عنوان :

مقاله تجلّی قرآن و حدیث در شعر مولانا

تعداد صفحات :۳۴

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

 

چکیده

شعر شاعر، آئینه ای است که شخصیّت و منش او را نشان می دهد و دانسته ها و آموخته های شاعر به  فراوانی  در سروده های او مجال نمایش می یابد و دست مایه ی نکته پردازیها ونگارگری های او می گردد، از اینجا است که ما در سروده های شاعر که بافته ها وتافته های کارگاه عاطفه و خیال اویند مایه های فراوانی از اسطوره، تاریخ، طب،فلسفه و .. می بینیم. بنابراین اگر شاعری از قرآن و حدیث آگاهی هایی داشته باشد، بازتاب جلوه هایی از آن ها در سروده های او بس طبیعی خواهد بود .

آنچه نگارش شده پژوهشی است درباره ی بازنمایی جلوه هایی از قرآن و حدیث در شعر مولانا که در سه بخش تدوین شده است

در بخش  نخست از مسائلی چون زمینه های اثرپذیری  شعر فارسی از قرآن و حدیث، پیشینه ی آن ، تحول و تکامل آن، موافقت و مخالفت با آن،شیوه های پیدا و پنهان آن، تفنّن گرایی با آن و…بحث شده است.

در بخش دوم شیوه ها و گونه های اثرپذیری از قرآن و حدیث را با نام هایی چون اثرپذیری واژگانی گزاره ای، گزارشی،تأویلی،تفسیری،تصویری، ساختاری و …آورده شده است .

دربخش سوم نمونه هایی ازبهره گیری ها واثرپذیری های مولانا ازآغازتا پایان سده هشتم گردآوری شده است و سعی شده تا نمونه ها متنوع و نکته آموز باشند.

واژه های کلیدی: قرآن، حدیث، مثنوی مولوی، گونه های اثرپذیری

فهرست مطالب

چکیده        .۳
درآمد        .۵
بخش اول: پیشینه ی اثر پذیری شاعران فارسی
از قرآن و حدیث          .۶
بخش دوم : شیوه ها و گونه های اثرپذیری از
قرآن و حدیث
۱-  اثرپذیری واژگانی            ۱۴
الف) وام گیری           ۱۴
ب  ) ترجمه       .۱۵
ج   ) برآیند سازی       ۱۵
۲- اثرپذیری گزاره ای            ۱۸
الف ) اقتباس و تضمین         ۱۸
ب   ) حل          ..۱۸
۳- اثرپذیری گزارشی
الف ) ترجمه       .۱۹
ب   ) تفسیر         ۲۰
۴- اثر پذیری الهامی- بنیادی   .۲۱
۵- اثرپذیری تلمیحی        ۲۲
۶- اثرپذیری تأویلی        ۲۳
۷- اثرپذیری ساختاری سبکس       ..۲۴
بخش سوم: ملّای روم و نمونه هایی از تجلّی
قرآن و حدیث در سروده های او      ۲۵
منابع و مآخذ         ۳۳

منابع و مآخذ

 ۱- نهج البلاغه،شریف رضی،به کوشش دکتر صبحی صالح،انتشارات مرکز البحوث اسلامیّه

۲- شرح غررالحکم،آقاجمال خوانساری،تصحیح محدث ارموی،انتشارات دانشگاه تهران

۳- احادیث مثنوی،بدیع الزمان فروزانفر،انتشارات امیرکبیر،تهران

۴- بحارالانوار،محمدباقر مجلسی،۱۱۰مجلّد،دارالکتب اسلامیّه،تهران

۵-الجامع الصغیر،جلال الدّین سیوطی،۲مجلّد،دارالفکر،بیروت

۶-قمار عاشقانه، عبدالکریم سروش،مؤسسه فرهنگی صراط،چاپ هفتم

درآمد

آنچه نگارش شده پژوهشی است درباره ی بازنمایی جلوه هایی ازقرآن وحدیث در شعر مولانا که دربخش نخست ازمسائلی چون زمینه های اثر پذیری شعر فارسی ازقرآن وحدیث،پیشینه ی آن،تحول آن،شیوه های پیدا و پنهان آن ، تفنن گرایی با آن و … سخن گفته شده است دربخش دوم،شیوه ها وگونه های اثرپذیری ازقرآن وحدیث را به شیوه ای نو وگسترده با نام هایی چون اثرپذیری واژگانی ،گزاره ای ، گزارشی، تفسیری،ساختاری و… پرداخته شده است .

در بخش سوم نمونه هایی از بهره گیری ها و اثر پذیری های مولانا آورده شده و سعی شده است  تا نمونه ها متنوع و نکته آموز باشند.

درباره ی حدیث های کتاب که از مآخذ معروف و معتبر گرفته شده این نکته گفتنی است که شاید پاره ای ازآن ها ازدیدگاه حدیث شناسی امّا واگرهایی داشته باشندو یا مجعول بنمایند.

این حدیث ها زبانزد شاعران بوده ونکته های نغزونیکورا ازاحادیث وروایات برمی گرفته اند و در واقع در این اثر پذیری ها تنها به معنی ومضمون توجّه دارند نه به سلسله ی سندها.

این پیشگفتار را همین جا پایان می دهم و به زمینه های اثر پذیری مولانا از قرآن و حدیث می پردازم.

بخش اول

پیشینه ی تحقیق

شعر شاعر، آئینه ای است که شخصیّت و منش او را نشان می دهد و دانسته ها و آموخته های شاعر به  فراوانی  در سروده های او مجال نمایش می یابد و دست مایه ی نکته پردازیها ونگارگری های او می گردد، از اینجا است که ما در سروده های شاعر که بافته ها وتافته های کارگاه عاطفه و خیال اویند مایه های فراوانی از اسطوره، تاریخ، طب،فلسفه و .. می بینیم. بنابراین اگر شاعری از قرآن و حدیث آگاهی هایی داشته باشد، بازتاب جلوه هایی از آن ها در سروده های او بس طبیعی خواهد بود .

آغاز شعر فارسی از اوایل سده ی سوم پیشتر نمی رود. در این زمان است که ادب فارسی تازه به راه می افتد؛کسانی چون حنظله ی بادغیسی،محمّدبن وصیف،ابوحفص سغدی،فیروز مشرقی و… دست اورا می گیرند و شیوه ی رفتن می آموزند آنچنان که درآغازسده ی چهارم به بلوغ خود می رسد.

در این روزگارکه شعرفارسی به بلوغ و رسیدگی می رسد تقریباٌ در سراسر ایران فرهنگ اسلام که خود برخاسته ازقرآن و حدیث بود ، ریشه دوانده و با روح و خوی ایرانی هم  سمت و سو شده  بود . از سوی  دیگر، همراه گسترش فرهنگ اسلام ، زبان عربی  در ایران چنان گسترش یافت که زبا ن  بومی ایرانیان را زبون خویش ساخت و به ویژه در مکتب  و مدرسه و مسجد و دربار و درمیان اهل  کتاب و قلم زبان رسمی و همگانی شد . کتاب ها به این زبان نوشته می شد ،  و درس ها به  این زبان آموخته می شد به  ویژه همگان با  این زبان  نماز ونیایش می کردند و ناگزیر بودند کتاب خدا را به قصد ثواب ، تلاوت و قرائت کنند.این ها همه زمینه می شد تا زبان عربی نه تنها در مسجد و مدرسه که حتّی در کوچه و بازار نفوذ یابد .

ازهمین روزگاران بود که کم کم بازاردانش اندوزی که بر محور قرآن و حدیث می چرخید سخت رونق گرفت و روزبه روز شماردانش اندوزان فزونی گرفت ودیری نپایید که از همین مدرسه هاعالمان بزرگ برخاستندوکتاب ها ورساله ها نوشتندبسیاری ازشاعران پارسی گوی درهمین مدرسه درس خوانده بودند وافزون برلغت و صرف ونحو و بلاغت و بیان،با معارف قرآنی و حدیثی به خوبی آشنا شده بودند و ازاین دو چشمه ی جوشان جام ها گرفته وجرعه ها نوشیده بودند؛جرعه هایی که به سروده های آنان رنگ و بوی قرآن و حدیث بخشید.

رونق و رواج گسترده ی زبان عربی در همه ی سرزمین های اسلام به ویژه ایران ناشی از این بود که خداوند قرآن خویش را بدان زبان فروفرستاده بود؛قرآنی که از دیدگاه بلاغی و هنری دل از همگان به ویژه سخن شناسان و ادیبان می ربود و آن ها را شیفته می ساخت،ازمعارف و معانی و احکام چنان سرشار بود که بر جان و دل ها می نشست و اندیشه  و عاطفه را سیراب می کرد.علاوه بر این ،معجزه ی پیامبر اعظم (ص)نیز بود و آشکارا همگان را به مبارزه و تحدّی فرا خوانده بود . این ها همه زمینه شد تا پژوهشگران مسلمان برای بازنمایی زیبایی های هنری وجلوه های اعجازی قرآن وشرح و بسط معارف فشرده ی آن کوشش های گسترده ای کنند.کوشش هایی که حاصل آن از یک سو پدید آمدن دانش هایی چون لغت،صرف  نحو،بلاغت و بیان،تفسیر،تأویل ، کلام و…بود واز دیگر سو تألیف  و تصنیف  شمار فراوانی از کتاب ها و رساله ها شد.

حدیث که دومین چشمه ی جوشان معارف اسلام بود،هرچند فروتراز کلام خدا اما فراترا ز کلام مخلوق  شمرده می شد و چون سخنان این بزرگواران علاوه  بر ظرافت  بلاغی  و زیبایی هنری،یکسره حکمت و معرفت بود و سراپا  نکته پردازی و نادره گویی  و نیز شرح و بسط بسیاری از احکام و معارفی  بود  که در قرآن به ایجاز و اشاره از آن ها یاد شده بود، برای مسلمانان گنجینه ی گرانبهایی از فصاحت و بلاغت به شمار می آمد و جا  داشت  برای  گردآوری و حفظ آن ها از هیچ کوششی دریغ نشود و از این جا بود که در کنار قرآن پژوهی از همان آغازحدیث پژوهی نیزرونقی به سزا گرفت و چه بسا برای شنیدن یک حدیث از زبان گزارشگرنخستین رنج سفرهای دورو درازرا بر خود هموار کردند و برای بازشناسی حدیث درست ازنادرست معیارها بنا نهادند و حاصل این کوشش ها این شد که در کنار علوم یاد شده در زمینه ی  قرآن پژوهی ، دانش های رجال ، فقه الحدیث ، درایه  الحدیث  و … درزمینه ی  حدیث پژوهی پای گیرد.

بنابراین با توجّه به نکات گفته شده زمینه ی بهره گیری  شاعران پارسی گوی از قرآن و حدیث آشکار می شود . اینک  می افزاییم که بهره گیری از قرآن  و حدیث  در شعر و سروده علاوه بر اینکه نشانه  دانشمندی و روشنفکری بود  به سروده ی شاعر نیز گونه ای  قداست و حرمت می بخشید  و سخن آن ها را  برای  مردمی  که  به  قرآن   و حدیث به دیده ی حرمت می نگرستند،ارجمندتروپذیرفتنی ترمی ساخت.این نیززمینه ی دیگری بودتا شاعران پارسی- گوی به قصد تبرک یا استناد و استشهاد،و گاه به قصد نشان دادن علم و فضل خویش سروده – های خود را با قرآن و حدیث آذین بندند.

پیشینه ی بهره گیری واثرپذیری سخنوران پارسی از قرآن وحدیث به آغازپیدایی وپاگیری شعر فارسی یعنی نیمه های سده ی سوم می رسد . چنانچه نشانه هایی از اثر پذیری  قرآنی – حدیثی را در کهن ترین سروده های فارسی می توان یافت هر چند گسترده نیست.امّا با گذشت زمان و گسترش شعر فارسی،به ویژه پیوند آن با پاره ای از پدیده های فرهنگی که با قرآن وحدیث پیوندی استوار داشته اند و نیز پدید آمدن  پاره ای سخنوران که افزون بر طبع  توانای شاعری،در قرآن و معارف اسلامی نیز دستی پرتوان داشتند،زمینه شد تا تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی گسترش یابد و سرانجام در سده های هفتم و هشتم به ویژه درمثنوی مولانا به اوج خود برسد .

پاره ای از پدیده های فرهنگی که پیوند آن ها با شعر فارسی،اثرپذیری ازقرآن و حدیث را گسترش و فزونی بخشیده،عبارتند از :

الف) شعررا در خدمت تبلیغ دینی قرار دادن وازآن چون ابزاری برای ترویج مکتب یاری گرفتن.

 ب) شعر را در قالب پند و اخلاق ساختن و از آن برای گرایش مردم به پاکی  و پرهیز ازپلیدی بهره گرفتن؛کاری که عطّار،مولوی،سعدی و…به گستردگی و استواری کرده اند.

ج) شعر را جلوه گاه عرفان و تصوّف ساختن و راه و رسم سلوک را بدان  بیان  کردن  ویافته های غیبی را بدان سرودن؛ کاری که سنایی،عطّار،مولوی و حافظ به زیبایی و ظرافت کرده اند.

گسترش مجالس وعظ از یک سو و اقبال و توجّه مردم به این  مجالس  از سوی  دیگر راه بهری گیری از قرآن و حدیث را برای شاعران هموارتر ساخته بود[۱].

اثر پذیری از قرآن و حدیث گاه پیدا و آشکار و گاه پوشیده و پنهان است:

الف) پیدا و آشکار آنجا است که یا  آیه و حدیث  با همان ساختار عربی در سروده ای بیاید و یا گوینده به شیوه ی نقل قول ، سخن خویش را از زبان آیه یا حدیثی گزارش کند ، مانند این بیت های مولانا:

گفت  پیغمبر  علی  را کای علی                                شیر  حقی   پهلوان   پر   دلی

لیک  بر  شیری  مکن هم اعتمید                                اندر آ  در  سایه ی  نخل  امید

اندر  آ  در  سایه ی  آن   عاقلی                                کش  نداند  برد  از  ره   ناقلی

گزارش گونه ای ازسفارش پیامبر(ص) به علی(ع):یاعلیُّ اِذا تَقَرَّبَ النّاسُ اِلی خالِقِهم فی اَبْوابِ البِرِّ فَتَقرَّبْ اِلَیْه بِاَنواعِ العَقلِ تَسْْبِقْهُمْ بِالدَّرَجات … [۲](چون  مردم با  کارهای  نیک می – کوشندتا به خدا نزدیک شوند تو بکوش تا با کارهای خردمندانه به او نزدیک شوی تا از همگان پیش افتی و به درجات بالاتر رسی…).

ب)اثر پذیری پوشیده و پنهان آنجا است که گوینده مضمون قرآنی–حدیثی را در سروده ی خویش بیاورد،یا سخن خویش را بر پایه ی آیه یا روایتی بنیاد نهد،بی آنکه به بهره گیری خود اشارتی کند دراین شیوه گاه نشانه و قرینه ای مستقیم یا غیرمستقیم از آیه یا حدیثی بهره گرفته است، مثلاً در این بیت حافظ :

عیب  رندان  مکن  ای  زاهد  پاکیزه  سرشت

که  گناه   دگران  بر  تو  نخواهند نوشت

دیوان، ص۱۰۰

امّا گاه با اینکه میان حال و هوای بیت با آیه یا حدیثی گونه ای همسانی و هم سویی هست آنچنان که آن آیه یا حدیث را پیش چشم خواننده می آورد با این همه،نشانه و قرینه ی آشکاری نیست .

درباره ی این همسانی یک دیدگاه این می تواند باشدکه نکته ای قرآنی-حدیثی چونان سنتی فرهنگی و ادبی به زبان و بیان او راه یافته است .

بهری گیری و اقتباس از آیات واحادیث،بیشتر در یکی دوبیت زمینه ی ظهورمی یابد ؛

اما گاه شاعرازروی تفنّن،هنرنمایی و…همه ی بیت های سروده ی خویش را با زیورهایی ازآیه و حدیث آذین می بندد و آنگاه آشکارتر است که آیه ها و حدیث های اقتباس شده،در جایگاه قافیه بنشینند .اینک نمونه ای ازابیات سنایی را بر مقولات قرآنی می آوریم :

ای    منزه    ذات   تو  عمّا   یقول  الظالمون[۳]  

گفت  علمت  جمله  را  ما لم تکونوا  تعلّمون[۴]

چون  منزّه  باشد  از هر عیب  ذات  پاک  تو

جای   استغفار شان  باشد  و هم  یَسْتَغْفِرون[۵]

امر  امر  توست  یا  رب  با  پیمبر   در نبی

گفته   ای   ان   اَبرَموا   امراً   فانّا  مُبرِمون[۶]

گوش   حس   باطنم   کر  باد   اگر نشنوده ام

با    ندایت   ارجعی [۷]   کلٌّ   الینا   راجعون[۸]

در  ازلمان  گفته ای  لا  تقنطو  من  رحمتی[۹]

دیگران  را   گفته ای  منهم   اذا  هم یَقْنَطون[۱۰]

هست  در  توفیق  تو  طاعت  رفیق  بندگان

ای نسارع[۱۱] گفته فی الخیرات بل لا یشعرون[۱۲]

مولانا غزلی دوازده بیتی(دیوان شمس،غزل ۱۹۴)  سروده با همین وزن و قافیه که به گمان بسیار در سرودن آن به قصیده ی سنایی چشم داشته است مانند:

بانگ    آید   هر   زمانی   زین  رواق  آبگون

آیت     انّا      بنینا    ها    و   انّا  موسعون[۱۳]

کی شنود این بانگ را بی گوش ظاهردم به دم

تائبون     العابدون    الحامدون    السّائحون[۱۴]

نردبان حاصل کنید  از ذی المعارج  بر روید

تعرج   الروح   الیه   و   الملائک    اجمعون[۱۵]

کی    تراشد    نردبان   چرخ   نجّا ر   خیال

ساخت   معراجش   ید   کلّ  الینا   راجعون[۱۶]

دراین غزل علاوه بر قافیه ها که همه قرآنی اند،درمصرع های نخست نیزچندین باراز گزاره های قرآنی با اندک دگرگونی، بهره گیری شده است .  

بخش دوم

شیوه ها و گونه های اثرپذیری از قرآن و حدیث

-احادیث مثنوی،صفحه « ه» مقدمه .[۱]

– همان، صفحه ی ۳۱[۲]

– اسرا،۴۷[۳]

– بقره ، ۱۵۱[۴]

– انفال، ۳۳[۵]

– زخرف، ۷۹[۶]

– فجر، ۲۸[۷]

– انبیاء ، ۹۳[۸]

– زمر ، ۵۳[۹]

– روم، ۳۶[۱۰]

– مؤمنون، ۵۶[۱۱]

– مؤمنون،۵۶    [۱۲]

– ذاریات ،۴۷[۱۳]

– توبه،۱۱۲ [۱۴]

– معارج ۳و۴[۱۵]

– انبیا، ۹۳[۱۶]

 

30,000 ریال – خرید نهایی کردن خرید مورد به سبد خرید اضافه شد

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .