عنوان :

مقاله حق دفاع متهم

تعداد صفحات :۵۵

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

حق دفاع متهم یکی از عناصر امنیت قضایی در کنار حق دادخواهی است که باعث آسایش و آرامش حقوقی شهروندان و در نتیجه موجب پیشرفت جامعه بشری در زمینه اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و غیره می شود.

رعایت حق دفاع متهم مستلزم آن است که هیچ فردی بدون دلایلی کافی احضار و جلب نشود، و در صورت احضار و جلب بتواند آزادانه و آگاهانه و در فرصت مناسب در دادگاه علنی، بی‌طرف و در معیت وکیل مدافع از اتهام یا اتهامات روا  یا ناروا از خودش دفاع کند. این موضع بدان اهمیت است که اعلامیه جهانی حقوق بشر، اعلامیه منطقه‌ای، قانون اساسی و قوانین عادی کشور بر آن تاکید فراوان دارند و رعایت آن در هر کشوری نشانگر رعایت اصول اخلاقی و سطح فرهنگ بالای آن سامان خواهد بود. این حق منبعث از حق آزادی بشر و اصل طلایی برائت است که بشر در طول سالیان متمادی با زحمات فراوان به آن نائل شده و خونهای بسیاری به پای آن ریخته شده است.

بنابراین رعایت از حق دفاع متهم علاوه بر این که جلو اشتباهات قضایی را می‌گیرد، و پایه‌گذار یکی محاکمه عادلانه، منصفانه و بی‌غرضانه خواهد بود.

بنابرایت این تحقیق به بررسی حق دفاع متهم در قالب دو بخش می پردازد. در بخش اول تعاریف و کلیات را مطرح می کند. در بخش دوم موارد حقوق دفاعی متهم در مراحل مختلف دادرسی کیفری را توضیح می دهد. رعایت و حمایت از این حق، باعث کشف حقیقت و رعایت عدالت و انصاف در رسیدگی به پرونده‌های کیفری می‌شوند زیرا متهم بهتر از فرد، مقام و دستگاه قضایی به حقیقت امر آگاه است و دفاع آزاد و آگاه وی منجر به کشف حقیقت می‌گردد.

حق دفاع متهم، در واقع وقتی تحقق میپذیرد، که تسهیلات و تامینات مربوط به آن در اختیار وی قرار گیرد و صرف قایل شدن حق دفاع برای متهم، بدون فراهم نمودن امکانات و شرایط آن، تنها باعث می‌شود که حق دفاع به جنبه تشریفاتی پیدا کند و در عمل سبب تضییع و صدمه به آن می‌‌شود. وقتی صحبت از حق دفاع متهم می‌شود، منظور این است که متهم بتواند،‌ آزادانه و آگاهانه در یک فرصت مناسب و با تهیه و تدارک وسایل دفاعی و با مساعدت وکیل منتخب،‌ در یک دادگاه قانونی به طور علنی با رعایت بی طرفی و انصاف از خویش دفاع نماید و این امر در سراسر رسیدگی به دعوی کیفری مورد رعایت و حمایت واقع شود.

بنابراین حق دفاع متهم، یکی از عناصر امنیت قضایی در کنار حق دادخواهی است، که رعایت و حمایت از آن باعث آرامش و آسایش حقوق شهروندان و در نتیجه موجب پیشرفت و توسعه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و غیره می شود.

حق دفاع متهم، بدان اهمیت است، که در اعلامیه جهانی و منطقه‌ای حقوق بشر و قوانین اساسی و عادی کشورها بر آن تاکید فراوان دارد. در حقوق داخلی،‌‌ هر چند که در قانون اساسی و قوانین عادی، تصریحاً به آن اشاره نشده است، ولی در اصول و مواد متعدد از آن حمایت شده است.

تفهیم حقوقی دفاعی،‌ پایه‌گذار یک دفاع آگاهانه و آزادانه خواهد بود و سبب می‌شود که متهم با درک کامل از امکانات و تسهیلات ویژه جهت دفاع از خویش، بتواند در رد اتهام یا اتهامات وارده دفاع کند. متهم با فهمیدن حقوق دفاعی خود، آگاهانه، آزادانه و داوطلبانه در بازرسی شرکت می‌کند و با اظهارات و اقرار ناشیانه خودش را در معرض ناروا قرار نمی‌دهد.

حق داشتن وکیل مدافع، از مهمترین آثار اصل برائت و جز تامیناتی است که سبب سرعت و دقت در رسیدگی کیفری،‌ ارتقا سطح علمی مقامات قضایی و اتخاذ تصمیمی عادلانه و از سوی دیگر باعث قوت قلب و رفع اضطراب از متهم می‌‌شوند.

واژه های کلیدی: حق دفاع متهم، وکیل، حق شکایت، هیات منصفه

فهرست مطالب

مقدمه   ۱
انگیزه انتخاب موضوع    ۳
اهمیت موضوع    ۵
بخش اول: تعاریف و کلیات    ۶
گفتار اول: واژه شناسی، تعریف حق    ۶
الف- تعریف حق    ۶
ب- تعریف دفاع   ۷
ج- تعریف حق دفاع متهم    ۸
گفتار دوم: اصل برائت و حق دفاع    ۹
گفتار سوم: منابع حق دفاعی متهم    ۱۳
الف- اعلامیه‌های جهانی و منطقه‌ای حقوق بشر   ۱۳
۱- اعلامیه جهانی حقوق بشر    ۱۳
۲- میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی    ۱۴
ب- در حقوق داخلی    ۱۶
۱- قانون اساسی    ۱۶
۲- قوانین عادی    ۱۷
ج- حق دفاع متهم در فقه شیعه   ۱۸
بخش دوم: موارد حقوق دفاعی متهم در مراحل مختلف دادرسی کیفری    ۱۹
گفتار اول: تفهیم حقوق دفاعی    ۱۹
الف- اعلام حق داشتن وکیل    ۲۰
گفتار دوم: تفهیم موضوع و دلایل اتهام یا اتهامت وارده    ۲۴
الف- در مرحله تحقیق    ۲۵
ب- در مراحل قبل از اخذ آخرین دفاع در مرحله تحقیق    ۲۵
گفتار سوم: حق داشتن وکیل مدافع   ۲۷
الف- اهمیت شرکت وکیل مدافع   ۲۷
ب- شرکت وکیل مدافع در مراحل مختلف دادرسی کیفری    ۳۰
گفتار چهارم:  آخرین دفاع متهم    ۳۱
گفتار پنجم: حق شکایت از آراء کیفری    ۳۳
گفتار ششم: موارد جزیی دیگر حق دفاع متهم    ۳۵
الف- آزادانه بودن دفاع    ۳۵
ب- دادن فرصت معقول جهت دفاع    ۳۶
بخش سوم: مواردی که بر حق دفاع متهم تاثیر می گذارند   ۳۸
گفتار اول: شیوه احضار و جلب    ۳۸
گفتار دوم: شیوه بازجویی    ۳۸
گفتار سوم: اصل تفکیک مراحل مختلف دادرسی کیفری    ۴۰
گفتار چهارم: قرار بازداشت موقت    ۴۱
گفتار پنجم: خصوصیات دادرسی    ۴۳
الف- علنی بودن دادرسی    ۴۳
ب- ترافعی بودن محاکمه   ۴۴
گفتار ششم: هیات منصفه    ۴۴
نتیجه‌گیری:    ۴۶
منابع ۵۱

منابع و مآخذ

۱-    دهخدا، علی اکبر؛ فرهنگ دهخدا، جلد ۱۰،‌ انتشارات دانشگاه تهران، سال ۱۳۷۳٫

۲-    معین،‌ محمد، فرهنگ فارسی معین؛ جلد اول، چاپخانه سپهر تهران،‌ سال ۱۳۷۱٫

۳- لنگرودی، محمد جعفر، ترمینولوژی حقوق،‌ چاپ ششم،‌ انتشارات گنج دانش سال ۱۳۷۲٫

۴- موذن زادگان، حسنعلی؛ پایان نامه دوره دکتری،‌ حق دفاع و بررسی تطبیقی، دانشگاه تربیت مدرس، خرداد ۱۳۷۲٫

۵- گلدوزیان، ایرج؛ گفتارهایی در حقوق کیفری؛ چاپ اول،‌ نشرداد گستر،‌ سال ۱۳۷۵٫

۶- آشوری،‌ محمد؛ عدالت کیفری؛ مجموع مقالات؛ چاپ اول،‌ کتابخانه گنج دانش سال ۱۳۷۶٫

۷- انصاری، ولی‌الله، تحقیقات جنایی؛ انتشارات دانشگاه ملی ایران سال ۱۳۵۷٫

۸- پیرایه جو، پایان نامه دوره کارشناسی ارشد؛ حق دفاع متهم؛ دانشگاه آزاد واحد مرکز، سال ۱۳۷۲٫

۹- آخوندی، محمود؛ آیین دادرسی کیفری، جلد دوم.

۱۰- مصطفوی، سید محسن، ترجمه، گفتار در حقوق آمریکا؛ مجله حقوقی وزارت دادگستری.

۱۱- کاتبی،‌ حسینقلی؛ وکالت؛ چاپ دوم؛ انتشارات دانشگاه تهران.

۱۲- بکاریا؛ جرایم و مجازاتها، ترجمه اردبیلی، محمد علی، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

۱۳- حلی، محقق؛ جعفربن حسن (شرایع الاسلام) جلد چهارم.

مقدمه

جرم موجب بروز کشمکش بین مرتکب و جامعه است و نفع جامعه انسانی در این است که برای جلوگیری از ارتکاب جرم و اصلاح مجرم با سیاست جنایی خاص در صدد مجازات مرتکب جرم برآیند. ناگزیر در این راه، جامعه برای تحقق عدالت کیفری علاوه بر استفاده از قوانین ماهوی، از قوانین شکلی (آیین دادرسی کیفری) استفاده می‌نماید، زیرا برای حفظ حقوق فردی، آسایش و آرامش حقوقی شهروندان و تامین امنیت قضایی، قوانین ماهوی را باید در کنار قوانین شکلی بکار برد. و از این طریق اشتباهات قضایی، به حداقل ممکن برسد.

قانونگذار در انشاء قوانین شکلی (آیین دادرسی کیفری) همواره دو هدف عمده، یعنی تامین نظم عمومی و تامین منافع و حقوق متهم را مد نظر قرار می‌دهد. قوانین مزبور باید طوری وضع شود که هیچ بی‌گناهی گرفتار عقاب نگردد و هیچ مجرمی نتواند از چنگال عدالت فرار کند. بدین منظور برای حسن جریان دادرسی کیفری، تضمین حقوق متهم، رعایت حقوق و آزادی فردی و آسایش حقوق شهروندان هر روز نظریه‌های جدیدی در این رشته مهم از علم حقوق پا به منصه ظهور می‌گذارد، تا دستگاه عدالت در کنار تأمین نظم عمومی و مصالح اجتماع بتواند بی‌گناهان را از تعقیب و مجازات برهاند.

بر دستگاه قضایی هر کشور فرض است در جهت امنیت و عدالت قضایی و رعایت حقوق و آزادی فردی، امکانات و تصمیمات کافی در اختیار شهروندان به خصوص متهمان قرار دهد. رعایت عدالت و امنیت قضایی در هر کشور باعث توسعه و پیشرفت اقتصادی و فرهنگی، سیاسی و غیره می‌شود، که همه اینها در سایه آسایش و آرامش حقوقی شهروندان حاصل می‌شود.

در جهت تامین عدالت و امنیت قضایی، بر قوه قضائیه هر کشوری واجب است که بر دو عنصر مهم اهتمام ورزد:

اول- رعایت حق دادخواهی؛ بدین معنی که حکومت، امکانات و تضمیناتی مقرر دارد تا هر شهروندی در صورت تضییع حقوقش بتواند آزادانه در یک دادگاه علنی، بی‌طرف و بی غرض بتواند به حقوقش دست یابد.

دوم- رعایت و حمایت از حق دفاع متهم است، بدین معنی هر شخصی که با دلایل و قراین کافی مورد اتهام قرار می‌گیرد، بتواند آزادانه و آگاهانه در معیت وکیل مدافع و دارا بودن یک سری حقوق معین از خویش دفاع کند و در صورت عدم اثبات بزه از اتهام تبرئه شود.

موضوع تحقیق اینجانب بررسی عنصر دوم امنیت و عدالت قضایی یعنی، حق دفاع متهم می‌باشد. حق دفاع متهم، جزء حقوق طبیعی، فطری و ذاتی شخص انسان است و ویژگی حقوق طبیعی یا فطری از این است، که در تمام اقوام ملل دنیای مجری است و در تمام زمینه‌ها موثر می‌‌باشد. و همگی موافق مصالح و منافع بشر می‌باشد. لذا حقی نیست که دولتمردان به شهروندان اعطاء کرده باشند. وظیفه دولتمردان است که امکانات و تأمینات لازم را در جهت حمایت و رعایت از آن فراهم نماید و مصوبات را بر آن اساس استوار نمایند.

حق دفاع متهم منعبث از اصل برائت، در جهت حفظ حقوق فردی و اجرای عدالت و امنیت قضایی شهروندان است. شناسایی حق دفاع برای متهم از بدیهی‌ترین حقوقی است که از یک حکومت انتظار می رود. رعایت و حمایت از این حق باعث کشف حقیقت می‌شود و تا آنجائیکه ممکن است جلوی اشتباهات قضایی را می‌گیرد. زیرا متهم بهتر از هر فرد و مقام و دستگاه قضایی به حقیقت امر آگاه است و دفاع آزادانه و آگاهانه وی، به نحو چشمگیری در اجرای عدالت کمک می‌نماید.

انگیزه انتخاب موضوع

یکی از حقوق اساسی که ضامن حفظ و حراست حقوق فردی و اجتماعی است و تأثیر قابل توجهی در تامین امنیت قضایی دارد، حق دفاع متهم در برابر اتهام یا اتهامات روا یا ناروایی است که به وی نسبت داده می‌شود.

حق دفاع متهم وقتی تحقق می‌پذیرد که کلیه تضمینات و تأمینات مربوط به آن در اختیار متهم قرار می‌گیرد و صرف قایل شدن حق دفاع برای متهم بدون فراهم نمودن امکانات و شرایط آن باز هم باعث نقض حقوق دفاعی می شود، بنابراین وقتی صحبت از حق دفاع متهم می‌شود، منظور این است که متهم بتواند آزادانه آگاهانه در فرصت مناسب با مساعدت وکیل مدافع در جهت رفع اتهام یا اتهامات وارده از خودش دفاع کند و این در تمام مراحل رسیدگی کیفری به نحو احسن رعایت شود .

حق دفاع متهم هر چند که از دیر باز مورد حمایت بوده و امروزه نیز در اعلامیه‌های جهانی و منطقه‌ای مربوط به حقوق بشر و قوانین اساسی و عادی کشورهای مختلف به طرق گوناگون از آن حمایت می‌شده و تضمیناتی برای حمایت و رعایت آن قابل شده‌اند، ولی متاسفانه به رغم اهمیت و حساسیت موضوع و حمایتها و تضمینات حقوقی، مذهبی و اخلاقی از آن، همیشه مورد تعرض بوده و امروزه هم اضافه بر آنکه بشر خویشتن را در اسارت ماشین و محصول دست خود درآورده، تعرض به حق دفاع متهم به طرق و به انحناء گوناگون از سوی مقامات و مأمورین قضایی و اجرایی صورت می‌گیرد و این تعدی و تجاوز اثر زیانبار دارد که باعث اشتباهات قضایی، سلب آسایش، آرامش حقوقی شهروندان، لطمه به امنیت و عدالت قضایی خواهد شد. این تعدی و تجاوز همیشه وجود داشته و امروزه وجود خواهد داشت. لذا تدبیری باید اندیشید. این اهمیت و حساسیت موضوع از سویی و وضعیت دوگانه حمایت و تعرض بدان از سوی دیگر یکی از انگیزه های نگارنده در انتخاب موضوع تحقیق بوده است.

عشق به رعایت و حمایت از اصول انسانی، حقوقی، اخلاقی، منزلت و مقام انسان، هر چند متهم و احترام به حقوق، آزادیهای فردی و اصل برائت که همچون نگینی بر پهنه حقوق می‌درخشند از طرفی دیگر در انتخاب موضوع موثر بوده است.

مبتلا به  بودن موضوع در جامعه و لزوم رعایت عملی آن در کشور و نشان دان این موضع که رعایت حق دفاع جنبه تشریفاتی نداشته، بلکه باید امکانات آن برای متهم فراهم شود و رعایت یا عدم آن چه تأثیری در سرنوشت محاکم خواهد داشت.

اهمیت موضوع

همانطور که در مقدمه آمده است، حق دفاع متهم جزء طبیعی و ذاتی نوع بشر است و چیزی نیست که دولتمردان به مردم واگذار کرده باشند و بتواند از آنان سلب نمایند. لذا بر حاکمان است که تدابیر لازم جهت رعایت و حمایت آن فراهم نمایند و امکانات لازم در اختیار متهم بگذارد، تا بتوانند در صورت بی‌گناهی از اتهامات ناروا تبرئه شود.

حق دفاع متهم یکی از عناصر امنیت قضایی در کنار حق دادخواهی است که باعث آسایش و آرامش حقوقی شهروندان و در نتیجه موجب پیشرفت جامعه بشری در زمینه اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و غیره می شود.

رعایت حق دفاع متهم مستلزم آن است که هیچ فردی بدون دلایلی کافی احضار و جلب نشود، و در صورت احضار و جلب بتواند آزادانه و آگاهانه و در فرصت مناسب در دادگاه علنی، بی‌طرف و در معیت وکیل مدافع از اتهام یا اتهامات روا  یا ناروا از خودش دفاع کند. این موضع بدان اهمیت است که اعلامیه جهانی حقوق بشر، اعلامیه منطقه‌ای، قانون اساسی و قوانین عادی کشور بر آن تاکید فراوان دارند و رعایت آن در هر کشوری نشانگر رعایت اصول اخلاقی و سطح فرهنگ بالای آن سامان خواهد بود. این حق منبعث از حق آزادی بشر و اصل طلایی برائت است که بشر در طول سالیان متمادی با زحمات فراوان به آن نائل شده و خونهای بسیاری به پای آن ریخته شده است.

بنابراین رعایت از حق دفاع متهم علاوه بر این که جلو اشتباهات قضایی را می‌گیرد، و پایه‌گذار یکی محاکمه عادلانه، منصفانه و بی‌غرضانه خواهد بود.

بخش اول: تعاریف و کلیات

گفتار اول: واژه‌شناسی، تعریف حق دفاع

الف- تعریف حق

در فرهنگ دهخدا، کلمه حق به معنی راست کردن سخن، درست کردن وعده (کشاف اصطلاحات الفنون) درست کردن، راست دانستن، یقین نمودن (منتهی الارب) و ثابت که انکار آن روا نباشد (تعریفات) آمده است.^([۱])

در فرهنگ معین اصطلاح حق به معنی نصیب، مزد شایستگی ، خداوند، مال و ملک آورده شده است.^([۲])

حق در اصطلاح حقوقی، قدرتی است که از طرف قانون به شخصی داده شده است و حق به این معنی، دارای ضمانت اجرا است و آنرا حق تحققی، موضوعه حقوق مثبته نیز گفته‌اند.^([۳])

حق در اصلاح فقهی توانایی خاصی است که برای کسی یا کسان نسبت به شخص یا چیزی (اعم از عقد، عین و غیره) اعتبار شده و به اقتصادی این توانایی آن کس یا کسان می‌توانند، در آن چیز یا شخص تصرف نموده بهره گیرند.

با توجه به تعریف بالا می توان حق را توانایی خاص اشخاص دانست که بتواند بر چیزی تسلط یابند و یا از اشخاص دیگر انجام یا عدم آن چیزی را بخواهند.

ب- تعریف دفاع

کلمه دفاع در فرهنگ دهخدا به معنی دور کردن از کسی (منتهی الارب)، دفع کردن از کسی (تابع الهادر بیهقی) همدیگر را راندن و یا از دستبرد دشمن حفظ کرده آمده است.^([۴])

در فرهنگ معین اصطلاح دفاع به کسی دال، از دستبرد دشمن (انسان یا حیوان) حفظ کردن، بازداشتن، پس زدن پاسخ طرف مقابل در هر دعوی معنی شده است.^([۵])

در اصطلاح فقهی کلمه دفاع در مقابل جهاد است و آن در موقعی است که دشمنان بر مردم مسلامن هجوم آوردند و آن بر همه واجب است دفاع از حقوق اولیه هر فردی جهت حفظ جان، مال ، عرض و ناموس خود می‌باشد.

در اصطلاح حقوقی، دفاع جوابی است که اصلاحات دعوی به یکدیگر می‌دهند. دفاع به معنی اعم شامل ایرادات هم می‌باشد.^([۶])

در آیین دادرسی کیفری به نظر می رسد که دفاع به معنی رد اتهام یا اتهامات روا یا ناروا توسط متهم باشد. به طور خلاصه دفاع عبارتست از هر عملی در قبال اتهام منتسبه به منظور برائت ، تخفیف، تعلیق و هر گونه تغییر مفید در اتهام و یا مجازات یا اجرای آن.

ج- تعریف حق دفاع متهم

اینک پس از تعریف عناصر موضوع تحقیق و شمای کلی از آن به تعریف حق دفاع متهم می پردازیم. ابتدا نظر حقوقدانان را راجع به حق دفاع ارایه داده، بعد تعریف مورد نظر را مد نظر قرار می‌دهیم.

آقای دکتر حسنعلی موذن زادگان در تعریف حق دفاع آورده است: «سلطه غیر قابل انفکاک با شخصیت هر فرد جامعه که وسیله نظام حقوقی کشور به رسمیت شناخته شده و مورد حمایت قرار گرفته و بر اساس آن هر شخصی می تواند رفتار مجرمانه‌ای که با دلایل کافی از سوی مراجع قضایی به وی منتسب گردیده، رد کرده و با همه امکانات قانونی، خود را از قید اتهام برهانند، حق دفاع آن شخص متهم نامیده می‌شود».^([۷])

این تعریف با توجه به تعریف قبلی تا حدودی کاملتر و جامع‌تر می‌باشد ولی با توجه به اینکه تعریف یک موضوع باید در حد امکان مختصر ، مفید، جامع و مانع باشد، این

تعریف این طور نمی‌باشد. از سوی دیگر هدف نهایی دفاع از اتهام یا اتهام وارده صرفاً رهایی از قید اتهام نیست، بلکه متهم در جهت دستیابی به معافیت و تخفیف قانونی و قضایی و تعلیق و  . . .  هم از خویش دفاع خواهد کرد.

آقای استاد دکتر گلدوزیان در تعریف حق دفاع به معنی اخص آورده است: «حق دفاع عبارتست از ، بکار بردن آزادانه کلیه وسایل و طرق قانونی در برابر هر نوع اتهام و دعوی».^([۸])

آقای استاد دکتر آشوری حق دفاع را چنین تعریف کرده است: «حق دفاع متهم عبارتست از مجموع تضمینات قانونی و قضایی است که در سطح ملی، منطقه‌ای و یا بین‌المللی برای افرادی که در مظان ارتکاب بزه قرار می‌گیرند، در سراسر یک رسیدگی کیفری با هدف اتخاذ تصمیمی عادلانه به دور از اشتباهات قضایی منظور گردیده است».^([۹])

گفتار دوم: اصل برائت و حق دفاع