دو نوع الگوی تحول را پیشنهاد می کند که به نام مدل ثبات و مدل تحول مشهورند. وی هر جامعه سیاسی را حاوی چهار نهاد اقتصادی، سیاسی، حقوقی، و فرهنگی می داند. در مورد جوامع با ثبات تصور او این است که این جوامع می توانند بدون دغدغه خاطر، تحول را از اقتصاد شروع کنند و به دیگر حوزه ها به ترتیب نمای زیر تسری دهند (از راست به چپ).

اقتصاد (نقطه آغازین) ——–» سیاست ——–»  حقوق ——–» فرهنگ (نقطه پایانی)

در نظر پارسونز، مدل تحول در جوامع نااستوار شکل معکوس پیدا می کند. ابتدا باید مشکل فرهنگی حل شود، سپس حوزه های کارکردی دیگر به شکل زیر فعال شوند.

اقتصاد (نقطه پایانی) «——– سیاست «——– حقوق «——– فرهنگ (نقطه آغازین)

در نظر پارسوز هر یک از نهاد های تابعه فوق دارای کارکرد خاصی است. فرهنگ به همبستگی معنوی جامعه می انجامد و حقوق همبستگی بیرونی را تضمین می کند، نظام تابعه سیاسی زمینه را برای نیل به هدف هموار می سازد و اقتصاد کار ویژه انطباق گرایی نظام سیاسی را به عهده دارد.

۱-۲-۵) آسیای مرکزی؛ حدود جغرافیایی و نام

مراجعه به آمار و نوشته هایی که اصطلاح آسیای مرکزی را به کار برده اند نشان دهنده آن است که نویسندگان مختلف آسیای مرکزی را به ناحیه مشخصی محدود نکرده اند. «علی اکبر ولایتی» وزیر خارجه اسبق در تعریف آسیای مرکزی چنین می نویسد، «امروز کلمه آسیای مرکزی به نقطه ای از آسیا اطلاق می شود که در گذشته نامهای دیگر داشته است. بخش اعظم آسیای مرکزی امروز همان ماوراءالنهر گذشته است». (ولایتی، ۱۳۷۱، ۱)

نقشه ای که روی جلد مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز از نشریات وزارت امور خارجه چاپ شده است که قاعدتا نشانگر دیدگاه این وزارتخانه می باشد عبارت است از، جمهوری های ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان به انضمام افغانستان. (۱۳۷۲، شماره ۱)

در فرهنگ «فارسی معین» ذیل ماده «آسیای مرکزی» چنین آمده است، «بخشی از آسیا که شامل کشورهای مغولستان، ترکستان، ایران، افغانستان و تبت می باشد». در این تعریف ترکستان مبهم است که در ذیل ماده ترکستان چنین آورده است: «ناحیه ای است در آسیا که از شمال به سیبریه، از مغرب به بحر خزر، از جنوب به افغانستان، هند و تبت از مشرق به مغولستان محدود است و بین اتحاد جماهیر شوروی (سابق) و چین تقسیم شده است».

در فرهنگ «تاریخ و جغرافیای عمید» اصطلاح آسیای میانه مترادف با آسیای مرکزی آمده است و محدوده آن را چنین تعیین کرده است، «متصرفات روسیه در شرق بحر خزر و شمال شرقی ایران شامل ترکمنستان و ازبکستان و تاجیکستان، این ناحیه را در قدیم خوارزم و ماورالنهر می گفتند».

دائره المعارف بزرگ اسلامی در این باره می نویسد، «اصطلاح آسیای میانه یا مرکزی که اصطلاحی جدید است، بیشتر جنبه سیاسی دارد و حتی موقع جغرافیایی آن مورد اختلاف است…. بعضی به جای آن اصطلاح خراسان بزرگ و ماوراءالنهر را پیشنهاد می کنند».

«دره میرحیدر» درباره این نام و تحولات آن می گوید، «در فارسی مفهوم آسیای مرکزی با میانه متفاوت است. مرکزی یک مفهوم هندسی و جغرافیایی است، اما میانه یک مفهوم دیدگاهی است. یعنی باید از طرف یک شخص یا گروهی از مردم عنوان بشود که آن گروه و آن شخص یک مبدا دارند و یک مقصد و میانه حدودا در وسط مبدا و مقصد قرار دارد در صورتی که وقتی می گوییم مرکزی، مرکزی یک چیز هندسی است. از اصطلاح مرکزی در نقشه سیاسی جهان زیاد استفاده شده است. آسیای میانه یک اصطلاح دیدگاهی است و از طرف حکومت مسکو عمدتا به منظور هویت زدایی تاریخی وفرهنگی این منطقه عنوان شد. در گذشته در زمان تزارها وقبل از آنها مناطق تاریخی عبارت بودند از: ترکستان، ماورالنهر، بخارا، خوقند وغیره که مردم با این اسامی وابستگی عاطفی داشتند. دولت شوروی در سال ۱۹۲۴ برای قطع این وابستگی عاطفی اصطلاح آسیای میانه را برای چهار جمهوری آسیای مرکزی یعنی قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان به اضافه قزاقستان بکار برد.

ازنظر تاریخی ماورالنهر، یعنی منطقه بین دو رود سیردریا و آمودریا که جزئی از خراسان بزرگ و مدتها زیر نفوذ ایرانیها بوده است. در سال ۱۹۵۷ وقتی شوروی ها اولین دائره المعارف را بیرون دادند برای اولین بار اسم آسیای میانه عنوان شد و شامل جنوب قزاقستان و چهار جمهوری آسیای مرکزی می شد. در ژانویه ۱۹۹۳ در نشست پنجگانه این کشورها، آنها تصمیم گرفتند برای اولین بار قزاقستان را به عنوان یکی از جمهوری های آسیای مرکزی مطرح کنند.» (میرحیدر، رشد آموزش جغرافیا، ش۱۲، ص۱۲)

 فصل دوم

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ (۱۳۷۰ شمسی)، اوضاع اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جمهوری های آسیای مرکزی دگرگون گردیده و تحولات و تغییرات عمیق بنیادی را در جهان موجب گشت. استقلال جمهوری های مذکور همراه با سایر جمهوری های شوروی سابق، پدیده نوینی را در جغرافیای سیاسی ملل جهان و بخصوص در منطقۀ آسیای مرکزی ایجاد کرد. از نگاه جغرافیای سیاسی، مطالعه منطقه آسیای مرکزی با توجه به پیوستگی تاریخی و جغرافیایی این سرزمین با فلات ایران ضروری است.

 ۲-۱) موقعیت آسیای مرکزی

منطقه آسیای مرکزی در مختصات جغرافیایی ۳۵ تا ۵۵ درجه عرض شمالی و ۴۷ تا ۸۷ درجه طول شرقی واقع شده است و پنج کشور ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان را در بر می گیرد. این منطقه با حدود چهار ملیون کیلومتر مربع وسعت به آبهای آزاد راه نداشته و محصور در خشکی است و از یک سو بین دریای خزر و مرزهای شرقی چین و از سوی دیگر بین خاورمیانه و سیبری محدود شده است. کشور های همجوار با آسیای مرکزی عبارتند از: روسیه در شمال و غرب، ایران و افغانستان در جنوب و چین در شرق. در دوره های تاریخی مختلف تمام یا بخشی از این منطقه به نام های ماوراءالنهر، خراسان بزرگ، توران، ترکستان مشهور بوده است.

از زمانی که «هالفورد مکیندر»، جغرافیدان انگلیسی با طرح نظریه «هارتلند»، منطقه اوراسیا را برای سیادت بر جهان حیاتی توصیف کرد بیش از یکصد سال میگذرد. بر اساس این نظریه هر کشوری که برمنابع طبیعی و انسانی اوراسیا و یا به گفته وی، «قلب زمین» تسلط یابد بر جزیره جهانی (اروپا،آسیا و آفریقا) حکم خواهد راند و هر  کشوری که بر جزیره جهانی حکم براند بر جهان حکمرانی خواهد کرد.

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .