عنوان :

مقاله بررسی نهاد وقف در اسلام

تعداد صفحات : ۷۰

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در این مقاله به بررسی نهاد وقف در اسلام می پردازد و نظام وقف عبارتست از چارچوب بنیادین مسئولیتهای متقابل و همبستگی اجتماعی میان ثروتمندان و نیازمندان .در این چارچوب بنیادین برای رفع نیازهای فردی طبقات محروم و صاحبان نیازهای خاص اقدامات و حمایتهای لازم در نظر گرفته شده است.

خداوند سبحان ، در آیه های متعددی، مؤمنان را به پرداختن صدقه و انفاق مال، تشویق و ترغیب می کند؛ تا از این راه بتوانند؛ سعادت اخروی خویش را فراهم سازند. یکی از مطلوب ترین صدقات، وقف است که از ویژگی جاریه بودن و استقرار داشتن پاداش، برای وقف کننده؛ برخوردار است.

سنت حسنه ی وقف به علت اهمیت و نقشی که در فقر زدایی و کمک به محرومین و مستمندان و پر کردن فاصله های طبقاتی در صدر اسلام داشت؛ خیلی زود جایگاه واقعی خود را یافت و رونق های بسیاری گرفت و اکنون نیز کلیه ی مذاهب اسلامی، وقف را پشتوانه ی اجتناب ناپذیراقتصاد ملی و اقتصاد اسلامی دانسته؛ و هدف اصلی وقف را تحقق منافع عمومی، تأمین آسایش جامعه، بهبود سطح زندگی مردم، تأمین بهداشت جامعه، بازسازی و توسعه ی اماکن مذهبی؛ گسترش آموزش علوم فقهی و مذهبی و علاوه بر این ها، اهتمام به امور کشاورزی ، صنعتی و بازرگانی می دانند.

مصارف و کارکردهای وقف، در شرایط زمانی و مکانی خاص خود، از مؤثرترین عوامل توسعه بوده اند؛ امروزه نیز مصارف موقوفات درصورت تطبیق با متضیات زمان و شرایط جدید، یکی از مهم ترین شاخص های توسعه به شمار می روند.

واژه های کلیدی: وقف، فقهای عامه، واقف، موقوف علیه، اداره کنندگان موقوفه، متصدی

فهرست مطالب

 چکیده۵
مقدمه.۶
فصل اول: کلیات. ۸
مبحث اول : وقف از نظر قانون مدنی و فقه امامیه و فقه عامه۹
مبحث دوم : وقف از نظر قرآن :.۱۰
اهداف  وقف:۱۱
اقسام وقف :.۱۱
فصل سوم : انعقاد وقف.۱۳
مبحث اول :ایجاب وقبول .۱۴
نظرات فقهای عامه در وقف معاطاتی۱۶
مبحث دوم : قبض موقوفه : ۱۹
وضع حقوقی قبض :۱۹
فصل چهارم : ارکان وقف :.۲۰
مبحث اول :واقف ۲۱
مبحث دوم : موقوف علیه :۲۳
شخصیت حقوقی موقوفه ۳۲
مبحث سوم: مال مورد وقف:.۳۵
مشروعیت جهت وقف:.۳۹
فصل پنجم : اداره کنندگان موقوفه .۴۴
مبحث اول- متولی منصوص:.۴۴
اجرت متولی : ۴۶
مسئولیت متولی:۴۷
مبحث دوم – متصدی یا متولی منصوب :۴۸
مبحث سوم – ناظر .۴۸
اجرت ناظر :۵۰
مبحث چهارم – امین۵۱
موارد ضم امین.۵۱
موارد نصب امین:. ۵۲
فصل ششم : نحوه اداره موقوفه۵۴
مبحث اول : کلیات:۵۵
مبحث دوم: تقسیم مال موقوفه :.۵۶
فصل هفتم :پایان وقف .۶۰
الف :تلف موقوفه :۶۰
ب : اخذ به شفعه: .۶۱
ج :فروش موقوفه:۶۳
مبحث اول :موارد امکان فروش :۶۳
نتیجه گیری.۶۵
فهرست منابع و ماخذ:.۶۸

منابع و ماخذ:

۱-ابن ادریس ، محمد بن احمد، سرائر ، ج ۳ ، موسسه النشر الاسلامی  ، چاپ دوم ۱۴۱۱ ه. ق، بی جا ،

۲-امامی ، سید حسن، حقوقی مدنی ، ج ۱ ، کتابفروشی اسلامیه ، چاپ سوم ، ۱۳۴۰ ه . ش

۳-امینان،محمد، وقف از دیدگاه حقوق و قوانین، انتشارات سمت، زمستان ۱۳۸۱

۴-انصاری ،شیخ مرتضی ، ابن محمد ، امین ، مکاسب ، ج ۲  ،انتشارات اسماعیلیان ،ج۴ ، ۱۳۷۶ ش

۵-بحرانی ، شیخ یوسف، حدائق، ج ۵، دارالکتب السلامیه ، تهران ، بی تا

۶-بروجردی عبده ، محمد ، حقوق مدنی ، انتشارات محمد علی علمی ، تهران ۱۳۲۹ ش

۷-جعفری لنگرودی ،محمد جعفر، حقوق اموال ، گنج دانش، تهران، چ اول

۸-حائری شاه باغ ، سید علی ، شرح ق.م. چاپخانه خورشید ، تهران ۱۳۲۸ ش

۹-حسین عاملی ، محمد جواد ، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه ، ج۲ ، داراحیاء التراث العربی ، بی جا ، بی تا

۱۰- شهید اول ، ابو عبدالله جمال الدین مکی العاملی ، المعه الد مشقیه، ج ۵ ، دارالعلم الاسلامیه ، بیروت، بی تا .

۱۱-شهید ثانی ، زین الدین الجبعی العاملی ، ابن نورالدین ، مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام ، موسسه المعارف السلامیه ، ج اول ، ۱۴۱۸ ه .ق. بی جا

۱۲- شهید ثانی ، زین الدین الجبعی العاملی، الروضه البهیه فی شرح المعه الدمشقیه ، چ سنگی عبدالرحیم ، ج۱ ، تبریز ۱۲۹۱ ق

۱۳- صفایی ، حسین، حقوق مدنی ، ج ۱ ، موسسه عالی حسابداری ، چ ۳ ، تهران ۱۳۵ ش

۱۴- طباطبایی ، سیدعلی بن ابوالمعالی الصغیر ابن ابوالمعالی کبیر ، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل ، ج ۲ ، کتاب وقف

– طباطبایی یزدی ، سید محمد کاظم ، ملحقات  عروه الوثقی ، ج ۲ ، مکتبه الداوری ، قم ، بی تا

۱۶- طوسی ، شیخ ابی جعفر ،الخلاف، دارالکتب العلمیه ، قم ، بی تا

۱۷-عبید الکبیسی ، محمد ، احکام وقف در شریعت اسلام ، ترجمه احمد صادقی ، دوجلدی انتشارات اداره کل حج و اوقاف استان مازندران ، ج اول،  اسفند ۱۳۶۴ ، بی تا

۱۸-عدل ، مصطفی ، ( منصور السلطنه )، حقوق مدنی ، چ هشتم ، چاپخانه گلشن ، تهران ۱۳۵۴ ه .ش.

۱۹-علامه حلی ، ابو منصور حسن بن سید بن یوسف بن علی بن مطهر ، تبصره المتعلمین فی احکام الدین، چاپ سنگی، مکتبه الاسلامیه ، تهران ۷۲ ق

۲۰-علامه حلی،  ابومنصور حسن بن سید بن یوسف بن علی بن مطهر، تذکره الفقها ، ج ۲ کتاب وقف ، انتشارات اهل البیت،  قم، ۱۴۱۴ ق

۲۱- علامه حلی، ابومنصور حسن بن سید بن یوسف بن علی بن مطهر ، قواعد الاحکام  ، منشورات الرضی ، چ سنگی ، قم ، ۱۳۱۵ ق

۲۲-علامه حلی، ابومنصور حسن بن سید بن یوسف بن علی بن مطهر، تحریر الاحکام ، چ سنگی ، تهران ۱۳۱۴ ق

۲۳- کاتوزیان ، ناصر، حقوق مدنی ، ج۳ ، نشر یلدا ، تهران، ۱۳۶۹ ش .

۲۴- کاشف الغطاء  ، محمد حسین ، تحریر المجله ، ج ۵

۲۵- محقق ثانی، شیخ علی بن حسین ، جامع المقاصد فی شرح القواعد، موسسه آل البیت قم ، چ اول ۱۴۷۱ ق

۲۶- محقق حلی ، ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن عیسی بن سعید ، شرایع السلام فی مسائل الحلال و الحرام ، چاپ سنگی عبیدالرحیم ، مکتبه الاسلامیه ، تهران ،۱۳۷۷ ق

۲۷-موسوی بجنوردی، محمدحسن، قواعد الفقهیه، الهادی، تهران، چ اول

۲۸-الموسوی الخمینی ، روح الله ، تحریر الوسیله ، ج ۲ ،مطبعه الاواب النجف الاشرف ، بی تا

۲۹- میرزای قمی، ابوالقاسم بن الحسن الجبلانی ، جامع الشتات ، چاپ سنگی، خط محمد بن الجعفر النحوی ، منشورات شرکه الرضواء ، تهران ، بی تا

۳۰- نجفی، شیخ محمد حسن ، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ج ۲۸ ، مکتبه الاسلامیه ، تهران ،چ ششم ۱۴۰۰ ق

۳۱- کدسیومل (قانون مدنی فرانسه )، انتشارات دالوز ، پاریس ۱۹۹۱م

۳۲- قوانین و آئین  نامه ها و تصویب نامه ها و بخشنامه ها و دستورالعمل ها

۳۳- آرای وحدت رویه دیوان عالی کشور و دیوان عدالت اداری و نظرات شورای نگهبان و فتاوی علمای عظام و مقام معظمر هبری و نظریات ادارات و غیره

مقدمه

در مجموعه احکام و تعالیم اسلامی سنت وقف و صدقات جاریه به عنوان رهنمودهای انسان ساز و فرهنگی مترقی به شمار می رود که آثار اخلاقی و عواید معنوی بزرگ بی شماری را به دنبال دارد وقف با توزیع مجرد در آمد بین افراد ، جامعه را به سمت توازن اجتماعی هدایت می کند .

نقش وقف در گسترش مالکیت، در تامین اجتماعی ، در کاهش اختلافات طبقاتی و به وجود آمدن عدالت اجتماعی ودر رابطه با جبران کمبود خدمات دولتی و تنظیم جریان پول و کالا در اقتصاد و ثبات وضعیت اقتصادی از جمله مواردی است که ناشی از وقف می باشد.

یکی از کارهای شایسته ای که همچون صدقه جاریه باقی می ماند و اثرات و برکات آن نصیب افراد جامعه می شود سنت حسنه وقف است . وقف نمادی از لوح خیر خواهی و تعاون و هم زیستی و عواطف انسانی ، برخاسته از ایده والا و ایمان است.

وقف از یک طرف وسیله ای بسیار خوب برای ایجاد انس، الفت و همبستگی بین مسلمانان و از طرف دیگر وسیله ای برای تالیف قلوب مردم غیر مسلمان است .وقف جامعه را از آلودگیها و ناخالصیها پاک می کند و راه را برای تزکیه آن هموار می سازد.

پیش از قرن اخیر بیشتر شئون فرهنگی ، بهداشتی و نیازمندیهای عمومی در ایران با بهترین و ساده ترین وضع به رایگان و به دست مردم از درآمد های موقوفات و بنیادهای خیریه اداره می شد .واقفان خیر اندیش که اندیشه و همّشان بشر دوستی و خدمت به مردم ورفع حوائج آنان بود احتیاجات مردم نیازمند از قبیل مستمندان ،ایتام ، بیوه زنان ، بیماران و عاجزان ، جهیزیه یا مخارج ازدواج ،تعیین مایحتاج خانواده های بی سرپرست ، هزینه دفن و کفن اموات و هزاران نمونه دیگر از این گونه حوائج را که گاهی اندیشه و خیال مردم عادی از درک و توجه به آنها به دور است در نظر گرفته و قسمتی از اموال خالص و پاک خود را وقف همین مصارف خیریه کرده اند وقف میراث بزرگ انسانیت و بشر دوستی و سرمایه فنا ناپذیر مدنیت و فرهنگ است که ارزش آن باید روشن شود .

در مجموعه احکام و تعالیم اسلام سنت وقف و خیرات وصدقات جاریه به عنوان رهنمودی انسان ساز و فرهنگی مترقی به شمار می رود که آثار اخلاقی و عواید معنوی بزرگ و بی شمار را به دنبال دارد و می تواند با تأمین نیازهای مادی و معنوی و گستردن راه کسب فضایل و کمالات ، جامعه ای بهم پیوسته و نمونه را پایه گذاری نمود و از بروز آلام و مصائب و رواج مفاسد اخلاقی جلوگیری به عمل آورد.

از بارز ترین ویژگیهای اجتماعی وقف طبقاتی نبودن آن است بدین معنا که سنت وقف همواره و برای همه اقشار جامعه ، قابل دسترسی است و در اعضاء یک طبقه خاص نبوده و نیست ، بر این اساس ، سنت وقف پیوسته افراد زیادی را از طبقات مختلف جامعه جذب می کند که یا واقف اند و یا از درآمد اوقاف و خدمات آن بهره مندی می شوند لذا از طبقات فقیر اجتماع گرفته تا مردم متوسط الحال تا توانگران و مسئولان بلند پایه حکومتی همه یا وقف در ارتباط بوده اند و هستند .

نظام وقف عبارتست از چارچوب بنیادین مسئولیتهای متقابل و همبستگی اجتماعی میان ثروتمندان و نیازمندان .در این چارچوب بنیادین برای رفع نیازهای فردی طبقات محروم و صاحبان نیازهای خاص اقدامات و حمایتهای لازم در نظر گرفته شده است.

نظام وقف یکی از سازوکارهای (مکانیزم های) تحقیق عدالت اجتماعی و وسیله ای صلح آمیز برای توزیع مجدد در آمد بدون هر گونه اجبار و مداخله قدرت حاکمه بوده و هست از این رو می توان گفت که وقف  ،در حمایت از وحدت ملی و اجتماعی و جلوگیری از بروز بی ثباتی و خشونت و تنش میان گروههای اجتماعی با وضعیت اقتصادی متفاوت نقش دارد .

فصل اول : کلیات

 مبحث اول: وقف از نظر قانون مدنی وفقه امامیه و عامه:

وقف از نظر لغت به معنی ایستادن و نگهداشتن وتوقف و حبس و منحصر کردن چیزی برای استفاده کسی است.

ماده ۵۵ قانون مدنی درمقام تعریف حقوقی و اصطلاحی وقف می گوید: وقف عبارت است ازاینکه عین مال حبس ومنافع آن تسبیل شود . تعریفی که قانونگذار از وقف به عمل آورده است حدوداً همان است که فقهای امامیه گفته اند چنانکه امام خمینی در تحریرالوسیله [۱]محقق حلی در شرایع الاسلام[۲] و شیخ طوسی در مبسوط[۳] می گویند.

مذاهب دیگر اسلامی برای وقف تعاریف مختلفی دارند وفقهای هر مذهب وقف را آنگونه تعریف کرده اند که بیانگر دیدگاه آنان نسبت به مالکیت وقف باشد گروهی وقف را جایز و گروهی آن را لازم دانسته اند.

علمای مذهب شافعی می گویند : وقف عبارتند از حبس مال که انتفاع از آن بابقای عین مال ممکن باشد ، وقف در اصل مال ممنوع و مقطوع می گردد و منافع وقف به قصد قربت هزینه می شود.[۴]

علمای حنفی در تعریف وقف گفته اند: وقف عبارت است از حبس مال بر ملک واقف و صدقه دادن منافع آن. در این تعریف ابوحنیفه وقف را مانند عاریه جایز می داند و لذا استعمال لغت حبس در این تعریف دارای اشکال است [۵].

ابن عرفه از علمای مذهب مالکی گفته است وقف عبارتست از اعطای منفعت و نه ذات آن، به خلاف هبه که واهب عین موهوبه را می بخشد[۶] .

در فقه حنبلی وقف چنین تعریف شده است : الوقف هو تحبیس الاصل و تسبیل الثمره : وقف حبس اصل و تسبیل منافع است.

مبحث دوم: وقف از نظر قرآن :

وقف از مختصات حقوقی و اقتصادی اسلام است، وقف دراسلام دارای ویژگی هایی است .وقف عملی است صالح وباقی و مصداق روشنی است از تعاون و انفاقی عاری از منّت و احسانی است خالی از اذیت و به دور از تحقیر شخصیت دیگران ، وتصدقی است دایمی و مستمر و بدون ریا، ووامی است بدون اضطراب[۷]  و با بروز اختلافات فاحش طبقاتی به صورتی معقول  مبارزه می شود. و برگ سبزی است که برای انسان ذخیره می شود[۸] . و سرانجام عاملی است که نام واقف را نیز جاودان می سازد و وی را به نوعی خلود وبقاء می رساند.

لذا در قرآن ، آیه ای که بر وقف و احکام آن صراحت داشته باشد ، وجود ندارد . ولی دانشمندان اسلامی از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در قرآن ذکر شده است ، چنین دریافته اند که وقف مورد تائید قرآن کریم است ، چرا که اعمال خیر و صالح همواره در آیات قرآن ستوده شده اند و به طور کلی هر آیه ای که برای انجام دادن کارهای نیکو یا تشویق به آنها دلالت داشته باشد بر وقف نیز دلالت می کند[۹] .

 اهداف وقف:

وقف به لحاظ مصالح عمومی از دیر باز موارد استفاده متنوع و گوناگون داشته و رایج ترین موارد مصرف آن عبارتست از :

۱-    تعلیم و تعلم رایگان ( احداث مدارس و تهیه امکانات تحصیل برای جویندگان علم و دانش)

۲-    زاویه ها : مراکزی بوده اند که برای تحصیل علم ،عبادت و خدمت رایگان به وجود آمده ومانند سفره ای رنگین در اختیار عموم بوده اند .

۳-    تهیه آب و آبیاری اراضی کشاورزی و مانند آن.

۴-    تاسیس کاروانسرا در مسیر کاروانها و قافله ها.

۵-    مواردی از قبیل معالجه و درمان بیماران ،کمک به زوار ومسافران، همدردی بافقرا و مستمندان

اقسام وقف :

وقف به اعتبارهای مختلف به انواع و اقسامی تقسیم می شود و از آن جمله :

وقف به اعتبار قصد واقف :

۱-    ممکن است تملیک منافع بر موقوف علیه مقصود باشد و یا صرف آن در موقوف علیه منظور باشد

۲-    ممکن است منظور صرف منافع باشد و یا اعم از آن و بدلش [۱۰].

وقف به اعتبار موقوف علیه به عام و خاص تقسیم می شود:

وقف عام : وقفی است که مخصوص دسته و طبقه خاص نیست مانند وقف بر فقراء ،روضه خوانی و اطعام وقف بر طلاب علوم دینی و مساجد و …

 وقف خاص : وقفی است که مخصوص دسته ای خاص باشد مانند وقف بر اولاد و ذریه شخص و… و به بیان دیگر وقف عام وقفی است که برای انتفاع کل مردم قرار داده شده است و وقف خاص حق انتفاع را برای گروهی خاص در نظر دارد [۱۱].