عنوان :

مقاله آیا آل احمد رویکردی علمی – جامعه شناختی به مسائل اجتماعی داشته است

تعداد صفحات :۲۲۳

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

 چکیده

با توجه به اینکه این تحقیق به دنبال کنکاش جامعه شناختی و انسان شناختی در آثار آل احمد می باشد ، اولا در اکثر موارد بدون دخالت دادن عناصر اجتماعی مشخص کننده اندیشه اش بطور نظری محتوا و اندیشه های آل احمد می پردازد . از این رو با اینکه با تاریخ نگاری ادبی مرزهای مشترکی خواهد داشت ولی به آن نمی پردازد .

ثانیا به نقد ادبی و داوری و ارزشگذاری آثار جلال آل احمد نخواهد پرداخت ، ثالثا می کوشد لوازم نظری ، افکار و آراء او را بنا به معیارهای جامعه شناختی و انسان شناختی مورد بررسی قرار دهد . رابعا با اینکه آل احمد چندین تک نگاری و داستان کوتاه در مجموعه آثارش دارد ، این تحقیق قصد بررسی و تحلیل انسان شناسانه آثار او را دارد که در تعیین جنبه های انسان گرایی نویسنده مورد توجه واقع می شود و در ضمن به جنبه های روان شناختی نمی پردازد .

در ارتباط با مطالعاتی که در این خصوص صورت گرفته ، حداقل تحت عنوان مورد نظر تحقیق ، مطالعه ای صورت نگرفته است و بیشتر مطالعات را در این راستا مطالعات ادبی تشکیل می دهد .

 لذا بمنظور کمک به امر تحقیق ، به بررسی دو اثر پرداخته می شود :

۱- چراغی ، فرخ « جامعه شناختی آثار جلال آل احـمد : کنکاشـی در جـامعه شناسی ادبیات و جامعه شناسی در ادبیات » ، اراک : ( بی جا ) ، ۱۳۷۴ ، رساله فوق لیسانس جامعه شناسی

۲-  سروری ، جمشید « قشر بندی و طبقات اجتماعی با کندو کاوی در آثار        جلال آل احمد » پایان نامه دانشجویی کارشناسی ارشد .

– اثر اول خلاصه رساله ایست ، تحت عنوان « بررسی جامعه شناختی در آثار       جلال آل احمد : کنکاش در جامعه شناسی در ادبیات و جامعه شناسی در ادبیات  ، از فرخ چراغی که زمستان ۱۳۷۴ در دانشگاه اراک ، با راهنمایی استاد ، دکتر ح . ا . تنهائی و مشاوره دکتر علی رضا کلدی به انجام رسیده است .

این رساله براساس روش شناسی علمی دانشگاهی ، در پنج فصل تنظیم گردیده است ، که در مجموع زیر عنوان فوق الذکر ، کنکاشی است در جامعه شناسی ادبیات و جامعه شناسی در ادبیات ، و سعی در کشف و ارائه بنیانهای جامعه شناسی آثار نویسنده ، یعنی جلال آل احمد دارد .

فصل اول : براساس روش شناسی علمی ، به تدوین تاریخچه مطالعاتی ، بیان مسئله ، طرح پرسشهای تحقیقاتی ، اهداف ، حدود مطالعاتی و تعریف اصطلاحات پرداخته است. در این رساله بجای فرض از پرسش تحقیقاتی استفاده گردیده است و پرسشها با عنوان کلی ، خلاصه شده اند پیرامون جستجوی چهار مبحث ، هستی شناسی ، ایستائی شناسی، روش شناسی و پویائی شناسی در آثار آل احمد . در اهداف مطالعه ، محقق به دنبال طرح اهداف تحقیق پیرامون پیدا نمودن پاسخ پرسشهای تحقیق است .

در مورد اهمیت مطالعاتی ، محقق در خلاصه رساله چنین می آورد :

« تحقیق تاکید دارد بر لزوم شناسائی و معرفی اندیشمندان متفکر انسانگرا ، تا با استفاده از شیوه آنها با بازگشت به خویشتن خویش و تکیه بر نظرات متفکرین ایرانی ، پایه های فرهنگ اصیل خود را باز شناخته و با توشه برداشتن از آن ، سدی محکم در برابر هجوم فرهنگهای گوناگون بسازد و برای مبارزه  با خود بیگانگی و بی هویتی در برابر تئوری پردازان با شناخت اندیشه متفکران ایران زمینه رشد این اندیشه ها را در جامعه به وجود آورد . »

در مبحث تعریف اصطلاحات ، با استفاده از کتب معتبر به تعریف اصطلاحات پرداخته است .

فصل دوم : اختصاص داده است . به نقد و بررسی چند کتاب . از جمله :

۱- کتاب واقعیت اجتماعی و جهان داستان ، نوشته جمشید مصاحبی پور ایرانیان

۲ – کتاب راز چشم برادر ، شمس آل احمد .

۳ – کتاب ، قصه نویسی – نوشته رضا براهنی .

۴ –  نقد آثار جلال آل احمد ، نوشته عبدالعلی دسغیب .

در فصل سوم براساس اصول روش شناسی به معرفی روش تحقیق ، روش شناسی ، طرح تحقیق، فن تحقیق ، طرح تحلیلی و طرح زمان اجرا پرداخته است . ضمنا نامبرده از طرح تحقیق توصیفی – تحلیلی و فن مطالعه کتابخانه ای و تکنیک استنباط استفاده نموده است .

فصل چهارم را با ارائه و تحلیل داده ها شروع نموده ، ابتدا به ترسیم شرایط عینی و ذهنی ، زمان جلال پرداخته ، سپس به طرح جستارهای جامعه شناختی و بررسی پرسشهای تحقیق پرداخته است ، در این راستا به طرح نظرات جامعه شناسان برجسته در این رابطه توجه نموده است ( برای روشن شدن موضوع ) ، در پایان به طرح تحلیل تئوریکی و بررسی نظرات فروم پرداخته و سپس به مقایسه نظرات آل احمد با آنها در فصل پنجم همت گماشته است .

۲- اثر دوم : این رساله در دو بخش و مشتمل بر نوزده فصل است . نگارنده در بخش نخست کلیات و نمونه های کلی در تشخیص قشر بندی و طبقات اجتماعی را در شش فصل بیان کرده است .

فصل اول : محتوا ، منابع و روش

فصل دوم : قشر بندی اجتماعی

فصل سوم : طبقات اجتماعی

فصل چهارم : درباره منشا نابرابری اجتماعی

فصل پنجم : مروری بر اندیشه ها و نظـریه های تاریخـی و معاصر مربـوط بـه       قشر بندی اجتماعی

فصل ششم : قشر بندی و طبقات اجتماعی و پایگاه طبقاتی از دیدگاه اسلام

در بخش دوم مشخصات ویژه اقشار و طبقات را در ساخت اجتماعی ایران در آثار   جلال آل احمد طی سیزده فصل مورد مداقه قرارداده است .

فصل اول : آثار آل احمد و زندگی او

فصل دوم : آل احمد و قشر بندی و طبقات اجتماعی

فصل سوم : طبقات حاکم

فصل چهارم : قشر روشنفکران

فصل پنجم : قشر روحانی

فصل ششم : اقشار شهری

فصل هفتم : طبقات روستائیان

فصل هشتم : طبقه کارگر

فصل نهم : طبقات مرفه

فصل دهم : قشر زنان

فصل یازدهم : قشر معلمان و حال و آینده معلمان در نظام پهلوی و آینده          آموزش و پرورش

فصل دوازدهم : قشر اهل قلم ( نویسندگان )

فصل سیزدهم : قشر شعرا و نگرش آل احمد به شعر و شاعران

نویسنده قصد داشته که از زاویه اصول و مبادی جامعه شناختی به اندیشه های        آل احمد نگریسته و دریابد که وی به مسائل در قلمرو قشربندی طبقات اجتماعی چگونه می اندیشیده ، و اندیشه اش چه ارمغانی برای تفکر اجتماعی آورده است .

واژه های کلیدی: جامعه شناسی، روش شناسی، جامعه شناسی دین، ایستایی شناسی اجتماعی، جهان اعیان، پویایی شناسی

فهرست مطالب

« مقدمات و کلیات »   ۱
« تاریخچه مطالعاتی »   ۱
« بیان مساله »   ۷
« چار چوب نظری »   ۸
« نظریه هربرت بلومر »   ۹
« پرسشهای پژوهش »   ۱۳
« اهداف مطالعاتی »   ۱۵
« حدود مطالعاتی »   ۱۶
« اهمیت مطالعاتی »   ۱۷
« تعریف مفاهیم و اصطلاحات »   ۱۷
« جامعه شناسی »   ۱۸
« جامعه شناسی دین »   ۱۸
« روش شناسی »   ۱۸
« ایستایی شناسی اجتماعی »   ۱۹
« جامعه شناسی ادبیات »   ۱۹
« پویایی شناسی »   ۱۹
« تغییر و تحول اجتماعی »   ۱۹
« کارگزاران تغییر »   ۲۰
« جهان اعیان »   ۲۰
« کنش پیوسته »   ۲۰
« نظام روانشناختی یا از خود رهایی »   ۲۰
« نظام کنشی »   ۲۱
« واکنش گردگشتی »   ۲۱
« واکنش پیوسته »   ۲۱
« انسان سالم و انسان نا سالم »   ۲۲
مفهوم « Me »   ۲۲
مفهوم « I »   ۲۲
مفهوم خود یا « self  »   ۲۲
« جامعه نمادی و نا نمادی »   ۲۳
فصل دوم   ۲۴
« مـرور متــون مطــالعاتی »   ۲۴
« مرور متون مطالعاتی »   ۲۵
چند مورد از ویژگی های جلال آل احمد عبارتند از :   ۳۱
فصل سوم   ۴۱
« روش تحقیق »   ۴۱
« مدخل »   ۴۲
« رسش تحقیق »   ۴۲
طرح تحقیق :   ۴۳
فن تحقیق :   ۴۵
طرح تحلیلی :   ۴۵
طرح اجرایی :   ۴۸
فصل چهارم   ۴۹
« گرد آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات »   ۴۹
« گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات »   ۵۰
« شرایط عینی و ذهنی »   ۵۳
« جستارهای بنیادی جامعه شناسی »   ۶۰
الف- دیدگاه هستی شناختی در برخی تئوریهای جامعه شناسان غربی:   ۶۲
۱- دیدگاه ساختی و کارکرد گرایی( امیل دورکیم ، تالکوت پارسنز )   ۶۳
دیدگاه تضادگرائی(کارل مارکس )    ۶۶
دیدگاه تفهمی ( ماکس وبر)   ۶۸
هستی شناسی در دیدگاه کنش متقابل گرایی نمادی (هربرت بلومر)   ۷۳
دین و امور خدایی در آثار جلال آل احمد   ۷۴
انسان در اندیشۀ آل احمد   ۸۳
اجزاء و مفاهیم اصلی معرفت شناسی و روش شناسی   ۹۹
ب- دیدگاه روش شناسی و معرفت شناختی در برخی تئوریهای جامعه شناسان غربی: (دورکیم، پارسنز، مارکس، وبر، بلومر)   ۱۰۰
دیدگاه ساختی و کارکردگرایی (امیل دورکیم، تالکوت پارسنز)   ۱۰۱
نظریه جامعه شناختی شناخت از نظر دورکیم شامل سه قضیه است:   ۱۰۲
۲-دیدگاه تفهمی (ماکس وبر)   ۱۰۶
۳-دیدگاه متقابل گرایی نمادی ( هربرت بلومر)   ۱۰۸
روش شناسی و معرفت شناسی از دیدگاه جلال آل احمد   ۱۰۹
۳-اجزاء مفاهیم اصلی (( ایستایی شناسی اجتماعی ))   ۱۱۹
۱- دیدگاه ساختی و کارکرد گرائی ( دورکیم ، پارسنز )   ۱۲۰
۲- دیدگاه تضاد  گرائی ( کارل مارکس )   ۱۲۳
۳- دیدگاه تفهمی ( وبر )   ۱۲۴
در تشابه این سه دیدگاه می توان گفت که :   ۱۲۶
۴- کنش متقابل گرایی نمادی (هربرت بلومر )   ۱۲۷
ایستائی شناسی در اندیشه جلال آل احمد   ۱۲۸
جامعه شناسی سیاسی   ۱۲۸
جامعه شناسی اقتصادی   ۱۴۱
جامعه شناسی روستایی   ۱۴۸
اجزاء و مفاهیم اصلی « پویایی شناسی اجتماعی »   ۱۵۴
د – دیدگاه پویایی شناسی اجتماعی در برخی تئوریهای جامعه شناسان غربی: (دورکیم، پارسنز، مارکس، وبر، بلومر)   ۱۵۴
۱-دیدگاه ساختی و کارکرد گرائی (دورکیم، پارسنز)   ۱۵۵
۲-دیدگاه تضادگرائی (کارل مارکس)   ۱۵۷
۳-دیدگاه تفهمی (ماکس وبر)   ۱۵۹
۴-کنش متقابل گرائی نمادی (هربرت بلومر)   ۱۶۱
شرایط تغییر از نظر جلال آل احمد   ۱۶۲
مراحل تغییر از نظر جلال آل احمد   ۱۶۶
کارگزاران تغییر در اندیشه جلال آل احمد   ۱۷۲
اما جلال آل احمد چه گروه هایی را عامل تغییر معرفی می کند ؟   ۱۷۳
تحلیل تکنیکی و تئوریکی   ۱۸۶
فصل پنجم   ۱۹۴
« استنتاج و توصیه ها »   ۱۹۴
« نتایج تحقیق»   ۱۹۵
انسان در افکار آل احمد   ۱۹۶
پیشنهادات   ۲۰۴
ضمائم   ۲۰۶
زندگینامه جلال آل احمد   ۲۰۷
سالشمار جلال آل احمد   ۲۱۴
آثار جلال آل احمد   ۲۱۶

« مقدمات و کلیات »

این تحقیق در نظر دارد در فضای اندیشه و آثار یکی از مطرح ترین [۱] و با نفوذترین [۲] روشنفکران دوره اخیر حیات اجتماعی ایران جلال آل احمد کنکاش کرده و مقولات جامعه شناختی موجود در آثارش را شناخته و مدون سازد .

بیان واقعیتها از طرق تحلیل محتوای آثار نویسندگان علیرغم منزلت و پایگاه والای اجتماعی آنها بسیار مهم و در خور اعتنای جدی است ، در این راستا نقد و بررسی آراء اجتماعی آل احمد که در یکی از برهه های تاریخ معاصر ایران از ارج و اهمیتی برخوردار بوده از این مقوله مستثنی نیست .

با اینکه آل احمد را روشنفکر و از آگاهان اجتماعی [۳] درجه اول فرض کرده اند ، این تحقیق بر آن است تا پاسخی برای این پرسش بیابد که آیا آل احمد رویکردی علمی – جامعه شناختی به مسائل اجتماعی داشته است ؟

 

« بیان مساله »

این تحقیق در نظر دارد با بررسی و تدقیق در آثار جلال آل احمد دیدگاههای اجتماعی – سیاسی و فرهنگی این نویسنده معاصر را تشریح کرده و بنیانهای جامعه شناختی آنرا ارائه کند . از آنجا که دوران حیات وی ، دوران کشاکش های سیاسی – اجتماعی و زمینه ساز تغییر و تحولات دهه اخیر ایران است و آل احمد نویسنده ای مبارز و پرشور بوده که از جامعه معاصر خویش به طرق متفاوت تاثیر پذیرفته است ، شناخت این چهره ، شناخت جریانهای فکری و فرهنگی دوره ای از تاریخ اجتماعی معاصر ایران خواهد بود ، چرا که او نشانه بارز ، شاخص و پرچمدار نسلی از جوانان این سرزمین است . همانطور که در تاریخچه مطالعاتی آمده است ، افراد زیادی از جمله        سیمین دانشور [۷] شمس آل احمد [۸] عبدالعلی دستغیب [۹] ، رضا براهنی [۱۰] و … آثار      آل احمد را مورد بررسی قرار داده اند ولی هر یک از زاویه دیدی خاص به قسمی از آثار وی پرداخته اند ولی هیچیک کل آثار آل احمد را از نظر جامعه شناختی مورد بررسی قرار نداده است ، لذا ضرورت این تحقیق احساس می شود . با توجه به آنچه گذشت بدلیل حساسیتهای دوره تاریخی مذکور و نگرش اجتماعی آل احمد ، جستجو جهت یافتن دیدگاه و تخیل جامعه شناختی در آثار وی بس ارزشمند و همچون یک مساله قابل طرح در جامعه شناسی می باشد .

« چار چوب نظری »

در این قسمت برای آنکه سوگیریهای پژوهشی منظم شوند بایستی بر مبنای چشم انداز خاص و یا از دریچه « تخیل علمی [۱۱] » ویژه ای به مسئله نگریسته شود تا رویکردها و دیدگاهها خصایص منظم و عامی را همراه داشته باشد . از این رو است که طرح چارچوب نظری یا قالب تخیل علمی ایکه بتوان مسئله را از آن طریق وارسی نمود ضروری به نظر می رسد [۱۲] . لذا از آنجا که این تحقیق به دنبال کشف مقولات اجتماعی و انسانی « جلال آل احمد » در مورد جامعه های نمادی و نا نمادی و کنشهای اجتماعی در درون یک جامعه ، نظام روانشاختی ، نظام کنشی و از همه مهمتر شناخت انسان تفسیرگر و معرفی آن از دیدگاه جلال آل احمد می باشد بنابراین می توان برای تبیین این موضوع به چار چوب نظری مکتب کنش متقابل نمادی « هربرت بلومر » که وابسته به مکتب تفسیر گرایی است استناد جسته و یک قالب تحلیل کلی جامعه شناختی و انسان شناختی مطرح ساخت .

« نظریه هربرت بلومر »

بلومر با مطرح کردن سه قضیه ، چشم انداز جامعه شناختی خود را بیان میکند . در قضیه اول به « جهان اعیان [۱۳] » اشاره می کند یعنی جهان عبارت است از کلیه چیزهایی که برای انسان قابل فهم بوده و دارای معنا می باشد . معنایی که انسان     می تواند به آنها اشاره کند و بر اساس آن اشارات رابطه برقرار نماید . بنابراین هیچ گاه نمی توان چیزی را دریافت که قابل معنا و اشاره نباشد ، که در واقع ما تعریف و درکی جمعی و مشترک نسبت به آنها داریم . قضیه دوم اشاره می کند به این نکته که ما   می دانیم انسان از بدو تولد موجودی ناقص و نادان است ولی بتدریج در دوران حیاتش آموختنیها را می آموزد . پس آیا باید معانی را در ذات اشیاء جستجود نمود ؟ انسان هر آنچه را که می آموزد و برایش معنا دار می شود در روابط متقابل اخذ می کند . اگر اشیاء برای او دارای معناست ، این معنا را از روابط متقابل اجتماعی کسب نموده است ، عناصر فرهنگی نیز از این قاعده مستثنی نیست . بسیارند هنجارها و عاداتی که در میان قومی مقبول و معمول می باشند و در قوم و ملتی دیگر مذموم . هیچ یک از آن دو قوم قادر به درک دلایل یکدیگر نسبت به رد یا قبول آن رسم یا عادت نمی باشند . امور و عناصر فرهنگی در فرهنگهای متفاوت در مقابل مسائلی که تحت عنوان روابط اجتماعی می شناسیم معنا دار می شوند .

بنابراین معانی نه در ذات پدیده ها و نه در ذهن انسان ، بلکه در روابط متقابل اجتماعی معنا می یابند . قضیه سوم وجه تفسیر گرایی بلومر را نشان می دهد . همانگونه که گفتیم مکتب عوامل گرا بر آنند که علل و عوامل و انگیزه های بیرونی و یا درونی، انسان را تحت « تعین » قرار داده است و سبب می شود که او تحت شرایط خاصی پاسخ مشخصی که از قبل قابل پیش بینی است را از خود نشان می دهد در حالیکه رفتار گرایان اجتماعی و در مجموع تفسیر گرایان بر این باورند که انسان چیزی در درونش با آن قوه ذاتی دارد که در برابر کلیه عوامل به تفسیر می نشیند و در اینجا مرحله ای در « خود » انسان رخ می دهد که آن را اشاره معانی به « خود خویشتن[۱۴]» می نامند . یعنی انسان با خودش مباحثه [۱۵] و مشورت [۱۶] می کند که فلان کار را انجام بدهم یا ندهم این همان مفهوم بازتابی بودن « خود » در نظام جورج هربرت مید است.

بنابراین انسان موجودی است که وقتی در برابر موقعیت قرار می گیرد آن موقعیت را تفسیر می کند و سپس بر اساس تحلیل و تفسیر از موقعیت و معانی که خویشتن خویش است اشاره نموده است به کنش و نه واکنش می زند . بلومر با تاکید بر کنشگر بودن انسان در برابر واکنش نشان دادن ، سعی در به تصویر کشاندن انسان نمادی دارد که در حد سلامت نفس رفتار می کند .

انسان نا سالم چگونه انسانی است ؟ این موضوعی است که مید به آن توجه صریح نداشت ولی بلومر به آن دقت می کند . رواج شایعه و یا تسلط روح جمعی و تاثیر روان شناختی آن در ظهور پدیده « از خود رهایی [۱۷] » نمونه ای از این منظر است . شایعه عبارت است از نقل معنایی به دیگری است و از آن شخص به فردی دیگر و همینطور شنیدن و گفتن آنقدر ادامه پیدا می کند تا شایعه شکل می گیرد . بدون اینکه کسی در این میان حتی برای لحظه ای فکر کرده باشد که ممکن است این جز اشتباه باشد . این یکی از خصلت های بیمار گونه ای است که همیشه در جوامع انسانی موجود است و این ناشی از عمل « واکنش پیوسته [۱۸] » یا تسلط « جامعه نا نمادی [۱۹] » بر انسان است که مفهومی است که فرم در « سنخ نابارور [۲۰] » شخصیت با سوگیری کناره گیری فعال معرفی می کند . به نظر بلومر یکی از خصلت های بد که متاسفانه انسان ها پیدا کرده اند این است که از واقعیت بدان گونه که هست گریزانند لذا دچار انواع کجرویها یا      «  واکنش گرد گشتی [۲۱] » یا واکنش دورانی می شویم یعنی دقیقا تابع جو نا نمادی شده و این تاثیر را به دیگری منتقل می کنیم و دیگری هم چون تحلیل نمی کند باز به فرد بعدی انتقال می دهد و همینطور ادامه پیدا می کند .

قضیه سوم بلومر به همین معنا است که فکر کنیم و بیاندیشیم که چه کرده ایم ؟ چه نتیجه ای گرفته ایم ؟ این همان مصاحبه و مشورت با خود است . از این مشورت با خویشتن خویش به پدیده تفسیر نمودن وقایع که مبنای کنش است و اساس قضیه سوم را شکل می دهد ، می رسیم بدین معنا بلومر انسان را موجودی مفسر و دریابنده معانی ، و نیز در خطر سقوط به مقام موجودی حیوانی و نا نمادی می داند . او معتقد است پژوهشگر بایستی واقعیت جهان که از طریق تشکیل مفاهیم شناختی در فرآیند کنش متقابل اجتماعی رخ می دهد را به طریق عینی و به عنوان واقعیتی خارجی ، ولی مبتنی بر کنش متقابل نمادی که بر مبنای تفسیر تشکیل می شود مطالعه کند . [۲۲]

حال با بیان نظریه جامعه شناس معروف « هربرت بلومر » می توان یک قالب و چارچوب کلی تحلیل جامعه شناختی مورد نظر در این تحقیق را بیان کرد :

از آنجا که مفهوم اساسی و مهم در مکتب تفسیر گرایی موضوع « انسان » است و آن هم انسان با شعور یعنی انسانی که آگاه به خویشتن خویش است و خود آگاه نسبت به موقعیت خویش است . از این دیدگاه انسان از وجود خود به عنوان امری مستقل از بیرون و درون آگاهی دارد و ناگزیر از خودسازی ، تحلیل و تفسیر شرایط است . انسان به موقعیت های زندگی خویش آگاه است و بنابراین از آنجا که موضوع علم جامعه شناسی گروه هایی است از عناصر با شعور ، عناصر خلاق ، مفسر ، معنی کننده تاریخ و دریابنده معانی و یا از خود بیگانه و مفلوج تاریخ ، آدمهای عاصی و شورشگر و یا انسانهای راضی و مطیع و به هر حال انسانی که می بیند ، می فهمد و با این فهمش   – چه غلط باشد چه درست – به کنش و واکنش می پردازد . می توان نتیجه گرفت که شرایط اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی تعیین کننده نیست بلکه تاثیر گذار است . لذا این چارچوب می تواند و بایستی راهنما و راهبری برای پرسشهای تحقیقاتی باشد .

« پرسشهای پژوهش »

با توجه به اینکه اساتید و مدرسین و محققین علم روش تحقیق زمانیکه اطلاعات مقدماتی برای وضع فرضیه کم است به جای فرضیات ، پرسشهای تحقیقاتی مطرح   می نمایند [۲۳] . و این پژوهش برای وضع فرضیه، اطلاعات مقدماتی به اندازه کافی ندارد لذا به جای فرضیات ، پرسشهای تحقیقاتی مطرح می شود ، از طرفی چون این تحقیق درصدد کشف وجود تخیل جامعه شناختی و انسان شناختی در نوشته های آل احمد و ارائه این مقولات در آن است ، از آنجا که تحقیق در جهت کشف مسئله پژوهشی است دارای پایگاه کشفی می باشد و پرسشهای پژوهش به شرح ذیل دنبال می شوند :

۱-۱-آیا آل احمد در آثارش به نوعی تخیل جامعه شناختی – انسان شناختی دست یافته است ؟

۲-۱- نگرش آل احمد به خدا و جهان هستی چیست ؟

۳-۱- نگرش آل احمد نسبت به انسان چیست ؟

۴-۱- نگرش آل احمد نسبت به جامعه و تقابل انسان و جامعه چیست ؟

۱-۲- آیا آل احمد جهان را قابل شناخت می داند ؟ ( روش شناسی )

۲-۲- محدودیتهای شناخت جهان و انسان از نظر آل احمد چیست ؟

۳-۲- روشها و راههای شناخت را آل احمد چگونه معرفی می کند ؟

۴-۲- آیا آل احمد در آثارش از روش طبیعت گرایانه ( تجربی ) استفاده  می کند ؟

۵-۲- آیا آل احمد به نوعی واقع گرایی در روش خود استفاده نموده است ؟

۶-۲- آیا آل احمد از روش انتقادی سود جسته است ؟

۷-۲- آیا آل احمد از روش تقابلی و جدلی استفاده نموده است ؟

۱-۳- آیا آل احمد دیدگاهی ایستایی شناسی دارد ؟

۲-۳-آل احمد در این دیدگاه چه مباحثی را مورد بحث قرارد می دهد ؟

۳-۳- آیا انسان را موجودی تفسیرگر معرفی می کند ؟

۴-۳- آیا آل احمد انسان را تحت تعیین شرایط می داند یا تاثیر گذار بر شرایط معرفی می کند ؟

۵-۳- جامعه ای که آل احمد معرفی می کند چگونه جامعه ای است ؟

۶-۳- آیا اشاره به جامعه نمادی و نا نمادی می کند ؟

۷-۳- انسان سالم و نمادی یا انسان ناسالم و نا نمادی از دیدگاه آل احمد چگونه انسانی است ؟

۸-۳- جامعه آل احمد جامعه ای است که رفتارش مبتنی بر نظام کنشی است ؟

۹-۳- آیا جامعه آل احمد جامعه مبتنی بر نظام روانشناختی است ؟

۱-۴- آیا آل احمد دیدگاه پویایی شناسی دارد ؟

۲-۴- موضوعات مورد بررسی آل احمد در پویایی شناسی کدام است ؟

۳-۴- آیاآل احمد در کنش متقابل نمادی به تاریخ ومراحل تاریخی اعتقاد دارد ؟

۴-۴- نحوه سیر تاریخ را آل احمد چگونه معرفی می نماید ؟

۵-۴- آل احمد مکانیزمهای تغییر و تحول را چگونه معرفی می کند ؟

۶-۴- عوامل تغییر از نظر آل احمد کدام است ؟

۷-۴- شرایط تغییر از نظر آل احمد کدام است ؟

۸-۴- آل احمد کارگزاران تغییر را چگونه معرفی می کند ؟

« اهداف مطالعاتی »

این تحقیق بر آن است تا مقولات جامعه شناختی و انسان شناختی را در آثار نویسنده معاصر جلال آل احمد خصوصا در داستانهای کوتاه و رمانهای وی استخراج نماید و ضمن دستیابی به نظرات او در قلمرو جستارهای چهارگانه جامعه شناختی ( جامعه شناسی ادبیات ) دیدگاه آل احمد را در خوشه های هستی شناسی          ( خدا ، انسان ، جامعه و تقابل انسان و جامعه ) را بررسی کند و نیز دریابد که       آل احمد در گرد آوری و تدوین آثارش چه شیوه ای را به کار برده است ؟ و آیا جهان را قابل شناخت دانسته ، با استفاده از روشهای مورد نظرش ؟ روش تجزیه و تحلیل و رسش او چگونه بوده است ؟ سپس در صدد یافتن و مدون سازی نظرات آل احمد در جستار ایستایی شناسی است که آل احمد انسان را چگونه معرفی   می کند ، آیا او را موجودی تفسیرگر و دارای اختیار می داند ؟ آیا انسان آل احمد تحت تعین شرایط است یا تاثیر گذار بر آن است ؟ انسان مورد نظر آل احمد چگونه انسانی است ؟ انسان سالم و نمادی یا انسان ناسالم و نا نمادی ؟ انسان سالم کیست و انسان نا نمادی چه خصوصیاتی دارد ؟ جامعه سالم و مطلوب از نظر آل احمد کدام است و چگونه می توان این جامعه را ساخت ؟ و سپس در چهارمین جستار کشف مراحل تاریخی و چگونگی سیر تاریخ کنشهای نمادی ، کارگزاران تغییر و تحول و نحوه سیر تاریخ که آل احمد در نظر دارد که بالطبع بررسی جامعه شناختی و انسان شناختی دوره آل احمد نیز در قلمرو جامعه شناسی ادبیات دنبال خواهد شد.

« حدود مطالعاتی »

با توجه به اینکه این تحقیق به دنبال کنکاش جامعه شناختی و انسان شناختی در آثار آل احمد می باشد ، اولا در اکثر موارد بدون دخالت دادن عناصر اجتماعی مشخص کننده اندیشه اش بطور نظری محتوا و اندیشه های آل احمد می پردازد . از این رو با اینکه با تاریخ نگاری ادبی مرزهای مشترکی خواهد داشت ولی به آن نمی پردازد .

ثانیا به نقد ادبی و داوری و ارزشگذاری آثار جلال آل احمد نخواهد پرداخت ، ثالثا می کوشد لوازم نظری ، افکار و آراء او را بنا به معیارهای جامعه شناختی و انسان شناختی مورد بررسی قرار دهد . رابعا با اینکه آل احمد چندین تک نگاری و داستان کوتاه در مجموعه آثارش دارد ، این تحقیق قصد بررسی و تحلیل انسان شناسانه آثار او را دارد که در تعیین جنبه های انسان گرایی نویسنده مورد توجه واقع می شود و در ضمن به جنبه های روان شناختی نمی پردازد .

 

 

« اهمیت مطالعاتی »

از میان نویسندگان معاصر ، صادق چوبک و جلال آل احمد و صادق هدایت در زمینه نثر زیباترین و ماندنی ترین آثار را بوجود آورده اند . جلال آل احمد  نویسنده ای آگاه است که در صدد یافتن ریشه ، مشکلات اجتماعی ، بیان آنها و تا حدودی ارائه راه حل در این زمینه بوده است . کوشش در جهت رواج افکارآل احمد یک نوع وظیفه است ؛ زیرا که وی از نویسندگانی است که مرام و کلامش ملهم از فرهنگ ملی ایران بوده است . آل احمد در قالب داستانهایش واقعیتهای اجتماعی را بیان کرده و تحقیقات وسیعی در زمینه شناخت فرهنگ ملی انجام داده است . جستجو و مدون سازی این مطالب و روشن کردن دیدگاههای او برای نسل حاضر و آشنا کردن آنها با هویت فرهنگیشان و بیان روش کار او راه گشایی در زمینه تحقیقی و ارائه شیوه اندیشه و جهان بینی یکی از برجسته ترین نویسندگان عصر حاضر است. این تحقیق به گسترش پژوهش در زمینه شناخت متفکرین و نویسندگان اجتماعی کمک کرده و در زمینه کلی می تواند جهت درس جامعه شناسی ادبیات و تئوریهای اجتماعی نیز مورد استفاده قرار گیرد و به نیاز عمومی جامعه در مود فهم درست و دستیابی به روش متفکران و فرهنگمداران ایرانی پاسخ می دهد .

« تعریف مفاهیم و اصطلاحات »

در این قست با استفاده از کتب و دایرۃ المعارفهای معتبر و علمی در خصوص جامعه شناسی برخی اصطلاحات مورد نیاز در این تحقیق تعریف و توضیح داده  می شود .

« جامعه شناسی »

عبارت از علمی است که روابط متقابل اجتماعی نسبتا پایدار را در حالتهای ایستایی شناسی و پویایی شناسی اجتماعی و در شرایط مختلف جامعه شناسی مورد بررسی و مطالعه قرار می دهد و بدین وسیله می تواند با گرایشی به سوی تعهد اجتماعی در جهت شناخت و ارائه راه حل معضلات و مسائل اجتماعی تلاش کند . [۲۴]

« جامعه شناسی دین »

عبارت از آن قسمی از معرفت بشری است که با بکار بستن روشهای تحقیق علمی در جهت بررسی و مطالعه اعیان خاص جامعه شناختی از قبیل سازمانها و نهادهای دینی ، روابط و ساختار سنتی ، تغییرات در ساختار فرهنگی و هنجارها ، حلقه های ارتباط میان فرهنگ و ساختار دین و جامعه محیط بر آن و … تلاش می کند . [۲۵]

« روش شناسی »

روش شناسی یا دانش روشها ، رشته ای است که هدف از آن تعمق در باب فرآیندهای عقلانی یک اندیشه منظم است . این دانش به تعبیه مفاهیم اساسی و ابزار عقلانی که یک روش برای وصول به هدف باید به کار گیرد ، می پردازد . استفاده درست از این ابزار باید به سازمان دادن ، تفسیر و تبیین داده ها بصورت کلی همبسته برای فرد منتهی شود . [۲۶]

 

« ایستایی شناسی اجتماعی »

مطالعه جامعه ، نظامهای اجتماعی و نهادها و سازمانهای اجتماعی در حال سکون و ثبات و آرامش [۲۷] .

« جامعه شناسی ادبیات »

به شناخت آثار ادبی ، محتوا ، مشخصات و زمینه های روانی ، اجتماعی و فرهنگی پیدایش آنان می پردازد ، همانطور که نویسندگان این آثار ، شخصیت آنان ، زندگینامه و روابطی را که با محیط پیرامون داشته اند ، به مطالعه می گذارد . بررسی مشتریان و خوانندگان این آثار با حجم ، طبقه اجتماعی و تمنیات آنان را نیز به انجام می رساند ؛ تحلیل فرآیند چاپ ، اقتصاد و فرهنگ چاپ و کارکنان آن از دیگر مباحث این رشته است . [۲۸]

« پویایی شناسی »

 مطالعه جامعه ، نظامهای اجتماعی در حال تغییر و تحول و دگرگونی شدن [۲۹] .

« تغییر و تحول اجتماعی »

تحول اجتماعی مجوعه ای از تغییرات که در طول یک دوره طولانی طی یک و یا چند نسل در یک جامعه رخ می دهد ، تغییر اجتماعی عبارت است از پدیده های قابل رویت و بررسی در مدت زمانی کوتاه به صورتی که هر شخص معمولی نیز در طول زندگی خود یا در طول دوره کوتاهی از زندگی اش می تواند یک تغییر را مشخصا تعقیب نماید . نتیجه قطعی اش را ببیند و یا نتیجه موقتی آن را در یابد [۳۰].

« کارگزاران تغییر »

کارگزاران تغییر عبارتند از اشخاص ، گروهها و انجمنهایی که تغییر را وارد        می کنند ، از آن استقبال می کنند یا با آن به مخالفت بر می خیزند [۳۱] .

« جهان اعیان »

عبارت از کلیه چیزهایی است که در جهان برای انسان قابل فهم بوده و دارای معنا می باشد . معانی ای که انسان می تواند به آنها اشاره کند و بر اساس آن اشارات رابطه برقرار نماید [۳۲] .

« کنش پیوسته »

سلسله کنشهای اجتماعی که سازنده جوامع بشری هستند ؛ همیشه در رابطه و در برابر هم تشکیل خطوط کنش های به هم پیوسته و یا کنش پیوسته را می دهد [۳۳] .

« نظام روانشناختی یا از خود رهایی »

یعنی تسلط عواطف و احساسات روانشناختی بر انسان [۳۴] .

 

« نظام کنشی »

یعنی تسلط خود و من بر انسان ، و به تبعیت از اراده « من » و تجارب « خود » یعنی کنش مندی فرد عمل می کند [۳۵] .

« واکنش گردگشتی »

عبارت از فرایندی از تشکل روابط و کنش متقابل نمادی است که به سطح عمیق اشاره معانی و تفسیر از موقعیت نمی رسند . بنابراین افراد معانی ماخوذ از گروه یا جامعه را بدون هیچ تعبیر و یا تفسیری به دیگران منعکس می کنند و دیگران نیز به همین منوال عمل می کنند تا جایی که هر چند زمانی دوباره انعکاس واکنش به افراد مجددا بر می گردد و باز بدون تفسیر به دیگران منعکس می شود [۳۶] .

« واکنش پیوسته »

حرکت از واقعیت جاری به واقعیت نیست شده که بر مبنای کنش نانمادی و تقلیدهای الگویی و یا سوگیریهای کلیشه ای ، به مفهومی که فرم از منش اجتماعی تعبیر کرده است به کار برده می شود [۳۷] .

« انسان سالم و انسان نا سالم »

از دید بلومر انسان سالم انسانی است که موقعیت را در برابر خودش بگذارد ، معناها را تفسیر کند و بعدها بر اساس تحلیلی که نسبت به موقعیت می کند دست به کنش سازی بزند ، چنین انسانی سالم و کامل است . و انسان ناسالم را انسانی    می داند که بدون تفسیر معنایی آن را نادرست نقل کند و تحت تاثیر روح جمعی و روانشناختی قرار گیرد و دچار پدیده از خود رهایی شود [۳۸] .

مفهوم « Me »

فرآورده ها ، تاثیرات ، توقعات و هنجارهای اجتماعی را شامل می شود [۳۹] .

مفهوم « I »

قوه برابر سازی ، تفسیر سازی و معنا سازی بشر است [۴۰] .

مفهوم خود یا « self  »

عبارت از واقعیتی است که در نتیجه تجربه اجتماعی ساخت و سازمانهای اجتماعی پدید می آید « خود » در هر کدام از تجربیات اجتماعی به گونه ای در میان رابطه جدلی « I » و « Me » واقعیت را تفسیر و بنا بر همان تفسیر عمل می کند [۴۱] .

« جامعه نمادی و نا نمادی »

جامعه ای نمادی است که « I » بر فرآیند روابط اجتماعی تسلط داشته باشد ، بعبارتی با تسلط « I  » تفسیر کرده و کنش نماید . اما اگر انسان تحت تعین شرایط باشد و « Me » بر « I » سلطه نماید بنابراین جامعه نا نمادی حاکم خواهد شد . بنابراین انسان یا کنشمند است و یا واکنشگر . اگر کنش کند در سطح نمادی رفتار می کند و اگر واکنش کند نانمادی رفتار می کند [۴۲] .

 

« مرور متون مطالعاتی »