عنوان :

مقاله مبانی و مفاهیم کفر در دیوان حافظ

تعداد صفحات : ۴۸

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

ما در این مقاله که حاصل مطالعه و بررسی خاص مقوله «کفر» در دیوان حافظ و تعدادی از امهات کتب عرفانی است کوشیده ایم .

حافظ در توضیح و تشریح پاره ای از اصطلاحات و کلمات شعرش سبک و سیاق و برداشت خاص خود را دارد، و این تلقی و برداشت خاص به طرز بارزی منبعث و برخاسته از دیدگاه و جهان بینی ویژه اوست. خوب پیداست کسی که معتقد است در طریقت او تنها یک گناه هست که باید از آن دوری جست و آن گناه چیزی جز«آزار و آزردن» نیست معلوم می شود که تفاوت های اساسی و بنیادینی میان نگاه او و دیگران وجود دارد؛ و این نگاه را بطور خیلی خلاصه و موجز در این بیت منعکس نموده است.

مباش در پی آزار و هرچه خواهی کن      که در طریقت ما غیر از این گناهی نیست

و همین تفاوت در دیدن و اندیشیدن و به تعبیری تفاوت در جهان بینی است  که او را بر آن می دارد تا بر خلاف دیگران بجای بدبینی- که در حکم آلودگی و پلیدی است- و حتی بجای واقع بینی، خوش بینی و خوب دیدن را که نتیجه عاشق بودن اوست شعار خویش قرار داده و بگوید:

منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن               منم که دیده نیالوده ام به بد دیدن

اخلاقی که در آن «رنجیدن» بحدی مذموم و مطرود است که آنرا در حکم کفر می‌داند اخلاقی که در آن سالک باید بتواند امور متضاد را با هم جمع کند و مثلاً قادر باشد در عین وفاداری تحمل ملامت را داشته و همزمان خوش هم باشد. اخلاقی که در آن ادای فرایض دینی و بدی نکردن در حق دیگران لازم و ملزوم یکدیگرند و انسان را بر آن می دارد تا ناروا را روا نشمرد .

چنین جهان بینی و اخلاقی است که وقتی با روح لطیف و حساس حافظ در هم می‌آمیزد او را بر آن می دارد تا علی رغم استنباط های متفاوت دیگران از مقوله ای بنام کفر او نیز استنباط و تصورات خاص خود را از آن داشته باشد و برای کفر معانی و تعاریفی ارائه نماید که گذشته از جنبه تازگی و نو بودن در تعبیر، وسعتی به مفهوم کفر ببخشد که ضمن ایجاد ایهام میان دو معنی عمده و مهم آن یعنی «انکار ضروری دین یا بی ایمانی» و «ناسپاسی» چنان بنماید که گویی همزمان کفر بکار رفته در شعرا او هر دو معنی وشرعی و اخلاقی را با هم دارد.

 نتیجه آنکه از یک طرف تمامی معانی کفر در دیوان حافظ مبتنی بر اصول عرفانی شناخته شده مورد قبول عارفان بزرگ است و از سوی دیگر اعمال خلاف اخلاق و انسانیت گروههایی از مردم از نظر حافظ بحدی زشت و منفور است که مشبه بهی بهتر از کفر و کافری برای آن نمی توانسته است بیابد. پس از این جهت تشبیه اعمال و عقاید زشت گروه هایی از مردم به کفر از یک سو نمایش نفرت و انزجار حافظ است و نسبتی با تکفیر و تفسیق اهل ظاهر ندارد و از سویی رفتار ناصواب آنان بر اساس اصول شناخته شده عرفانی مورد اعتقاد حافظ در حکم همان کفر یا کفرانی است که اساس و پایه دینی و عرفانی نیز دارد.

واژه های کلیدی :کفر، کافری، کفران، حافظ، دیوان حافظ، مبانی و مفاهیم کفر

فهرست مطالب

چکیده    ۱
مبانی و مفاهیم کفر در دیوان حافظ    ۳
مقدمه    ۴
معانی و تعاریف کفر در قرآن    ۴
معانی و تعاریف کفر نزد عارفان    ۵
طبقات و انواع کفر    ۷
توسعه معنای کفر در نزد عارفان    ۸
لزوم وجود کفر برای شناخت ایمان و ظهور آن    ۱۰
یگانگی یا وحدت مقصد کفر و دین    ۱۲
کفر در معنای کفران یعنی ناسپاسی    ۱۳
وسعت کاربرد کفر در معنای ناسپاسی یا کفران    ۱۶
مبانی و مفاهیم کفر در دیوان حافظ    ۱۸
رنجیدن    ۲۴
بخل و امساک    ۲۵
تکیه بر تقوا و دانش    ۲۷
خزینه داری میراث خوارگان    ۳۰
خامی    ۳۲
خود بینی و خود رایی    ۳۵
ریا و سالوس    ۳۷
نتیجه بحث    ۳۸
آیات و کلمات قرآنی    ۳۹
احادیث    ۴۰
اقوال    ۴۰
منابع    ۴۲

منابع

احادیث مثنوی، تألیف بدیع الزمان فروزان فر، چاپ اول، انتشارات امیر کبیر

الانسان الکامل، تصنیف عزیز الدین نسفی، بتصحیح ماریژان موله، انجمن ایرانشناسی فرانسه در تهران کتابخانه طهوری- ۱۳۵۹

امثال و حکم- تألیف علی اکبر دهخدا، چاپ پنجم، امیر کبیر ۱۳۶۱

بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تألیف قاسم غنی، چاپ پنجم، انتشارات زوار ۱۳۶۹

بحر در کوزه تألیف عبدالحسین زرین کوب، چاپ اول، انتشارات علمی ۱۳۶۶

تمهیدات تصنیف عین القضات همدانی، تصحیح عفیف عسیران، چاپ سوم. انتشارات منوچهری ۱۳۷۰

چارده روایت. نوشته بهاء الدین خرمشاهی، چاپ دوم، انتشارات کتاب پرواز ۱۳۶۸

حافظ نامه، نوشته بهاءالدین خرمشاهی، انتشارات علمی و فرهنگی و سروش ۱۳۶۶

حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه، از گفتار سنایی غزنوی، به جمع و تصحیح مدرس رضوی، دانشگاه تهران ۱۳۷۴

خاصیت آینگی، تألیف نجیب مایل هروی، چاپ اول، نشر نی ، ۱۳۷۴

خدا و انسان در قرآن، نوشته توشیهیکو ایزوتسو، ترجمه احمد آرام، چاپ اول، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۱

دل و نفس، تألیف جواد نور بخش، چاپ دوم، چاپخانه مروی ۱۳۷۲

دیوان حافظ، تصحیح پرویز ناتل خانلری، انتشارات خوارزمی ۱۳۶۲

دیوان حافظ تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، چاپ چهارم، انتشارات زوار ۱۳۶۲

رتبع الحیات، تصنیف خواجه یوسف همدانی، بتصحیح محمد امین ریاحی، انتشارات توس ۱۳۶۲

رساله قشیریه(ترجمه) تصنیف ابوالقاسم قشیری بتصحیح بدیع الزمان فروزان فر، چاپ دوم انتشارات علمی و فرهنگی

سر نی، تألیف عبدالحسین زرین کوب، چاپ سوم، انتشارات علمی ۱۳۶۸

شرح گلستان  تألیف محمد خزائلی. چاپ چهارم، انتشارات جاویدان ۱۳۶۱

شرح گلشن راز موسوم به مفاتیح الاعجاز تألیف شیخ محمد لاهیجی، باهتمام کیوان سمیعی، کتابفروشی محمودی ۱۳۳۷

فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تألیف سید جعفر سجادی- چاپ سوم ، کتابحانه طهوری ۱۳۷۵

فرهنگ واژه نمای حافظ، تألیف مهین دخت صدیقیان و ابوطالب میر عابدینی، امیر کبیر ۱۳۶۶

فیه ما فیه، اثر گفتار مولانا جلال الدین محمد مشهور به مولوی، به تصحیح و حواشی بدیع الزمان فروزان فر، چاپ ششم، امیر کبیر ۱۳۶۹

قاموس قرآن تألیف سید علی اکبر قرشی، دارالکتب الاسلامیه

مبانی و مفاهیم کفر در دیوان حافظ

پیش از ورود به بحث عناوین مهم مقاله را  به شرح زیر طبقه بندی و تقسیم می نماید.

– معانی و تعاریف کفر در قرآن

معانی و تعاریف کفر در نزد عارفان

– طبقات و انواع کفر

– توسعه معنای کفر در نزد عارفان

– لزوم وجود کفر برای شناخت ایمان و ظهور آن

– یگانگی یا وحدت مقصد کفر و دین

– تحول معنایی کفر در معنای کفران یعنی ناسپاسی به کفر در معنی بی ایمانی

– وسعت کاربرد کفر در معنای ناسپاسی یا کفران

– مبانی و مفاهیم کفر در دیوان حافظ

-کفرهای هفتگانه و تعلیل آنها

۱-رنجیدن

۲-بخل و امساک

۳-تکیه بر تقوا و دانش

۴-خزینه داری برای وارثان

۵-خامی

۶-خودبینی و خودرایی

۷-ریا و سالوس

– نتیجه

مقدمه

معانی و تعاریف کفر در قرآن

«بدان که کفر در قرآن بر پنج وجه باشد. وجه نخستین کفر بمعنی انکار کردن بود چنانکه خدای در سوره بقره گفت:ان الذین کفروا سواء علیهم ء انذرتهم ام لم تنذرهم لا یؤمنون» (بقره/۶)[۱]

وجه دوم کفر بمعنی فرا پوشیدن بود چنانکه در سوره الحج گفت: ان الذین کفروا و یصدون عن سبیل الله» یعنی کفروا بتوحید الله. (حج/۲۵)[۲]

وجه سیم کفر بمعنی ناشناختن بود چنانکه در سوره البقره گفت:«فلما جاء هم ما عرفوا کفروا به» یعنی لم یعرفوه (بقره/۸۹)[۳]

وجه چهارم کفر بمعنی ناسپاسی کردن بود. چنانکه در سوره البقره گفت :«واشکرو لی و لا تکفرون» یعنی و لا تکفروا نعمتی[۴]

و وجه پنجم کفر بمعنی بیزار شدن بود چنانکه در سوره ابراهیم گفت:«انی کفرت بما اشرکتمونی من قبل» (ابراهیم/۲۲) یعنی انی تبرات[۵]. و در سوره العنکبوت گفت:«ثم یوم القیامه یکفر بعضکم ببعض»(عنکبوت/۲۵) یعنی یتبرا بعضکم من بعض[۶]

صاحب «قاموس قرآن» در ترجمه کفر از «مفردات» راغب اصفهانی آورده است:«کفر در لغت بمعنی پوشاندن شیء است. شب را کافر گوئیم که اشخاص را می‌پوشاند و زارع را کافر گوئیم که تخم را در زمین می پوشاند. کفر نعمت، پوشاندن آن است با ترک شکر، بزرگترین کفر انکار وحدانیت خدا یا دین یا نبوت است. کفران، بیشتر در انکار نعمت و کفر در انکار دین بکار رود.[۷] »

معانی و تعاریف کفر نزد عارفان

«متصوفان، بسیاری از کلمات قرآنی را بعنوان کلمات کلیدی خود بکار می برده‌اند … می توان گفت که کاربرد کلمات قرآنی به وسیله متصوفان بسیار آزادانه و حتی از روی دلخواه بوده است. آنان چنان تمایل داشتند که به کلماتی که در قرآن جالب توجه می‌یافتند، معانیی- معانی «نسبی»- ملحق کنند که از متن استخراج می کردند.»[۸]

به همین دلیل آنان تعاریفی را از کلمه «کفر» ارائه داده اند که با تعاریف و معانی قرآنی آن بسیار متفاوت است. برای نمونه تعاریف زیر را ارائه می نماییم:

«کفر در ادب عرفانی ظلمت عالم تفرقه است. نیز گفته اند کفر، پوشیدن وحدت در کثرت است. برخی گفته اند:کفر حقیقی فنای عبد است[۹] . عزیز نسفی گوید:ای درویش معنای مطابق کفر پوشش است و پوشش بر دو قسم است:یک پوشش آن است که به واسطه آن پوشش خدای را نمی بینند و نمی دانند. و این کفر مبتدیان است… و این کفر مذموم است؛ دیگر پوشش آن است که به واسطه آن پوشش غیر خدای نمی بینند و نمی دانند و این کفر منتهیان است، و این کفر ممدوح است.[۱۰]

جنید فرماید:«اساس الکفر قیامک علی مراد نفسک، بنای کفر قیام بنده باشد بر مراد تن خود. از آنچه نفس را با لطیفه اسلام مقارنت نیست، لا محاله پیوسته به اِعراض کوشد و معرض منکرِ بود و منکرِ بیگانه[۱۱] »

طبقات و انواع کفر

عارفان غیر از تعاریف گوناگون بر شمرده از کفر برای آن انواعی نیز ذکر کرده اند. آنچنانکه عین القضات می گوید:« ای عزیز شمه ای از کفر گفتن ضرورت است: بدان که کفرها بر اقسام است و خلق همه کفرها یکی دانسته اند.»[۱۲]

«گفتم که کفرها بر اقسام است، گوش دار:کفر ظاهر است و کفر نفس است، و کفر قلب است. کفر نفس نسبت به ابلیس دارد، . کفر قلب نسبت با محمد دارد، و کفر حقیقت، نسبت با خدا دارد، بعد از این جمله خود ایمان باشد. اکنون گوش دار: کفر اول که ظاهر است که خود همه عموم خلق را معلوم باشد که چون نشانی و علامتی از علامات شرع رد کند یا تکذیب، کافر باشد، این کفر ظاهر است. اما کفر دوم که به نفس تعلق دارد، و نفس بت باشد که «النفس هی الصنم الاکبر» و بت خدایی کند. «افرایت من اتخذالهه هواه» (فرقان/۴۳) این باشد …»[۱۳]

صاحب «رساله القدس» در تقسیم بندی کفر تحت عنوان «کفر دل» برای آن به تناسب زمان سه شأن قایل است و می گوید:کفر دل درسه وقت است:

«۱-در وقت مراقبه:چون مراقبه کند و نظرش نه بر وجود حق افتد بدان التفات کافر است.

۲-در وقت مناظره:چون در مناظره آید اگر از حق بجز از حق چیزی التماس کند، یا از خود با حق باز گوید کافر است.

۳-در وقت محاسبه: چون در تهذیب اسرار است محجوب انوار است چرا که با غیر اویش کار است. در حقیقت افعال او بدو می شمارد، هرکه چیزی از آن در حد آورد کافر است. و اگر در فعل نه فاعل بیند کافر است.»[۱۴]