عنوان :

مقاله بررسی تفاوت  رشد اجتماعی افراد فاقد مادر و افراد  فاقد پدر

تعداد صفحات :۸۱

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

رشد اجتماعی به معنی تکامل روابط اجتماعی فرد است. رشد اجتماعی مستلزم هماهنگی با گروه اجتماعی و پیروی از هنجارها (موازین سلوک اجتماعی) و سنتهای آن است. احساس وحدت با گروه اجتماعی، درک روابط متقابل میان اعضاء آن و همکاری با دیگران از دیگر ملزومات رشد اجتماعی است. برای رسیدن به این مرحله از رشد اجتماعی کودک می بایست علایق خود را دگرگون کرده، شیوه های جدید رفتار را فراگیرد و دوستان جدیدی را برگزیند.
اهمیت رشد اجتماعی و اجتماعی شدن در آن است که هر کس در جامعه به دنیا می آید، در آن نشو و نمو می کند، و جوانی و بزرگسالی و در واقع زندگی خود را در جامعه می گذراند. به این ترتیب فرایند اجتماعی شدن کودک شبیه رادار می کند:
علایم به خارج می فرستد که به هدفهای خاص ارتباط دارد. هنگامی که همسالان یا همبازیها این علایم را دریافت کردند، پاسخ آن را ارسال می دارند و فرد متوجه می شود تا چه حد مقبولیت دارد.
به بیان دیگر واکنش دیگران به او می گوید که چگونه است. البته ناگفته نماند که تفاوتهای فردی در روابط گروهی اثرات قابل ملاحظه¬ای دارد.
در واقع، حساسیت کودکان در برابر تأثیرات اجتماعی متفاوت است، یعنی گروه در بعضی از کودکان بیشتر از بقیه تأثیر می گذارد.
کودک «تنها» ، یعنی کسی که بیشتر وقت خود را به مطالعه یا اندیشه یا بازی انفرادی می گذراند، یا درمغازه به پدرش کمک می کند، در مقایسه با کودکی که رهبر کودک است و اکثر اوقات خود را با دیگران می گذراند، تأثیرات اجتماعی بسیار کمتری دریافت خواهد کرد .
از سوی دیگر تحقیقات نشان می دهد که تأثیر کودکان در یکدیگر از تأثیر بزرگسالان در کودکان زیادتر است، هرچند این تأثیر کوتاه مدت باشد. این تفاوت، به تفاوتهای دو دنیای کودکان و بزرگسالان بستگی دارد بطور کلی اگر تأثیر بزرگسالان و همگنان را بر کودک مقایسه کنیم که تأثیرگروه دوم بیشتر است.
پژوهش حاضر با طرح این مسأله که عدم وجود پدر یا مادر تا چه حد بر قابلیتهای اجتماعی افراد موثر واقع می شود، هدف ذیل مورد نظر پژوهشگر بود: بررسی تأثیر عدم وجود پدر و یا مادر بر میزان قابلیتهای اجتماعی افراد.
به همین منظور در راستای هدف پژوهشگر فرضیه¬ی زیر را مطرح می سازد.
۱ – بین رشد اجتماعی افراد فاقد پدر و فاقد مادر تفاوت وجود دارد.
بدین منظور پژوهشگر به انتخاب جامعه آماری خود یعنی کودکانی که دارای خصوصیات مورد نظر از نظر فقدان مادر و یا پدر پرداخته است.
جامعه آماری مورد نظر شامل دانش آموزانی بود که با یکی از والدین خود زندگی می کنندو در حال حاضر در مقطع ابتدایی در کلاس چهارم و پنجم در سطح شهر تهران به تحصیل اشتغال دارند. جامعه فوق از مناطق مختلف شهر تهران انتخاب شده¬اند که در سال تحصیلی ۸۶ – ۸۵ مشغول به تحصیل بوده-اند.
پژوهشگر با استفاده از روش نمونه گیری خوشه¬ای چندمرحله¬ای بطور تصادفی ابتدا از بین دانش آموزان کودکانی که دارای یکی از والدین (پدر و یا مادر) بطور جداگانه¬ای در هر گروه در مدارس مختلف دخترانه و پسرانه تعداد ۱۰۰ نفر را انتخاب کرده است که ۵۰ نفر آن کودکان فاقد مادر هستند (۲۵ پسر و ۲۵ دختر) و ۵۰ نفر باقیمانده فاقد پدر هستند که ۲۵ نفر آنها پسر و ۲۵ نفر آنها دختر هستند.
ابزار مورد استفاده پژوهشگر، مقیاس رشد اجتماعی وایلند است که توسط آقای دکتر هادی بهرامی ترجمه شده است.
آنگاه برای جمع آوری اطلاعات، سوالهای مقیاس بصورت شفاهی از والدین و مربیان کودکان پرسیده شد و اطلاعات لازم جمع آوری شد، سپس برای تجزیه و تحلیل داده پژوهشگر علاوه بر استفاده از فنون آمار توصیفی مانند میانگین و انحراف معیار، و از فنون آمار استنباطی از جمله آزمون T مستقل استفاده کرده و نتیجه حاصل از این پژوهش این بود که؛
تفاوت به نفع گروه کودکان بدون مادر است یعنی این گروه دارای بهره اجتماعی بیشتری نسبت به گروه کودکان بدون پدر هستند.
واژه های کلیدی: خودآگاهی، رشد هیجانی، پیدایی خویشتن داری، اجتماعی شدن،

فهرست مطالب

مقدمه    ۵
بیان مسأله    ۷
خودآگاهی و رشد هیجانی و اجتماعی اولیه    ۷
طبقه بندی خود    ۸
پیدایی خویشتن داری    ۹
ضرورت و هدف پژوهش    ۱۰
فرضیه پژوهش    ۱۰
سؤال پژوهش    ۱۱
تعریف عملیاتی متغیرها    ۱۱
الف) رشد اجتماعی    ۱۳
رشد اجتماعی در دورانهای مختلف    ۱۵
رشد اجتماعی در دوره پیش دبستانی    ۲۱
رشد اجتماعی کودک در دوره دبستان    ۲۶
رشد اجتماعی در دوره نوجوانی    ۳۲
الف – انس و الفت    ۳۵
ب) نفرت    ۳۷
عوامل مؤثر در رشد اجتماعی    ۴۳
ب) رشد کودک    ۴۸
نظریه یادگیری اجتماعی    ۵۱
دیدگاههای نظری پیرامون رشد    ۵۲
دیدگاههای رفتاری    ۵۳
دیدگاههای نخستین    ۵۳
رشد روانی    ۵۴
رسش (پختگی)    ۵۶
مراحل رشد ذهنی از دیدگاه پیاژه    ۵۹
شخصیت و رشد اجتماعی    ۶۱
رفتار اجتماعی اولیه    ۶۲
وابستگی    ۶۳
جامعه آماری    ۶۵
نوع پژوهش    ۶۶
نمونه و روش نمونه گیری    ۶۶
ابزار اندازه گیری    ۶۷
روش جمع آوری اطلاعات    ۷۰
روش آماری    ۷۰
آمار توصیفی    ۷۲
آمار استنباطی    ۷۳
خلاصه پژوهش    ۷۴
پیشنهادهای پژوهش    ۷۷
فهرست منابع    ۷۸

فهرست منابع

۱٫    اتکینسون و دیگران، زمینه روانشناسی، ترجمه محمدتقی براهنی و دیگران، ۱۳۷۱، انتشارات آرین، تهران
۲٫    احدی، حسن: بنی جمالی، شکوه السادات ، روانشناسی رشد کودک، چاپ پنجم، ۱۳۷۱، چاپ و نشر بنیاد. تهران
۳٫    امیدوار احمد، بررسی رشد در دانش آموزان ناشنوا، ۱۳۶۸ . تهران
۴٫    بست ، جان. روشهای تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری، ترجمه دکتر حسن پاشا شریفی و نرگس طالقانی، چاپ پنجم تابستان ۱۳۷۳، چاپ آرین . تهران
۵٫    پاکزاد، محمود، کودکان استثنایی، چاپ دوم، زمستان ۱۳۶۸، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی. تهران
۶٫    تلسون، ریتا ویکس: ایزرایل آتی سی، اختلالهای رفتاری کودکان، ترجمه محمدتمقی منشی طوسی ، ۱۳۶۸، انتشارات قدس رضوی. تهران
۷٫    جان نرمال ل، اصول روانشناسی، ترجمه دکتر محمود ساعتچی، چاپ هفتم، ۱۳۶۳، انتشارات سپهر ، تهران
۸٫    حجازی محمد، جزوه روانشناسی ارشد (۱) و (۲) ، ۱۳۷۱، منتشر نشده.
۹٫    درویش حسن، آذر نوآموزان ناشنوا راه خاموش موفقیت، مجله شماره ۴ تعلیم و تربیت استثنایی مرداد ماه ۱۳۷۴، ناشر سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور. تهران
۱۰٫    راجرز، دوروتی، روانشناسی کودک، ترجمه دکتر غلامعلی سرور، چاپ اول، ۱۳۷۳، انتشارات آوای نور. تهران
۱۱٫    ساویج، آر. دی و ایوانز، ال و ساویچ، جی اف. روانشناسی در ارتباط با کودکان ناشنوا، ترجمه شیرین خزایلی، ۱۳۷۱، انتشارات آستان قدس رضوی . مشهد
۱۲٫    سی کرین، ویلیام، پیشگامان روانشناسی رشد، ترجمه دکتر فربد فدایی چاپ چهارم، ۱۳۷۳، انتشارات اطلاعات. تهران
۱۳٫    شعاری نژاد، علی اکبر، روان شناسی رشد، چاپ پنجم، ۱۳۶۴، انتشارات اطلاعات. تهران
۱۴٫    شفیع آبادی، عبداله، مبانی روان شناسی رشد، چاپ پنجم، بهار ۱۳۷۱، انتشارات چهر. تهران
۱۵٫    صادقی نژاد، جزوه روانشناسی تدریس به کودکان نابینا، ۱۳۷۴، منتشر نشده.
۱۶٫    عطری، جزوه روانشناسی تدریس به کودکان ناشنوا، ۱۳۷۴، منتشر نشده.
۱۷٫    عظیمی، سیروس، روانشناسی کودک، چاپ هفتم، ۱۳۷۳، انتشارات صفار، تهران
۱۸٫    گنجی، حمزه، روان شناسی تفاوتهای فردی، ۱۳۶۹ ، انتشارات بعثت، تهران
۱۹٫    میلانی فرد، بهروز، روانشناسی کودک و نوجوانان استثنایی، چاپ چهارم، ۱۳۷۳، نشر قدس ، تهران
۲۰٫    نادری، عزت اله ، صیف نراقی، حریم ، کودکان چند معلولیتی ، مجله شماره چهار. تعلیم و تربیت استثنایی مرداد ۱۳۷۴ ناشر سازمان آموزش و پرورش استثنایی کشور. تهران
۲۱٫    واسن، پاول هنری و همکاران. رشد و شخصیت کودک، ترجمه مشهور پاشایی، چاپ اول، ۱۳۶۸، چاپ سعدی – تهران
۲۲٫    هالاهان، دانیل پی، کافمن، جیمزام، کودکان استثنایی، ترجمه مجتبی جوادیان، چاپ دوم، ۱۳۷۲، آستان قدس رضوی . تهران
۲۳٫    هترینگتون، ای میوس، و پارک، راس وی، روان شناسی کودک از دیدگاه معاصر، ترجمه طهموریان و دیگران، ۱۳۷۳، آستان قدس رضوی . تهران
۲۴٫    یوسفی لویه، مجید. نگرش سیستی به روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، مجله شماره چهار تعلیم و تربیت استثنایی مرداد ۱۳۷۴، ناشر سازان آموزش و پروش استثنایی کشور. تهران
انگلیسی:
۱٫    sigel man, carol K & Shaffer , Douid R (1991) Life – span haman development, Brook s l cole Publishing comprprinted in the California.
۲٫    Papalia , dia nak & sally w , (1992) human development, fifthn edition caprright by grow – hill inc, printed in the U.S.A

فصل اول

مقدمه

آگاهی از وجود تفاوتهای فردی بین انسانها چه کودکان، چه بزرگسالان به اندازه خلقت انسان قدمت دارد. زیرا انسانهای اولیه زمانی که در غارها یا جنگلهای زندگی می کردند، از متفاوت بودن یکدیگر آگاه بودند.

اگر تاریخ را ورق بزنیم در هیچ دوره­ای نخواهیم دید که انسانها خواه به صورت رسمی و خواه بصورت غیررسمی، اعضا و جامعه خود را گروه بندی کنند و برای هر گروه ویژگی های خاصی را قائل شوند. حتی وقتی ادبیات کهن و غنی سرزمین خود را مرور می کنیم، آنها هر کاری را به کسی نمی دادند و از همه کس نیز انتظارات یکسانی نداشتند. (گنجی، ۱۳۶۹)

در عمل روان شناسی نیز اصل تفاوتهای فردی بعنوان یک اصل مهم، لازم و ارزش حیاتی دارد. البته هرچند تفاوتهای فردی در دوران گذشته مورد توجه بوده ولی تاریخ مطالعه علمی تفاوتهای فردی بسیار کوتاه است.(ساعتچی، ۱۳۶۳)

درمطالعه علمی تفاوتهای فردی مطالعه درباره­ی کودکان جایگاه ویژه­ای دارد، با کودکان عادی متفاوت هستند.

به زبان ساده تر چنین کودکانی دارای مسائل و برخوردار از استعدادهای ویژه­ای می باشند که در نحوه تفکر، دیدن، شنیدن، صحبت کردن، اجتماعی شدن و یا حرکات او تأثیر می گذارد (هالاهان، کافمن، ترجمه جوادیان، ۱۳۷۲)

بیان مسأله

آنچه که مسلم است کودکانی که فاقد پدر و مادر می باشند، به دلیل وجود این کمبود، خود را تا حدودی جدا از این دنیا می پندارند و خود را متعلق به دنیایی می دانند که ساخته و پرداخته دیگران است.

احساس حقارت، ضعف و سرافکندگی و اتکا به دیگران، جانشین روح سازنده، اراده قوی و اعتماد به نفس در آنها شده و موجبات تمایل آنان به دوری از افراد جامعه شده است. آنچه که مشهود است تأثیر این کمبود بر تواناییهای ادراکی کودکان است، پژوهش حاضر با این مسئله مواجه است که داشتن یکی از والدین و نوع جذبیت آن تا چه حد بر قابلیتهای اجتماعی افراد مؤثر واقع می شود.

خودآگاهی و رشد هیجانی و اجتماعی اولیه:

خودآگاهی خیلی زود بخش مهمی از زندگی هیجانی و اجتماعی کودکان می شود. خودآگاهی به اولین تلاشهای کودک برای پی بردن به دیدگاه دیگران نیز منجر می شود. برای مثال، خودآگاهی با پیدایی رفتار خود آگاهانه شدم و خجالت ارتباط دارد و با اولین نشانه های همدلی نیز همراه است.

توانایی پی بردن به حالت هیجانی دیگری و احساس کردن همراه با او، با پاسخ دادن هیجانی مانند او. برای مثال، کودکان نوپا آنچه را که خودشان تسلی بخش می دانند به دیگران می دهند – بغل کردن، اظهارات دلگرم کننده، عروسک و یا پتوی دلخواه، آنها در حال، در مورد اینکه دیگران را ناراحت کنند نیز آگاهی بیشتری نشان می دهند.

یک کودک ۱۸ ماهه شنید که مادرش به کسی می گفت: «آنی خواهر کودک» واقعاً از عنکبوتها می ترسد. در واقع، مایک اسباب بازی عنکبوت برای او خریدیم که واقعاً از آن نفرت دارد، (دان، ۱۹۸۹، ص ۱۵۷) . این کودک نوپا به طرف اتاق دوید تا عنکبوت را از جعبه اسباب بازی بردارد، بعد برگشت و آن را جلوی صورت آی تکان داد!

طبقه بندی خود

خودآگاهی به کودکان نوپا امکان مقایسه کردن خودشان با دیگران را می دهد درست به همان صورتی که ایشان مادی را گروه بندی می کنند.

کودکان بین ۱۸ تا ۳۰ ماهگی، خود و دیگران را از لحاظ سنی («بچه»، «پسر» یا «مرد») جنسی («پسر» یا «دختر») ویژگی های جسمانی («بزرگ» یا «قوی»)، و حتی خوبی و بدی («من دختر خوبی هستم» و «تامی بدجنس است») طبقه بندی می کنند. آگاهی کودکان نوپا از این طبقه بندی های اجتماعی خیلی محدود است، ولی این آگاهی را برای سازمان دادن رفتار خودشان بکار می برند. کودکان نوپا در ۱۸ ماهگی، اسباب بازیهایی را انتخاب و با آنها بازی می کنند که برای جنسیت شان کلیشه­ای شده است. (لوراای، برک، ۱۳۸۳، سید محمدی).

پیدایی خویشتن داری

خودآگاهی شالوده خویشتن داری را نیز فراهم می آورد که عبارت است از توانایی مقاومت کردن در برابر ت= انجام دادن رفتاری که جامعه آن را تأیید نمی کنند. اولین نشانه های خویشتن داری به صورت اطاعت نمایان می شود . کودکان بین ۱۲ تا ۱۸ ماهگی نشان می دهند که از خواسته ها و انتظارهای والدین آگاهند و می توانند از درخواستها و دستورات ساده اطاعت کنند و همانگونه که هر والدی می داند می توانند تصمیم بگیرند درست بر عکس آن رفتار کنند!

یکی از راههایی که کودکان نوپا بر خودسختاریشان تأکید می کنند، مقاومت کردن در برابر رهنمودهای بزرگسالان است. اما در بین کودکان نوپایی که مراقبت صمیمانه و با عاطفه داشته­اند و انتظارات معقول برای رفتار پخته را تجربه کرده­­اند، مخالفت خیلی کمتر از اطاعت مشتاقانه شایع است. این نشان می دهد که آنها می خواهند رهنمود بزرگشان را درونی کنند (کوچانسکا، b1997، کوچانسکا، جیکس و فورمن ۱۹۹۸).

ضرورت و هدف پژوهش

پژوهش حاضر از دو دیدگاه علمی و نظری حائز اهمیت است:

از دیدگاه نظری اهمیت پژوهش بر شناخت بیشتر ویژگی های شخصیتی کودکانی است که با یکی از والدین خود زندگی می کنند مبتنی است. اما از دیدگاه عملی که بیشتر از نظر پژوهشگران حائز اهمیت است، این است که با شناخت بیشتر ویژگی های این کودکان در زمینه های اجتماعی و شخصیتی می توان راهبردهای مفید و صحیحی را در امر آموزش و توجه به محدودیتهای آنان ارائه نمود.

پژوهشگر به دنبال یک هدف عمده می باشد. با توجه به این که هر کمبود و ناتوانی در یک فرد، محدودیتها و ویژگی های رفتاری روانی خاص را در او ایجاد می نماید، این پژوهش بر آن است که دریابد وجود و یا عدم حضور پدر و یا مادر تا چه حد در میزان ارتباطات اجتماعی افراد تأثیر می گذارد. به عبارت دیگر هدف بررسی تأثیر عدم حضور مداوم یکی از والدین بر میزان قابلیت های اجتماعی کودکان آنهاست.

فرضیه پژوهش:

بین رشد اجتماعی افرادی که فاقد مادر هستند و افرادی که فاقد پدر هستند تفاوت وجود دارد.

سؤال پژوهش:

آیا بین رشد اجتماعی افرادی که فاقد پدر هستند با افرادی که فاقد مادرهستند تفاوت معناداری وجود دارد؟

تعریف عملیاتی متغیرها

در پژوهش حاضر، متغیرهایی ذیل، مدنظر پژوهشگر بوده است.

رشد اجتماعی: منظور میزان رشد و بلوغ تواناییهای اجتماعی فرد است که با استفاده از مقیاس رشد اجتماعی = اندازه گیری می شود.
کودک فاقد مادر: منظور آن دسته از کودکانی هستند که به دلایل متفاوتی بدون مادر مانده و تنها با پدر خود یا دیگران زندگی می کنند.
کودک فاقد پدر: منظور آن دسته از کودکانی هستند که به دلایل متفاوتی بدون پدر مانده و  تنها با مارد خود یا دیگران زندگی می کنند.

 فصل دوم

الف) رشد اجتماعی:

رشد اجتماعی به معنی تکامل روابط اجتماعی فرد است. رشد اجتماعی مستلزم هماهنگی با گروه اجتماعی و پیروی از هنجارها (موازین سلوک اجتماعی) و سنتهای آن است. احساس وحدت با گروه اجتماعی، درک روابط متقابل میان اعضاء آن و همکاری با دیگران از دیگر ملزومات رشد اجتماعی است. برای رسیدن به این مرحله از رشد اجتماعی کودک می بایست علایق خود را دگرگون کرده، شیوه های جدید رفتار را فراگیرد و دوستان جدیدی را برگزیند (رشد کودک ، احمدی و شکوه السادات بنی جمالی، ۱۳۷۱).

اهمیت رشد اجتماعی و اجتماعی شدن[۱] در آن است که هر کس در جامعه به دنیا می آید، در آن نشو و نمو می کند، و جوانی و بزرگسالی و در واقع زندگی خود را در جامعه می گذراند. به این ترتیب فرایند اجتماعی شدن کودک شبیه رادار می کند:

علایم به خارج می فرستد که به هدفهای خاص ارتباط دارد. هنگامی که همسالان یا همبازیها این علایم را دریافت کردند، پاسخ آن را ارسال می دارند و فرد متوجه می شود تا چه حد مقبولیت دارد.

به بیان دیگر واکنش دیگران به او می گوید که چگونه است. البته ناگفته نماند که تفاوتهای فردی در روابط گروهی اثرات قابل ملاحظه­ای دارد.

در واقع، حساسیت کودکان در برابر تأثیرات اجتماعی متفاوت است، یعنی گروه در بعضی از کودکان بیشتر از بقیه تأثیر می گذارد.

کودک «تنها» ، یعنی کسی که بیشتر وقت خود را به مطالعه یا اندیشه یا بازی انفرادی می گذراند، یا درمغازه به پدرش کمک می کند، در مقایسه با کودکی که رهبر کودک است و اکثر اوقات خود را با دیگران می گذراند، تأثیرات اجتماعی بسیار کمتری دریافت خواهد کرد (شعاری نژاد، ۱۳۶۴).

از سوی دیگر تحقیقات نشان می دهد که تأثیر کودکان در یکدیگر از تأثیر بزرگسالان در کودکان زیادتر است، هرچند این تأثیر کوتاه مدت باشد. این تفاوت، به تفاوتهای دو دنیای کودکان و بزرگسالان بستگی دارد بطور کلی اگر تأثیر بزرگسالان و همگنان را بر کودک مقایسه کنیم که تأثیرگروه دوم بیشتر است.

همچنین، در مقایسه تأثیر معلم با تأثیر همگنان ، باز هم کفه به نفع گروه اخیر می =. در واقع، تحقیق نشان داده است که اگر بین خواسته های معلم و همگنان تعارض بوجود آید. کودکان مواقع تسلیم همگنان می شوند. هر چند بهتر است گفته شود که تأثیر والدین، معلمان همگنان مکمل یکدیگر است. (راجرز، عظیمی، ۱۳۷۳).

رشد اجتماعی در دورانهای مختلف:

اولین رفتار اجتماعی کودک با تفاوت گذاری میان شخص و شیء آغاز می شود اما به درستی زمان شروع تشخیص این جدایی را نمی توان مشخص کرد، زیرا تنها ملاک قضاوت ملاک واکنش های آنی کودک است که با مشاهده این واکنشها نمی توان مطمئن بود که چندمین واکنش است. (احدی و شکوه السادات بنی جمالی، ۱۳۷۱).

روان شناسی در بیشتر سالهای قرن حاضر بر روابط کودکان با کسانی که مراقبت از آنان را به عهده دارند تأکید کرده­اند و این واکنشهای متقابل را اساس عمده رشد عاطفی و شناختی قلمداد کردند.

در زمینه رشد اجتماعی در دوران کودکی روان کاوی انگلیسی به نام جان بالبی و اتولوژیست امریکایی به نام هارلوتئوریی را به نام تئوری دلبستگی در سال ۱۹۵۸ ارائه نمودند. هارلو که بر روی میمونها تحقیق می نمود به این نتیجه رسد که نیاز کودک به حضور ما دوستی از نیاز به گرسنگی هم مهمتر است.

بالبی نیز رفتارهای  کودکان، خندیدن، دنبال کردن مادر و مکیدن سینه و آویزان شدن کودک به مادر را به عنوان رفتارهای دلبستگی نامید.

اهمیت تئوری دلبستگی در این است که ارگانیسم بدن یک سیستم دریافت کننده دارد و یک سیستم عمل کننده که وقتی محرک دریافت می شود و وادار می شود، آن را دریافت می کنیم و سپس از طریق سیستم عمل کننده رفتارهایی را نشان می دهیم.

علاوه بر کارهای بالبی در سال ۱۹۷۰ اینزوورث[۲] نظریات بالبی را پذیرفت و تحقیقات بیشتری در این زمینه انجام داد وی به این نتیجه رسید که نزدیکی = به افراد یک عامل ژنتیکی دارد یعنی او پذیرفت که انسان موجودی اجتماعی است. بعد از چندی ایزوورث چهار مرحله را در فرایند دلبستگی تشخیص داد:

–        مرحله اول: واکنش نامتمایز در برابر انسانها (جواب اجتماعی به شیوه­ای نامتمایز نسبت به افراد) که از تولد تا سه ماهگی می باشد. در این مرحله عکس العمل نسبت به محرکهای محیطی غیرانتخابی است.

–        مرحله دوم: تمرکز بر روی افراد آشنا یا تشکیل دلبستگی که از سه تا شش ماهگی می باشد.

–        مرحله سوم: دلبستگی کامل یا تقرب جویی فعال است. که از شش تا بیست و چهارماهگی ادامه دارد. در این مرحله علاوه بر پنج رفتار دلبستگی یک رفتار دیگر نیز اضافه می شد به نام رفتار واکنشی.

اینزوورث می گوید:

بچه ها هنگامی که می خواهند محیط را کشف کنند بعنوان پایگاه به مادر نگاه می کنند. محیط را می گردند سپس به سوی مادر نگاه می کنند تا از وجود او ظاهر جمع شوند، دوباره اکتشافات را از سر گرفته و به مادر لبخند می زنند. به نظر وی اگر مادر به لبخندهای کودک جواب بدهد مادر تبدیل می شود به یک پایگاه محکم و باعث قوی تر شدن حس اعتماد به نفس و اکتشافات کودک می شود. در این مرحله اینزوورث یک صحنه را تصور و به مرحله آزمایش درآورد.

این صحنه که به موقعیت بیگانه را معروف است دارای هشت مرحله می باشد که در هر مرحله مدت زمان سه دقیقه می باشد. این مراحل به ترتیب:

مادر و کودک وارد یک اتاق ناآشنا می شوند.
مادر در اتاق نشسته و کودک آزادانه به اکتشاف می پردازد.
فرد بیگانه وارد اتاق می گردد.
مادر از اتاق خارج شده و کودک و فرد بیگانه در اتاق باقی می ماند.
مادر در داخل اتاق گشته و فرد بیگانه از اتاق خارج می شود.
مادر از اتاق خارج شده و کودک در اتاق تنها می ماند.
فرد بیگانه به اتاق آمده و کودک و او در اتاق می باشند.
فرد بیگانه بیرون رفته و مادر به اتاق باز می گردد.

انیزوورث[۳] در ارزیابی مراحل فوق، سه نوع کیفیت دلبستگی را مشخص می نماید. گروهی از کودکان دارای دلبستگی امن (مطمئن) گروه B که این کودکان در هنگام ورود مادر به اتاق از او استقبال می کنند و نسبت به اعتماد داشته و به دنبال تماس بدنی با مادر هستند.

گروه دوم، گروه کودکان اجتناب کننده هستند که دلبستگی آنان ناامن می باشد گروه A، که این کودکان از تماس با مادر و ارتباط با او به هنگام مراجعت به اتاق اجتناب نموده و از او دوری می نمایند.

گروه سوم،گروه کودکان مقاوم و مضطرب گروه C ، که این کودکان حالتی دارند که هم علاقه دارند به مادر نزدیک شوند و هم از او اجتناب کنند، در واقع بین رفتارهای آنان تضاد وجود دارد.

مرحله چهارم که رفتار متوجه هدف است که از سن بیست و چهار ماهگی به بعد می باشد در این مرحله کودک رفتارهای مادر را تحت تأثیر قرار می دهد.

به عقیده اینزوورث کیفیت دلبستگی، بستگی به توانایی و قابلیت مادر در جواب دادن به علائم فرزندانش دارد. اهمیت تئوری دلبستگی این است که انسان به طور ژنتیکی انسانی است اجتماعی و می خواهد با اطرافیانش رابطه برقرار کند (پاپالیا و اولدز،[۴] ۱۹۹۲).

رابطه عاطفی بین کودک و اطرافیان – مخصوصاً مادر – در اولین سال زندگی در رشد اجتماعی او نقش تعیین کننده­ای دارد و نحوه ارضای نیازهای کودک از جمله گرسنگی و تشنگی زیربنای نگرش آینده او را نسبت به دیگران مشخص می سازد. مادر عصبانی و مضطرب، کودک را به طور مناسبی تغذیه نمی کند و با او ارتباط عاطفی مطلوبی برقرار نمی سازد. با ادامه این عمل به تدریج تغذیه و خودها در برای کودک ناراحت کننده و دردآور می گردند.

چون ارگانیسم بطور طبیعی، از ناراحتی و درد اجتناب می کند کودک از مادرش احتراز خواهد کرد و این عمل را به افراد دیگر تعمیم خواهد داد. از این رو، طرد کودک توسط والدینش تعامل او را با دیگران مختل می سازد (سیگلمن و شافر، شفیع آبادی ، ۱۱۹۱ [۵]).

رابطه­ی عاطفی بین کودک و مادر در دومین سال زندگی، در رشد روابط اجتماعی کودک اهمیت بسیار دارد. کودک برای آنکه مورد پذیرش اطرافیان واقع شود به تدریج باید توقعات آنان را برآورده سازد، قوانین و مقررات را رعایت کند. آهسته و بی سر و صدا غذا بخورد و مدفوع و ادرارش را کنترل کند.

چنانچه توقعات اطرافیان از کودک، نامناسب و غیرمنتظره باشد، کودک نگران و ناراحت می شود و رشد اجتماعی او مختل می گردد. (پاپالیا و اولدز[۶]، ۱۹۹۲).

کودک به فاصله علاقه به والدین و نیز دریافت پاداش، به تقلید از اعمال و رفتار آنان می پردازد. به عنوان نمونه، دختر بچه کفش مادرش را می پوشد و پسربچه وسایل پدر را تصاحب می کند.کودک زمانی می تواند از رفتار والدین تقلید کند که شاهد بر اعمال حرکات آنان باشد، همچنین کودک از تقلید رفتار والدین، باید پاسخ مطلوب و خوشایندی دریافت کند تا آن را ادامه دهد، هرچه پاداش قوی تر باشد امتحان تقلید افزایش می یابد.

کودک نقاط ضعف والدین را می شناسد از آنها در موارد ضروری به خود خود استفاده می کند. ارتباط نادرست با کودک، مشکلاتی را در رشد اجتماعی او باعث می گردد خودپنداری کودک که ارزشیابی آگاهانه و ناآگاهانه او از تواناییها و ضعفهایش است، بر اثر تعامل با اطرافیان حاصل شود که بی توجهی به کودک و ارتباط نامناسب والدین با او، ممکن است در کودک احساس بی کفایتی و طردشدگی به وجود آورد و کودک خود را فرد ارزشمندی تلقی نکند.

کودک برای فراگیری رفتار اجتماعی باید انگیزه­ای داشته باشد که کسب رضایت والدین یکی از آنها به حساب می آید. لذا پذیرش کودک و رفتارهای مطلوب او تسوط والدین برای رشد اجتماعی او ضرورت دارد. (رشد و شخصیت کودک، ماسن و همکاران، ۱۳۷۳).

رشد اجتماعی در دوره پیش دبستانی:

کودک به تدریج و ممکم ارتباط با دیگران، بر مهارتهای اجتماعی خود می افزاید، علیرغم دوره اول کودکی که همبازیهایش نقش چندانی در زندگی کودک ندارند، در دوره پیش دبستانی دوستان و همبازیها تأثیر به سزایی در رشد کودک دارند. (پاپالیا و اولدز، شفیع آبادی ، ۱۹۹۲).

کودک در رابطه با همبازیها، از الگوهای رفتاری آموخته شده در خانواده تبعیت می کند. بر اثر آمیزش با همسالان در مهد کودک و کودکستان و در بیرون از خانه کودک به تدریج پی می برد که برخی از آمیخته ها مناسب و مقبول نیستند و باید رفتارهای دیگری جایگزین آن شود.

مادر اولین منبع برای فراگیری رفتارهای اجتماعی کودک است. رابطه درست کودک با مادر باعث می گردد که کودک در ارتباط با دیگران آنچه را آموخته مورد استفاده قرار بدهد و اگر رابطه کودک با مادر سرد و محروم کننده باشد، کودک با دیگران رابطه نامطلوب خواهد داشت.

کودکان در دوره پیش دبستانی، بیشتر با همجنسان خود دوست می شوند و در گزینش همبازی، تشابهات جنسی، خانوادگی و سنی را مدنظر قرار می دهند.

روال انتخاب دوست، به تدریج دگرگون می شود. در آغاز که کودک تعداد زیادی دوست موقتی دارد به مرور از تعداد دوستان می کاهد و رابطه عمیقتر و پایدارتری با آنان برقرار می سازد و کمتر به مناقشه می پردازند.کنترل پرخاشگری، یکی از ملاکهای رشد اجتماعی در این دوره است. کودک پرخاشگر دیگران را آزار می دهد، آنان را کتک می زند، اموال دیگران را تخریب می کند، در برابر تقاضای اطرافیان مقاومت می کند و به ناسزاگویی می پردازد.

کودکانی که به علت ترس از نتیجه، پرخاشگری خود را پنهان می سازند، در موقعیتهایی نظیر بازی با وسایل و اسباب بازیها، پرخاشگری خود را ظاهر می کنند. به عنوان نمونه کودک ممکن است ناراحتی از مادر را ضمن بازی با عروسکهایش بر =. توقعات والدین از کودک، در ظهور پرخاشگری موثر است و معمولاً انتظار می رود که پسران بیش از دختران پرخاشگری خود را بروز می دهند.

شایان ذکر است که مهد کودک و کودکستانی که امکانات کافی دارند نیز مهارتهای اجتماعی کودک را افزایش می دهند.

کودک در این مکانها، به یادگیری و تجربه می پردازند و روشهای ارتباط با دیگران را فرا می گیرد و به نکات قوت و ضعف خود پی می برد. مهد کودک و کودکستان باید ابتکار و اعتماد به نفس کودک را افزایش و مهارتهای اجتماعی او را گسترش دهند و رفتارهای نامناسب او را اصلاح کنند. (شفیع آبادی، ۱۳۷۱).

به غیر از نکات یادشده، همانندسازی و بازی نیز در این دوره در رشد اجتماعی کودک اهمیت بسزایی دارند. برای وقوع همانندسازی ، خواست کودک و نیز تقویت رفتار منظور توسط اطرافیان ضروری است. کودک از رفتار والدین تقلید می کند و چون مورد تشویق قرار می گیرد به تدریج به انجام آن عادت می کند. ارتباط مادر با کودک، نقش ویژه­ای در همانندسازی دارد. اگر کودک مورد معیت مادر قرار نگیرد و برای تقلید از رفتارهای مادر انگیزه­ای نخواهد داشت. در مقابل، اگر مادر رابطه صمیمی و گرمکی با کودک داشته باشد، کودک از رفتارهای او تقلید خواهد کرد.