عنوان :

مقاله خاموش شدن چراغ علم

تعداد صفحات : ۸۲

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

خاموشی چراغ علم از جمله مسائلی است که با پدیده عقب ماندگی ارتباط مستقیم داد. اما این خاموشی فعالیتهای علمی و روشهای خردگرایانه چگونه بوجود آمد؟ چگونگی ظهور عصر طلایی، ورود قبایل آسیای میانه به ایران و جامعه اسلامی و تأثیرات بلند مدت این تحول و تغییر و تحولات فکری و معرفتی مسلمین. می دانیم که در میان اعراب عصر جاهلیت از علم اثری نبود و در زمان بنی امیه نیز در این باره حرکت قابل توجهی صورت نگرفت اما با روی کار آمدن بنی عباس اوضاع متحول شد و ثبات سیاسی و رونق اقتصادی مرکز امپراطوری اسلام را دگرگون ساخت. خلفاء نخستین عباسی علاقه وافری نسبت به علم و دانشمندان نشان دادند. و پایتخت دارالسلام مرکز تجمع علماء و دانشمندان از گوشه و کنار جهان گردید کم نبودند دانشمندان غیر مسلمان که به دلایل مختلف به قلمرو اسلام مهاجرت نموده بودند. جدای از آنکه عربی زبان نزول کلام خدا بود زبان رسمی حکومت نیز محسوب می شد و عامل رابط میان نخبگان سراسر جهان در مرکز حکومت بود. پس از مدتی صدها رساله و کتاب از زبانهای مختلف به زبان عربی ترجمه شد و مسلمین به عصاره دانش دست یافتند که به همراه ثبات سیاسی و امنیت اجتماعی و رونق اقتصادی و حمایت حکومت از علما دست به دست هم داده و به تدریج عصر طلایی رونق علمی را بوجود آوردند.

با به قدرت رسیدن متوکل سیاست علم پروری فروکش کرده و عملاً متوقف شد. مشخص است که این امر یک شبه واقع نشده و این موج تا مدتی ادامه پیدا کرده تا زمانی که زوال پدیدار شد درست است که حکومت نه تنها از دانشمندان حمایت نمی کرد بلکه ممانعت هم به عمل می آورد. اما صدها دانشمند و محقق در بخشهایی هم چون ایران، شمال آفریقا و قلمرو بنی امیه و رکود و با این فعالیتها را کم و بیش اما فقط تا مدتی ادامه دادند. اما مسئله اساسی تر این است که رونق علمی که در قرون اولیه در بغداد پیدا شد یک جریان خودجوش نبود و از بیرون وارد امپراطوری شده بود که مسلمانان این علوم را از تمدنهای دیگر کرفتند و خود بر آن افزودند که با استفاده از شواهد تاریخی اعراب مترجم حرف نبودند و خود نیز بر خرمن علم و دانش وارده افزودند. پس این نهضت یک نهضت خودجوش نبود بلکه یک نهضت ترجمه بود و «دارالحکمه» نیز بیشتر یک دارالترجمه بزرگ بود. اما چون درخشش علمی در عصر طلایی معلول یک سری عوامل جانبی دیگر بود، بنابراین در صورت تزلزل آن عوامل بناچار بر وضعیت علوم اثر منفی می گذارد بحث در این باب اهمیت دارد. چون علوم طبیعی و عصر طلایی اسلام پدیده هایی نبودند که به تدریج در جامعه عرب رشد کرده باشند بلکه بر اثر تحولی ناگهانی بوجود آمدند و وصله‌ای بودند که با فتوحات مسلمین در سرزمینهای علمی دفعتاً وارد امپراطوری بنی عباس شده بود می توانست به آسانی با رفتن یک خلیفه و آمدن یگری از بین برود. به بیان دیگر، از آنجا که درخت علوم طبیعی در امپراطوری اسلام از طریق رشدی طبیعی و خودجوش ببار نیامده بود بالطبعاز خود هویت و جهت هم نداشت.

روی بر تافتن از علوم بعلاوه بی اطلاعی از تمدنها و اجتماعات اقوام و ملل گوناگون که پیامد دیگر خاموشی چراغ علم بود نه تنها یکی از پایه های جدی عقب ماندگی ایرانیان را بوجود آوردند باعث شد ایرانیان در مواجهه با اروپاییان که در قرون جدید پیش آمد بهاء سنگینی برای جهل و بی خبری خود بپردازند.

در واقع عصر طلایی رونق علمی از نیمه دوم قرن هشتم آغاز شد و پس از تحولاتی در قرن دوازدهم روند افول، شکل گرفته و سایه برهوت علمی که ما در قرون بعدی شاهدش هستیم پدیدار شد. بنابراین در قرن سیزدهم (هجوم مغولان) و قرن بعد از آن (حمله تاتارها) جریان افول علمی از یکی دو قرن پیش در حال تکوین بود. شکل دیگر منحنی زمانی صعود و نزول این است که مقطع زمانی زندگی دانشمندان پر آوازه عصر طلایی را که مجالی برای نام بردن نیست ببینیم اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان صاحب نام اسلامی در عرض قرون هشتم تا دوازدهم درخشیده اند. به جز استثنائات از قرن دوازدهم به بعد با نامهای مشهور مواجه می شویم. عصر طلایی اسلام از نیمه دوم قرن هشتم یعنی یک قرن و نیم بعد از ظهور اسلام آغاز شد و از قرن یازدهم رو به خاموشی رفت و در ایران تا نیمه دوم قرن نوزدهم یعنی هفتصد سال ادامه یافت. افرادی چون دکتر مهدی فرشاد و جورج سارتون و آئین مدرسی» را عامل افول علمی می داند زیرا در حوزه خلافت فراگیری لوم غیردینی و فلسفه در مدارس ممنوع بود و فقط آموزش مطالب دینی مجاز بود. اما سازتون معتقد است با پیدایش رنسانس و غلبه خردگرایی غربی حصار آیین مدرسی را شکستند و علم را به جلو سوق دادند پس اگر قائل باشیم که در اصل تفاوت نژادی میان شرق و غرب نیست باید بپذیریم عقب ماندگی یکی و پیشرفت دیگری از مجموعه ای از عوامل اقلیمی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نشأت می گیرد.

واژه های کلیدی: خاموش شدن علم، ایران،اسلام، حکومت عباسی، حکومت متوکل، عصر طلایی، شرق و غرب

فهرست مطالب

خاموش شدن چراغ علم    ۱
نحوه پیدایش و خصوصیات عصر طلایی رونق علمی تمدن اسلامی:    ۱۰
زمینه های پیدایش افول عصر طلایی اسلام    ۱۶
سرآغاز انحطاط و افول عصر طلایی    ۲۶
آغاز افول جریان تعقل در ایران:    ۲۹
ادامه خاموشی چراغ علم تا اواسط قرن نوزدهم:    ۳۴
جمع بندی و نتیجه گیری    ۳۶
شرق و غرب: تماس یا تقابل    ۴۲
موقعیت اقلیمی اروپا و تأثیرات آن بر روابط میان شرق و غرب    ۴۴
موفقیت اروپائیان در دریا:    ۴۸
جنگ های صلیبی:    ۵۴
تأثیرات بلند مدت هجوم صلیبیون بر شرق:    ۵۹
چگونگی و علل مسلط شدن اروپائیان بر دریا در طول قرون وسطی:    ۶۳
جمع بندی و نتیجه گیری    ۷۸
منبع:    ۷۹

منبع:

کتاب ما چگونه ما شدیم، تألیف: دکتر صادق زیبا کلام

خاموش شدن چراغ علم

مسلم است که خاموش شدن چراغ علم در هر جامعه ای یکی از دلایل اصلی عقب ماندگیش است. در ایران نیز به مدت چند قرن تمام فعالیتهایی که در وادی علوم طبیعی بود تعطیل شد. در پایان قرون وسطی در اروپا و تغییر بینش مردم و پیدایش انقلاب صنعتی کوچکترین اثری از تحول در ایران نبود. سرانجام پس از چند قرن غفلت عباس میرزا در طی جنگی با امپراطوری روس دریافت پیروزی در جنگ مستلزم تسلیحات و علوم مدرن است و امیرکبیر نیز با ساخت دارالفنون راه او را ادامه داد. البته جز ایران بسیاری از کشورها در این وضعیت بسر می برندند اما ایران در مقطعی از تاریخ مهد علم بوده است و در ادوار بعد علوم متروک گردیده اند و این باعث تعجب است. غالباً درباره دوره دوم توضیحاتی کلیشه ای و کلی داده می شود که بالندگی مسلمین به تدریج رو به انحطاط نهاد و دیگر گرفته نمی شود که چرا اینطور شد؟ یک پاسخ متداول اما سطحی این است که مسلمانان از اسلام اصیل دور شدند و لاجرم به انحراف افتند به لحاظ سیاسی دچار تفرقه شدند و به لحاظ اجتماعی سروریشان را از دست دادند. مشکل این پاسخ این است که مراد از انحراف حکام است یا مسلمین یا هر دو و زمان انحراف نیز مشخص نیست.

اگر مقصود از انحراف حکامی باشد (بجز حضرت علی ) که امت اسلام نیز همواره خودشان به تباهی کشاندند نیز مشکل حل نمی شود زیرا مقطعی که دانشمندان مسلمان در هر زمینه ای فعال بودند به نام عمر طلایی رونق علمی اسلام درست در زمان همین انحراف (خلافت بنی عباس) حاکم بود. بعبارتی در مقطعی مسلمانان پیشرو علوم زمانه بودند و در مقطع دیگر علوم در همان اجتماع منسوخ بود. این نشان می دهد که حرف مسلمان بودن باعث پیشرفت یا رکود علمی نمی شود بلکه این مسلمانان هستند که اسباب تربیتی یا انحطاط جامعه شان را فراهم می آوردند. اما بنظر می رسد این توضیح برای ایرانیان اواخر قرن ۱۹ واضح نبوده است چون آنان فقدان علم در ایران را نتیجه هجوم اعراب به ایران می دانند. بماد که امروزه هم افرادی چنین نظری دارند و اسلام را مانع ترقی علم می دانند. استدلال متداول دیگر در این مورد هجوم مغولان است که نه تنها باعث از بین رفتن دانشمندان شد بلکه با نابود کردن مدارس، کتابخانه ها و… نهادهای علمی مسلمانان را ریشه کن کرد. اگر مسئله به همین سادگی باشد جایی برای تحقیق باقی نمی ماند. اما مشکل اینجاست که این خاموشی از یکی دو قرن قبل از هجوم آنان شروع شده بود و تردیدی نیست که با حمله آنان این روند تسریع یافت اما نکته اساسی این است که آنان این افول را بوجود نیاورده‌اند. در واقع فقدان فعالیتهای علمی در عصر بعد از حمله مغول بیانگر واقعیت جمود علمی در ایران قبل از حمله مغول است. استدلالهایی چون استدلال مرحوم حائری، دکتر مهدی فرشاد و دکتر ذبیح الله صفا و بیل کندی مسلمانان را بوجود آمدن تضاد فکری میان فلاسفه و سنت گرایان مذهبی می دانند. از آنجا که اساس فلصفه، اندیشه و لاجرم تعقل می باشد که ممکن است با باورهای دینی سازگار نباشد- تعقل نیز مورد هجوم قرار گرفته و مطرود شده است. دکتر حائری ظاهر شدن این روند را همزمان با روی کار آمدن سلاحته می داند اما فی الواقع خردستیزی در حدود دو قرن قبل از ظهور در ایران در بغداد آغاز شده بود و در واقع سلاحته نه مبدأ که ادامه دهنده این مسیر بوده اند. پس در پاسخ به سؤال چرایی خاموش شدن چراغ علم چاره ای نیست جز اینکه ایران را در مجموعه امپراطوری اسلامی قرار دهیم در واقع وقتی این امپراطوری در عصر طلایی رونق علمی خود بود ایران نیز جزو این شکوه بود اما وقتی آن شکوفایی در پهنه اسلام از بین رفت در ایران نیز همان فضا بوجود آمد پس پرسش «چراغ علم از کی در ایران خاموش شد» مبدل می شود به «افول علمی در میان مسلمانان از چه زمانی شروع شد؟» در پاسخ به این پرسش نمی توانیم دست بر روی مقطع خاصی از زمان بگذاریم و تنها می توانیم بگوییم عواملی به تدریج دست به دست هم دادند و علمی مسلمین را از بین بردند. این تحولات نه یک شبه بوجود آمد و نه معلول یک عامل بود، بلکه در پهنه زمانی بیش از یک قرن صورت گرفت. در واقع عصر طلایی رونق علمی از نیمه دوم قرن هشتم آغاز شد و پس از تحولاتی در قرن دوازدهم روند افول، شکل گرفته و سایه برهوت علمی که ما در قرون بعدی شاهدش هستیم پدیدار شد. بنابراین در قرن سیزدهم (هجوم مغولان) و قرن بعد از آن (حمله تاتارها) جریان افول علمی از یکی دو قرن پیش در حال تکوین بود. شکل دیگر منحنی زمانی صعود و نزول این است که مقطع زمانی زندگی دانشمندان پر آوازه عصر طلایی را که مجالی برای نام بردن نیست ببینیم اکثریت قریب به اتفاق دانشمندان صاحب نام اسلامی در عرض قرون هشتم تا دوازدهم درخشیده اند. به جز استثنائات از قرن دوازدهم به بعد با نامهای مشهور مواجه می شویم. عصر طلایی اسلام از نیمه دوم قرن هشتم یعنی یک قرن و نیم بعد از ظهور اسلام آغاز شد و از قرن یازدهم رو به خاموشی رفت و در ایران تا نیمه دوم قرن نوزدهم یعنی هفتصد سال ادامه یافت. افرادی چون دکتر مهدی فرشاد و جورج سارتون و آئین مدرسی» را عامل افول علمی می داند زیرا در حوزه خلافت فراگیری لوم غیردینی و فلسفه در مدارس ممنوع بود و فقط آموزش مطالب دینی مجاز بود. اما سازتون معتقد است با پیدایش رنسانس و غلبه خردگرایی غربی حصار آیین مدرسی را شکستند و علم را به جلو سوق دادند پس اگر قائل باشیم که در اصل تفاوت نژادی میان شرق و غرب نیست باید بپذیریم عقب ماندگی یکی و پیشرفت دیگری از مجموعه ای از عوامل اقلیمی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی نشأت می گیرد.

عوامل دیگری نیز سبب عقب ماندگی هستند بنابراین ما برای تحولات بعدی به سراغ استعمار رفتیم اما برای مشکلات هزار سال پیش نمی توان به سراغ استعمار و عاوامل خارجی رفت. بنابراین برای یافتن آن عوامل باید به کالبد شکافی تحولاتی که بیش از هزار سال پیش واقع شده اند، بپردازیم. از جمله این عوامل که غالباً یک فرضیه است ادواری بودن تمدنهاست، خر تمدنی پس از صعود به تدریج شروع به افول می کند که دکتر فرشاد از آن با نام«نظریه ارگانیسمی تاریخ» نام می برد. از نظر او هر فرهنگ و تمدنی پس از کمال به مرحله زوال می رسند. به اعتقاد او این افول از آنجا شروع می‌شود که منابعی که باعث پیشروی فکری مسلمین بوده به تدریج تمام شده است و در اثر بوجود نیامدن منابع جدید در جا زدن مسلمانان آغاز می شود. البته فرشاد به عوامل بیرونی سیستم و آنچه او بدان «زمینه های مخالفت فکری» اطلاق می کند نیز اشاره می نماید اما آنها را تنها عوامل تشدید کننده پیری و انحطاط سیستم حکمت طبیعی در عالم اسلام می داند. اساس استدلال او را می توان چنین خلاصه کرد که ابتدا با برخورداری از جریانات علمی موجود در قلمرو امپراطوری اسلام رشته های علم بارور و عصر طلایی اسلام بوجود آمد اما این ذخائر نامحدود و بی پایان بود و نیاز به رشد داشت علم جبور است با محیط پیرامون خود رابطه برقرار کند و در جریان این ارتباط علم رشد می کند و بجلو می رود. بنابراین هر دو نظریه «ارگانیستی تاریخ» و «ادواری بودن تمدنها» با افول علمی ایران سازگاری دارند. اما علت آن چه بود؟ چرا محیط علمی با بحث باروری عصر طلایی اسلام شد اما بعداً محیط به جای تغذیه این نوزاد زهر وارد پیکر او کرد. به نظر می رسد که ببنیم اساساً عصر طلایی چگونه بوجود آمد و علل پژمرده شدن آن چرا و چگونه بوجود آمدند.

شبه جزیره عربستان که اسلام در نیمه اول قرن هشتم در آن بوجود آمد به لحاظ فعالیتهای علمی فقیر بود در واقع فتوحات فراوان مسلمین مانع اصلی فعالیتهای علمی در ۱۵۰ سال اولیه اسلام بود. قلمرو اسلام در زمان رحلت پیامبر محدود به حجار بود در سی سال بعدی این قلمرو شش برابر شد که این گسترش در زمان حکومت بنی‌امیه نیز ادامه یافت به کمک عنصر قبیله گرایی بنی امیه توانست بسیاری از ضعفهای خود از حمله فقدان پایگاه مردمی و عدم محبوبیت میان مسلمانان غیر عرب جوان کند. اما عصبیت ته تنهایی قادر به پاسخگویی به امپراطوری عظیم بنی امیه نبود. فقدان یک ساختار سیاسی متناسب با این مجموعه گسترده باعث شد تا تضادهای داخلی بوجود آیند. مراسی بویژه ایرانیان به علت تحقیری که از سوی اعراب بر آنان وارد می شد، نسبت به حکام دمشق احساس خشم و کینه می کردند ستم های بنی امیه علاوه بر مواسی بر اعرابی که از قبائل کم اهمیت و اقشار محروم و کم در آمدتر بودند نیز وارد می شد و به صورت تضاد طبقاتی خودنمایی می کرد. اساس این امپراطوری عظیم متکی بر نظام ساده و ابتدایی قبیله ای بوده. مشکلات سیاسی در نهایت باعث برکناری بنی امیه توسط مخالفین گردید و خاندان بنی عباس قدرت را در دست گرفتند و تمام قلمروهای بنی امیه را از چنگ وی خارج سازند. سپس منصور خلیفه عباسی مرکز قدرت خود را از شهر دمشق که زیر نفوذ قبائل متحد بنی امیه بود به شهر جدیدالتأسیس بغداد تغییر داد. بقدرت رسیدن عباسیان از جهات مختلف نقطه عطفی در تاریخ اسلام بود که از جمله آنها این بود که چون اعراب تجربه اداره سرزمینهای وسیع را نداشتند لاجرم از ایرانیان کمک خواستند و پای ایرانیان به مرکز قدرت امپراطوری اسلام باز شد. خاندان اشرافی برمکیان سازماندهی دستگاه عباسی را در دست گرفتند و تحولاتی در آن بوجود آوردند آنچه باعث زندگی افسانه ای حکام بنی عباس شه بود ثروتی بود که تحت عناوین مختلف می ستاندند. رونق اقتصادی تجاری که بوجود آمده بود بغداد را مبدل به مرکز تجارت غرب و شرق کرده بود از نظر رابرتر مورخ انگلیسی بغداد قرن نهم را شهری کاملاً چند فرهنگی توصیف می کند. بنی عباس نه تنها افرادی از ملیت های دیگر را در خود جای داده بود بلکه متفکرین مختلفی نیز از امپراطوری اسلام در آن جمع شده بودند و در چنین فضایی بود که عصر طلایی یا رنسانس اسلام متبلور شد. اما برخی از نویسندگان مسلمانان صدر اسلام را به آتش زدن کتابخانه ها و از بین بردن مراکز علمی مناطق تحت تصرف خود متهم می‌کنند که مرحوم استاد مطهری در این باره اغراق گویی های آنان را نشان داده اند. به هر حال با تحولات بعدی علم گرایی مسلمین شهره آفاق گردید. منابع تغذیه علوم اسلامی پنج حوزه مختلف که اتفاقاً همگی در شرق بودند از جمله: چین، هند، ایران، بیزانس، شمال بین النهرین و مصر هستند. در هر بخشی از این مراکز چندین شعبه از علوم بر شعبات دیگر رجحان داشت. مثلاً در ایران بیشتر طب و کشاورزی مورد توجه بود بین ترتیب ایران، اسکندریه(مصر)، هند و … بمثابه چهار ستون شدند که پایه های عصر طلایی اسلامی روی آنان استوار گردید این چهار مرکز بخاطر اینکه هر یک قدرت مسقلی بودند و به زبانهای کاملاً متقاوت سخن می گفتند ارتباط چندانی با هم نداشتند اما با ظهور اسلام این موانع از بین رفته و زبان عربی زبان رسمی و حکومتی این امپراطوری شد و محققین به تبادل منابع و آثار بپردازند. نهضت ترجمه از زمان منصور بوجود آمد در زمان جانشینی وی المهدی مجال چندانی برای ادامه این راه پیدا نشد و ایرانیان خود آنرا ادامه دادند تا هارون الرشید و پس از او مأمون موج عظیم نهضت ترجمه و توجه به علم را بوجود آوردند. اقدام دیگر ایجاد بیت الحکمه بود. مکانی برای تجمع دانشمندان و بحث و ترجمه و نسخه برداری از روی کتب به نقل دکتر فرشاد این مرکز دارای یک میلیون کتاب و یک رصدخانه بود که به دستور مأمون ساخته شد که شاید اندکی اغراق آمیز باشد اما امر مسلم آن است که بیت الحکمه در زمان خود غنی ترین منبع علمی جهان بوده است در زمان معتصم جانشین مأمون نیز رشد علم ادامه داشت اما اوج آن در زمان مأمون بوده است. اما منحنی رونق علمی از یمه دوم قرن هفتم و با به قدرت رسیدن متوکل متوقف شده و سیر بازگشت و افول در پیش گرفت. بنابراین چگونگی صعود و افول عصر طلایی علمی را مورد بررسی قرار دادیم بسیاری از منابع وقتی به این نقطه می رسید شروع به توصیف پیامدهای منفی عصر پس از متوکل می نمایند با این وجود طرح این مسئله صحیح اما ناقص است چون سؤالات زیادی را بدون پاسخ می گذارد که ما پاسخشان را نمی دانیم و این تنها یک تحلیل اولیه است. اما سعی ما در این است که به جای متهم کردن افراد به تحلیل تغییر و تحولات جامعه بپردازیم .

 نحوه پیدایش و خصوصیات عصر طلایی رونق علمی تمدن اسلامی:

حال به بررسی ادامه موضوع می پردازیم گفتیم با به قدرت رسیدن متوکل سیاست علم پروری فروکش کرده و عملاً متوقف شد. مشخص است که این امر یک شبه واقع نشده و این موج تا مدتی ادامه پیدا کرده تا زمانی که زوال پدیدار شد درست است که حکومت نه تنها از دانشمندان حمایت نمی کرد بلکه ممانعت هم به عمل می آورد. اما صدها دانشمند و محقق در بخشهایی هم چون ایران، شمال آفریقا و قلمرو بنی امیه و رکود و با این فعالیتها را کم و بیش اما فقط تا مدتی ادامه دادند. اما مسئله اساسی تر این است که رونق علمی که در قرون اولیه در بغداد پیدا شد یک جریان خودجوش نبود و از بیرون وارد امپراطوری شده بود که مسلمانان این علوم را از تمدنهای دیگر کرفتند و خود بر آن افزودند که با استفاده از شواهد تاریخی اعراب مترجم حرف نبودند و خود نیز بر خرمن علم و دانش وارده افزودند. پس این نهضت یک نهضت خودجوش نبود بلکه یک نهضت ترجمه بود و «دارالحکمه» نیز بیشتر یک دارالترجمه بزرگ بود.

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .