عنوان :
مقاله موسیقی شعر در غزلیّات سنایی
تعداد صفحات : ۲۹۷
نوع فایل : ورد و قابل ویرایش
چکیده
سنایی، برای نخستین بار مضمون های زاهدانه و عارفانه و بسیاری از واژه ها و ترکیبات و اصطلاحات عرفانی را وارد شعر فارسی کرد و غزل فارسی را با مضامینی بر پایه ی عشق الهی و سیر ملکوتی همراه ساخت.
موسیقی یکی از عناصر سازنده ی شعر است که کلام را برجسته می سازد و سبب تمایز زبان نظم از نثر می گردد ».
موسیقی شعر ، نتیجه ی توازن ها و تناسب هایی است که عناصر آوایی و صوتی تشکیل دهنده ی کوچکترین واحد شعر اعم از مصراع ، بیت یا بند در محور همنشینی زبان پدید می آورد .
موضوع این پایان نامه با عنوان « موسیقی شعر در غزلیّات سنایی » ، و در این پژوهش بررسی موسیقی معنوی نیز بر اساس مطلع می باشد . مطلع هر بیت به جهت تعیین انواع موسیقی در آن ، انتخاب شده است . سپس به تقطیع ، استخراج اوزان و نام بحرها ، پس از آن به یافتن قافیه ، حدود واصناف و احیاناً عیوب آن و بررسی موسیقی درونی و معنوی در غزلیّات سنایی ، پرداخته شده است . و در پایان تحلیلی از یافته ها به عمل آمده و جمع بندی ، بیان شده است . با توجّه به بررسی های به عمل آمده ، بحر هایی را که سنایی برای سرودن غزلیّات از آن بهره جسته است ؛ متنوّع اند . به طور کلّی ۹ بحر و ۵۰ وزن مختلف در غزلیّات سنایی به چشم می خورد . ولی او بیش از همه از بحر « رمل » استفاده کرده است . در مقابل کمترین بحر به کار رفته را می توان « متقارب » نام برد .
واژه های کلیدی: موسیقی شعر ، غزلیّات سنایی، مطلع، اوزان ، بحرها
فهرست مطالب
فصل اوّ ل : کلّیّات تحقیق ۱
مقدّمه ۲
برخی مشکلات تقطیع ۴
علائم اختصاری ۵
نکات طرح پیشنهادی ۶
فصل دوم : معرّفی سنایی و آثار او ۱۰
نام و نسب حکیم ۱۰
زمان و محلّ ولادت ۱۰
آغاز شاعری حکیم ۱۰
دوره های زندگی سنایی ۱۱
افسانه ای درباره ی علّت تحوّل سنایی ۱۱
مسافرت های سنایی ۱۲
مذهب سنایی۱۲
ارادت حکیم به شیخ یوسف همدانی ۱۲
وفات سنایی ۱۳
آثار سنایی ۱۳
مضامین در اشعار سنایی ۱۵
خلّاقیّت در اشعار سنایی ۱۶
مقام سنایی۱۷
زبان سنایی ۱۷
غزل با جلوه های عرفانی۱۸
سنایی در غزل زهدیّه و قلندریّه۱۸
پژوهش های انجام شده در مورد سنایی و آثارش ۱۹
فصل سوم : معرّفی غزل ۲۲
غزل در لغت ۲۲
غزل در اصطلاح ۲۲
غزل نام قالب یا مفهوم آن ۲۳
حوزه ی غزل۲۳
مضامین غزل ۲۳
زبان غزل ۲۴
منشأ غزل ۲۴
غزل در تاریخ ادبیّات ۲۵
اقسام اصلی غزلیّات فارسی ۲۵
دوره های مختلف غزل ۲۵
سیر غزل۲۶
فصل چهارم : موسیقی شعر ۳۱
شعر ، رستاخیز کلمات ۳۱
موسیقی۳۲
پیوند شعر و موسیقی۳۳
انواع موسیقی شعر ۳۳
عروض۳۳
بیت۳۴
مصراع۳۴
واج۳۴
هجا۳۵
ارکان ۳۵
سالم و مزاحف۳۶
مثمّن و مسدّس و مربّع۳۶
عروض و ضرب ( عجز ) ، صدر و ابتدا ۳۷
تقطیع ۳۷
مراحل تعیین وزن یک شعر فارسی۳۸
بحر ۳۹
شش دایره ی مشهور بحر های عروضی ۴۰
ذوبحرین ۴۱
وزن ۴۱
تأثیرات وزن ۴۳
عوامل مؤثّر بر چگونگی حالت وزن ۴۴
عوامل تغییر دهنده کیفیت موسیقی در اوزان ۴۵
اوزان و مفاهیم۴۶
اوزان نا مطبوع ۴۸
اوزن شفّاف و اوزان کدر۴۹
اوزان خیزابی و اوزان جویباری ۴۹
اوزان دوری ۴۹
قافیه ۵۰
نقش های قافیه ۵۱
حروف قافیه ۵۱
حرکات قافیه ۵۲
عیوب قافیه ۵۲
اصناف و انواع قافیه ۵۳
حدود قافیه ۵۳
انواع قافیه ها از نظر جایگاه ۵۴
انواع قافیه های هنری ۵۴
قافیه های مردّف ۵۵
ردیف ۵۵
علّت توجّه ایرانیان به ردیف ۵۶
عوامل مهم در پیدایش ردیف در شعر فارسی ۵۶
سود های ردیف ۵۷
زیان های ردیف ۵۷
ردیف بدون قافیه ۵۷
حاجب ۵۸
فصل پنجم : موسیقی شعر در غزلیّات سنایی ۶۰
۱- رمل ۶۰
۱-۱- رمل مثمّن محذوف ۶۰
۱- ۲- رمل مثمّن مقصور۹۰
۱-۳- رمل مثمّن مقصور عروض محذوف ضرب ۱۱۱
۱-۴- رمل مثمّن مخبون محذوف ۱۱۱
۱- ۵ – رمل مثمّن مخبون محذوف سالم صدر و ابتدا۱۱۲
۱- ۶ – رمل مثمّن مخبون مقصور ۱۱۵
۱- ۷ – رمل مثمّن مخبون مقصورعروض اصلم مسبّغ ضرب ۱۱۶
۱- ۸ – رمل مثمّن مخبون اصلم ۱۱۷
۱-۹ – رمل مسدّس محذوف ۱۱۸
۱- ۱۰ – رمل مسدّس مقصور ۱۲۷
۱- ۱۱ – رمل مسدّس مخبون محذوف ۱۳۳
۱- ۱۲ – رمل مسدّس مخبون اصلم مسبّغ عروض مقصور ضرب ۱۳۴ ۲- هزج ۱۳۵
۲-۱ -هزج مثمّن سالم ۱۳۵
۲- ۲- هزج مثمّن مسبّغ ۱۴۶
۲- ۳- هزج مثمّن اخرب ۱۴۷
۲- ۴- هزج مثمّن مکفوف مقصور ۱۵۲
۲- ۵ – هزج مثمّن اخرب محذوف ۱۵۳
۲- ۶- هزج مثمّن اخرب مقصور ۱۵۴
۲- ۷- هزج مثمّن اخرب مکفوف محذوف ۱۵۴
۲- ۸ – هزج مثمّن اخرب مکفوف مقصور ۱۶۶
۲- ۹ – هزج مسدّس محذوف ۱۷۳
۲- ۱۰- هزج مسدّس مقصور ۱۷۸
۲- ۱۱- هزج مسدّس اخرب مقبوض صحیح عروض و ضرب ۱۸۰
۲- ۱۲ – هزج مسدّس اخرب مقبوض محذوف ۱۸۲
۲- ۱۳ – هزج مسدّس اخرب مقبوض مقصور ۱۹۳
۳- خفیف ۰۵ ۲
۳- ۱- خفیف مسدّس مخبون ۰۵ ۲
۳- ۲- خفیف مسدّس مخبون محذوف ۰۵ ۲
۳-۳- خفیف مسدّس مخبون مقصور ۰۹ ۲
۳- ۴ – خفیف مسدّس مخبون اصلم ۱۱ ۲
۳- ۵- خفیف مسدّس مخبون اصلم مسبّغ ۲۱۶
۴- مضارع ۲۲۳
۴- ۱- مضارع مثمّن اخرب ۲۲۳
۴-۲- مضارع مثمّن اخرب مکفوف محذوف ۲۲۷
۴- ۳- مضارع مثمّن اخرب مکفوف مقصور ۲۳۰
۵- منسرح ۲۳۵
۵- ۱- منسرح مثمّن مطوی مکشوف ۲۳۵
۵- ۲- منسرح مثمّن مطوی مجدوع ۲۳۸
۵- ۳- منسرح مثمّن مطوی موقوف ۲۳۸
۵- ۴- منسرح مثمّن مطوی منحور ۲۴۱
۶- رجز ۲۴۲
۶- ۱- رجز مثمّن سالم ۲۴۲
۶- ۲- رجز مثمّن مذال۲۴۴
۶- ۳- رجز مثمّن سالم عروض مذال ضرب۲۴۸
۶- ۴- رجز مثمّن مطوی احذّ مقصور ۲۴۸
۷- مجتث ۲۵۰
۷-۱ – مجتث مثمّن مخبون ۲۵۰
۷-۲ – مجتث مثمّن مخبون اصلم ۲۵۰
۷-۳- مجتث مثمّن مخبون محذوف ۲۵۱
۷- ۴- مجتث مثمّن مخبون مقصور ۲۵۲
۷- ۵- مجتث مثمّن مخبون اصلم مسبّغ ۲۵۳
۸- سریع ۲۵۵
۸- ۱ – سریع مسدّس مطوی مکشوف۲۵۵
۸- ۲- سریع مسدّس مطوی موقوف ۲۵۶
۹- متقارب ۲۵۹
۹-۱ متقارب مثمّن سالم ۲۵۹
۹- ۲ – متقارب مثمّن محذوف ۲۶۰
فصل ششم : نتیجه گیری ۲۶۲
جدول بحر ها و اوزان کاربردی در غزلیّات ۲۶۴
نمودارستونی بحرها ۲۶۹
نمودار دایره ای درصد بحرها ۲۷۰
نمودار ستونی انواع ردیف ها۲۷۱
نمودار دایره ای درصد غزل های مردّف و بدون ردیف ۲۷۳
نمودار ستونی حدود قافیه ها ۲۷۴
نمودار دایره ای درصد حدود قافیه ها ۲۷۵
نمودار ستونی زحافات ۲۷۶
نمودار دایره ای درصد زحافات ۲۷۷
نمودار دایره ای درصد قافیه های مقیّد و مطلق ۲۷۸
نمودار دایره ای درصد اوزان سالم و ناسالم ۲۷۹
نمودار ستونی موسیقی درونی ۲۸۰
نمودار ستونی موسیقی معنوی ۲۸۱
منابع و مآخذ ۲۸۲
منابع و مآخذ
احمد نژاد ، کامل و کمالی اصل ، شیوا . ( ۱۳۸۵ ) . عروض و قافیه . تهران : آییژ .
احمدی ، فرامرز .( ۱۳۷۸ ). A بررسی اوزان ، صور خیال و مضامین دیوان سیف فرغانی@. پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی . دانشگاه آزاد اسلامی تهران واحد مرکزی.
ارسطو . ( ۱۳۴۳ ) . فن شعر . ترجمه ی عبدالحسین زرّین کوب . چاپ دوم . تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب .
اسماعیل پناهی ، عبدالحمید .) ۱۳۷۹ ). A نقد بدیع سیروس شمیسا @ . کتاب ماه ادبیات . سال ۴ ، شماره ی ۴۰ .
باطبی ، مریم .( ۱۳۸۵ ). A موسیقی و وزن در غزلیّات خاقانی ، بررسی اوزان عروضی و تعیین حدود و اصناف و عیوب قافیه @ . پایان نامه کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی . دانشگاه آزاد اسلامی تهران واحد مرکزی.
بهزادی اندوهجردی ، حسین .( ۱۳۷۵ ). آشنایی با علم عروض و قافیه . تهران : دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی . معاونت پژوهشی .
پرهیزی ، عبدالخالق .( ۱۳۸۱ ). عروض نوین فارسی . تهران : ققنوس .
تجلیل ، جلیل .( ۱۳۸۴ ). عروض و قافیه .چاپ دوم . تهران : آوای نور .
ثامنی ، جعفر .( ۱۳۷۹ ). عروض ساده و قافیه ی فارسی . تهران : مؤسسه ی فرهنگی انتشاراتی برتر .
حافظ نیا ، محمّد رضا .( ۱۳۸۶ ). مقدّ مه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی . چاپ سیزدهم . تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها ( سمت ) .
درج ۳ . کتابخانه ی الکترونیکی شعر فارسی . ( ۱۳۸۴ ) تهران : شرکت مهر ارقام رایانه . [ CD ROM ] .
دهخدا ، علی اکبر .( ۱۳۶۵ ). لغت نامه . تهران : دانشگاه تهران ، مؤسّسه ی دهخدا .
ذوالفقاری ، حسن .( ۱۳۸۱ ). قاف غزل . تهران : نشر چشمه .
ذوالفقاری ، محسن .( ۱۳۸۲ ). A نقد موسیقی بیرونی برشعر فارسی ، تحلیل انتقادی بر موسیقی خاقانی شروانی @ . مجله ی علمی و پژوهشی دانشکده ی ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد . سال ۳۶ ، شماره اوّل ، شماره پیاپی ۱۴۰ .
رازی ، شمس قیس .( ۱۳۶۰ ). المعجم فی معاییر اشعارالعجم ( تصحیح محمّد بن عبدالوهّاب قزوینی با مقابله با شش نسخه ی خطّی قدیمی و تصحیح مدرّس رضوی ) . تهران : انتشارات زوّار .
راستگو ، سید محمّد .( ۱۳۷۶ ). هنر سخن آرایی ، فن بدیع . کاشان : انتشارات مرسل .
رزمجو ، حسین .( ۱۳۷۴ ). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی . چاپ سوم . مشهد : مؤسّسه ی چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی .
رستگار فسایی ، منصور .( ۱۳۷۳ ). انواع شعر فارسی ، مباحثی در صورت ها و معانی شعر کهن و نو پارسی . شیراز : انتشارات نوید .
زرقانی ، مهدی .( ۱۳۷۸ ). افق های شعر و اندیشه ی سنایی غزنوی ، به همراه گزیده ای از حدیقه . تهران : نشر روزگار .
زرّین‌کوب، عبدالحسین .( ۱۳۵۳ ). نه شرقی ، نه غربی – انسانی ، مجموعه ی مقالات ، تحقیقات ، نقدها و نمایشواره ها . تهران : انتشارات امیر کبیر .
زرّین‌کوب، عبدالحسین .( ۱۳۶۳ ). شعر بی‌دروغ ، شعر بی نقاب . تهران : جاویدان .
زرّین‌کوب، عبدالحسین .( ۱۳۷۱ ). یادداشت ها و اندیشه ها – از مقالات ، نقدها و اشارات- . چاپ چهارم . تهران : انتشارات اساطیر .
کلّیّات
مقدّمه
ادبیّات گونه ای از هنر است و اهمّیّت ادبیّات فارسی را ، که شاخه ای از آن شمرده می شود ؛ نمی توان نادیده انگاشت . ادبیّات فارسی گنجینه ای است که روز به روز بر اهمّیّت و وسعت آن افزوده می گردد ؛ دریایی است بی کران با ساحلی ناپیدا .
در مورد اهمّیّت موضوع باید گفت که بررسی موسیقی شعر تا حدّ زیادی می تواند میزان قدرت شاعری هر شاعر را نمایان سازد و به فهم و درک صحیح تر شعر کمک نماید.
سنایی شاعری « دوران ساز »۱ است که در چند زمینه ی شعری از جمله ؛ قصیده و غزل ، حال و هوایی عرفانی و تازه و متمایز از دوران قبل ایجاد کرده است ( شفیعی کدکنی ،۱۳۸۵ : ۹ ).
در مجموعه غزل‌های حکیم سنایی با دو دسته غزل روبه رو هستیم که تعدادی از آن ها عنوان Aغزلیّات» را که عنوانی رایج بوده است ، برخود دارند و تعدادی دیگر عنوان Aقلندریّات» به خود گرفته‌اند.
غزل های قلندانه یا مغانه ی سنایی سرچشمه ی غزلیّات پر شکوه فارسی است . از حیث فرم ، قلندریّات دارای اوزان پر تحرّک و رقص آور و موسیقی متناسب با آن است . استفاده ی فراوان از واژه های شراب ، مستی و خرابات که در آثار عرفانی جایگاهی مقدّس است ؛ از دیگر ویژگی های قلندریّات می باشد . درونمایه ی این نوع شعر با ارزش های موجود در شریعت تناقض دارد . امّا سنایی در هیچ موردی نظرش مبارزه با شرع و مقدّسات نبوده است . می توان دو علّت را برای این کار ذکر کرد :
بحر هایی را که سنایی برای سرودن غزلیّات از آن بهره جسته است ، متنوّع اند ؛ ولی بیش از همه از بحر « رمل » استفاده کرده است . در مقابل کمترین بحر به کار رفته را می توان « متقارب » نام برد .
از نظر نوع ردیف های به کار رفته در غزلیّات تنوّع زیادی به چشم می خورد ولی « فعل » در درجه ی اوّل قرار دارد . او هم چنین از ردیف های طولانی نیز استفاده نموده است. و گاه حتّی دو جمله را در جای ردیف می نهد و از آن بهره می جوید مانند بیت :
« ترا دل دادم ای دلبر شبت خوش باد من رفتم
تو دانی با دل غمخور شبت خوش باد من رفتم»
تعداد بیت هایی که مردّف است بیش از بیت های بدون ردیف است .
از دیگر مشخّصات غزلیّات سنایی « تکرار » است . این تکرار به شکل های ؛ تکرار جمله ، کلمه و واج ، دیده می شود به طوری که کمتر بیتی را در میان غزلیّات می توان یافت که در آن تکرار وجود نداشته باشد . در این پژوهش بررسی موسیقی معنوی نیز بر اساس مطلع می باشد . در ضمنِ متن ، به نتایجی که به دست آمده است ، به طور مفصّل پرداخته می شود .
برخی مشکلات تقطیع
در هنگام انجام کار به برخی از مشکلات برخوردیم . اوّلین موردی که می توان به آن اشاره کرد این است که برخی از غزلیّاتی را که استاد مدرّس رضوی در شمار غزلیّات سنایی برشمرده اند از نظر شکل ظاهری ، یعنی از نظر طرز قرار گرفتن قافیه ها ، با غزل فرق دارند ولی استاد رضوی برحسب موضوع و محتوا ، آن ها را در شمار غزلیّات ذکر نموده است . و ما نیز آن ها را بر اساس همان نظر ، بررسی کرده ایم . امّا در تعیین قافیه های آن به اشکالاتی برخوردیم زیرا این غزلیّات دارای قافیه ی کناری نیستند ولی شاعر با آوردن قافیه های میانی در آن ها و هماهنگ ساختن قافیه های میانی بیت اوّل با ردیف ها سعی در ایجاد موسیقی در آن ها دارد . این موارد عبارتند از : غزل های ۷۵ ، ۱۷۶ ، ۲۷۵ ، ۲۷۶ . غزل های ۱۸۲ و ۳۲۵ نیز مصراع اوّل بیت اوّل آن ها بدون قافیه است . و غزل ۳۱۰ نیز مطلع ندارد .
غزل شماره ی۲۲ و ۱۶۹ بیت مطلع آن از نظر قافیه ی میانی با غزل های دیگر که دارای قافیه ی میانی می باشند متفاوت می باشد.
علائم اختصاری و نکات دیگر
ص صفحه
صص صفحات
– جدا کننده ی شماره ی بخش ، زیر مجموعه ی بخش ، ردیف و شماره ی اصلی غزل در دیوان سنایی است .
اعداد کنار ابیات
از سمت راست به چپ به ترتیب شماره ی بخش ، شماره ی زیر مجموعه ی بخش ، ردیف و شماره ی غزل در دیوان سنایی است. به عنوان مثال۱- ۲- ۴۰- ۲۷۴- یعنی بخش یکم ، زیر مجموعه ی دوم ، شماره ی ردیف چهلم و شماره ی غزل در دیوان سنایی دویست و هفتاد و چهار می باشد .
روش ارجاع دهی
روش ارجاع دهی به صورت الگوی بین متنی و کتابشناسی پایانی است .
شیوه ی نقل قول
شیوه ی نقل قول به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم است که در صورت مستقیم بودن نقل قول را داخل گیومه قرار داده و به صورت درون متنی ارجاع می دهیم ولی اگر به شیوه ی غیر مستقیم باشد بدون گیومه در پایان عبارت یا متن ، ارجاع درون متنی داده می شود.
نکات طرح تحقیق
عنوان تحقیق
عنوان موضوع پایان نامه « موسیقی شعر در غزلیّات سنایی » است .
تعریف مسئله و سؤال های اصلی تحقیق
در مورد تعریف مسئله باید گفت که یکی از اجزای مهم و اصلی تشکیل دهنده ی شعر ، موسیقی شعر است و نقد و تحلیل این موضوع تا حدّ زیادی می تواند میزان قدرت شاعری هر شاعر را نمایان سازد ؛ در این راستا به پرسش های زیر پاسخ خواهیم داد :
سؤال های اصلی تحقیق عبارتند از : سنایی در غزلیّاتش از چه اوزان و بحرهایی استفاده کرده است؟ ؛ تنوّع اوزان عروضی در غزلیّات سنایی در چه حد است؟ ؛ در غزلیّات سنایی از چه اوزان و بحرهایی بیش تر استفاده شده است؟ ؛ چند در صد از غزلیّات سنایی داری قافیه ی میانی یا درونی است؟ ؛ وضعیّت قافیه ها و ردیف ها در غزلیّات سنایی چگونه است؟
ضرورت تحقیق
البتّه ضرورت این تحقیق از این جا مسلّم می شد که با توجّه به مطالعات و بررسی های انجام شده موضوعی با این عنوان کار نشده بود بنابراین ضرورت انجام چنین تحقیقی احساس می گردید .
فرضیه ها
فرضیه هایی در این زمینه وجود داشت از جمله : اوزان عروضی در غزلیّات سنایی متنوّع است ؛ سنایی از امکانات موسیقی کناری به نحو مطلوبی استفاده کرده است ؛ در غزلیّات سنایی از
از بعضی بحرها از جمله رمل و هزج بیش تر استفاده شده است .
هدف ها
هدف از این تحقیق آشنایی با موسیقی شعر در غزلیّات سنایی و تبیین و تحلیل قدرت و جایگاه شاعر در این زمینه و در دسترس قراردادن آن برای مراکز تحقیقاتی وفرهنگی ، مؤسسات ، رسانه ها ، اهل فن ، دانشجویان و افراد علاقه مند دیگر است .
کاربرد های تحقیق
کاربردهایی از انجام این تحقیق متصوّر است و آن در دسترس قراردادن آن برای مراکز تحقیقاتی وفرهنگی ، مؤسسات ، رسانه ها ، اهل فن و دانشجویان می باشد.و آنان می توانند از نتایج پایان نامه استفاده کنند.
جنبه ی جدید بودن و نوآوری طرح
جنبه ی جدید بودن و نوآوری طرح این می باشد که برای اوّلین بار بررسی و تحلیل همه جانبه در زمینه ی موسیقی شعر در غزلیّات سنایی به این شیوه و در حدّ گسترده ، صورت می گیرد که سبب نوآوری و ارائه ی اطّلاعات جدیدی در این حیطه می گردد .
روش انجام تحقیق
روش انجام تحقیق ، روش نظری و بر اساس پژوهش کتابخانه ای است .
روش و ابزار گردآوری اطّلاعات
روش و ابزار گردآوری اطّلاعات ، مطالعه و فیش برداری با استفاده از کتابخانه و سایت های مختلف می باشد. .
روش نمونه گیری
مطلع هر بیت به جهت تعیین انواع موسیقی در آن ، به عنوان نمونه ، انتخاب شده است .
روش تجزیه و تحلیل اطّلاعات
روش تجزیه و تحلیل اطّلاعات عبارت است از : استخراج ، طبقه بندی ، تطبیق ، تجزیه و تحلیل ، استنباط و استنتاج و در نهایت نتایج ثبت و به چاپ رسیده است .
معرّفی سنایی و آثار او
نام و نسب حکیم
نام و کنیه و تخلّص سنایی چنان که تذکره نویسان ذکر کرده اند « ابوالمجد مجدود سنایی » و نام پدر او به قول مورّخین و خودش در مثنوی « کارنامه ی بلخ » ، « آدم » است . او از خاندان بزرگ و دودمانی شریف بوده و رضی الدّین علی لالا که از مشایخ بزرگ صوفیّه است از همین خاندان بوده و پدر رضی الدّین شیخ سعید با حکیم سنایی ، پسر عمّ بوده است . سنایی در بعضی اشعارش به نژاد و دودمان خویش افتخار می کند و به پاکی نژاد و نیای خویش اشاره می نماید ( مدرّس رضوی ، ۱۳۸۵ : سی و سه ) .
زمان و محلّ ولادت
حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم سنایی، شاعر بزرگ و عارف عاشق در اوایل یا اواسط نیمه ی دوم قرن پنجم هجری قمری درغزنین چشم به جهان گشود امّا تاریخ تولّد سنایی به درستی معلوم نیست . مدّت عمر نقل شده در مجمل فصیحی خوافی حدود شصت و دو سال ذکر شده است که به حقیقت نزدیک است ( همان ) .
آغاز شاعری حکیم
پس از آگاهی از فنون زبان و سخنوری، به عادت شاعران زمان به دربار روآورد و در دستگاه غزنویان به جرگه ی شاعران مدّاح درآمد و با رجال مشهور آن حکومت آشنایی حاصل کرد . « قدیمی ترین سلطانی که مدح وی در دیوان سنایی دیده می شود ؛ مسعودبن ابراهیم( ۴۹۲– ۵۰۸ ) است و بعد از او ذکر یمین الدّوله بهرامشاه بن مسعود ( ۵۱۱ – ۵۵۲ ) را در دیوان وی و در حدیقه مشاهده می کنیم » ( صفا ، ۱۳۷۲ . ج ۱ : ص ۲۷۳ ) .
زندگی سنایی در آغاز آمیخته با آلودگی های اهل دربار بود ؛ تا این که شاعر بزرگ به جذبه ی حق ، صید کمند عشق شد و جمال دوست ، غارتگر جان و دلش گردید. سودای عشق، انگیزه ی پشت کردن و بریدن او از امور و اوهام دنیوی بود.
دوره های زندگی سنایی
دکتر شفیعی کدکنی زندگی سنایی را به سه دوره ی متفاوت تقسیم کرده است :
« ۱- سنایی مدّاح و هجا گوی ( قطب تاریک وجود او )
۲- سنایی واعظ و ناقد اجتماعی ( مدار خاکستری وجود او )
۳ – سنایی قلندر و عاشق ( قطب روشن وجود او ) » ( شفیعی کدکنی ، ۱۳۸۵ : ۲۵ ) .
افسانه ای درباره ی علّت تحوّل سنایی
درباره ی تحوّ ل درونی و رویکرد او به عالم عرفان ، اهل خانقاه به افسانهای معتقد بودند که جامی در نفحاتالانس آن را چنین روایت میکند :
« سلطان محمود سبکتکین در فصل زمستان به عزیمت گرفتن بعضی از دیار کفّار از غزنین بیرون آمده بود و سنایی در مدح وی قصیدهای گفته بود ؛ میرفت تا به عرض رساند. به در گلخن رسید که یکی از مجذوبان و محبوبان که از حدّ تکلیف بیرون رفته و مشهور بود به ” لای خوار ” ؛ زیرا که پیوسته لای شراب خوردی، در آن جا بود. آوازی شنید که با ساقی خود میگفت : ” که پر کن قدحی به کوری محمودک سبکتکین تا بخورم ! ” ساقی گفت : ” محمود مرد غازی است و پادشاه اسلام ! ” گفت : ” بس مردکی ناخشنود است. آنچه در تحت حکم وی درآمده است در حیّز ضبط نه درآورده میرود تا مملکت دیگر بگیرد “. یک قدح گرفت و بخورد. باز گفت : ” پرکن قدحی دیگر به کوری سنائیک شاعر ! ” ساقی گفت : ” سنایی مردی فاضل و لطیف طبع است ” . گفت : ” اگر وی لطیف طبع بودی به کاری مشغول بودی که وی را به کار آمدی . گزافی چند در کاغذی نوشته که به هیچ کار وی نمیآید و نمیداند که وی را برای چه کار آفریدهاند”. سنایی چون آن بشنید، حال بر وی متغیّر گشت و به تنبیه آن لای خوار از مستی غفلت هشیار شد و پای در راه نهاد و به سلوک مشغول شد »( صفا ،۱۳۷۲ . ج ۱ : ص۲۷۳ ) .
تغییر رویّه ی شاعر چه به صورت ناگهانی و آنی باشد و چه از روی علم و آگاهی و معرفت و شناخت ، عملاً زندگی و اندیشه ی او را متحوّ ل و دچار دگرگونی کرد.
مسافرت های سنایی
سال هایی از دوره ی نوجوانی وی در شهرهای بلخ، سرخس ، هرات و نیشابور سپری شد و احتمالاً در همان ایّام راه کعبه در پیش و به زیارت حج مشرّ ف شد و در همین سفر معنوی بود که بسیاری از شیفتگان حقیقت و عرفان را شناخت و مقدّمات انقلابی درونی در وی پدید آمد. به هر تقدیر، شاعر شوریده بقیه ی عمر را در کنج خلوت و انزوای صوفیانه در غزنین گذراند و به تدوین و تنظیم اشعارش پرداخت و از جمله، مثنوی مشهورش به نام حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه را به اتمام رساند.
مذهب سنایی
سنایی شاعر بلند مرتبه ی شیعی مذهب است ( صفا ، ۱۳۴۱ . ج ۱ : ۳۱۱ ) . در تذکره ها هم مذهب او را شیعه ی اثنی عشری و تابع مذهب جعفریه دانسته اند . آن چه مسلّم است وی دوستدار علی و آل او و معتقد بوده که خلافت حقّ علی و اولاد اوست ( مدرّس رضوی ، ۱۳۸۵ : شصت و دو و شصت و هفت ) .
ارادت حکیم به شیخ یوسف همدانی
« برخی از تذکره نویسان سنایی را شاگرد و پیرو شیخ یوسف همدانی دانسته اند . ابو یوسف همدانی از بزرگان مشایخ صوفیّه است که مدّت ها در خراسان سکونت و در آن دیار از اهمّیّت بر خوردار بوده است نشست او بیش تر در مرو و هرات بود و گویا سنایی همان جا به خدمت او رسیده است و از برکات انفاس او بهره مند شده است » (صفا ،۱۳۷۲ . ج ۱ : ۲۷۴ ) . امّا جای تعجّب است که چگونه حکیم پس از چند سال ارادت به شیخی در آثار خویش از آن نامی نبرده و از یاد او غافل مانده است ؟! ( مدرّس رضوی ، ۱۳۸۵ : چهل و چهار )
وفات سنایی
سنایی در شهر غزنین وفات یافت. در باره ی تاریخ وفات او نظرهای متفاوتی نقل شده است؛ که سال ۵۳۵ ه . ق صحیح تر به نظر می رسد ( همان . پنجاه و دو ) . اکنون مقبرهاش در غزنین، زیارتگاه خاصّ و عام است.
آثار سنایی
۱- کلّیّات دیوان که شامل مدایح و زهدیّات و قلندریّات و ترکیب بند و ترجیع بند و غزلیّات و قطعات و رباعیّات است و عدد آن بالغ بر ۱۳۷۸۰ بیت می باشد .
۲- حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه: این مثنوی را الهینامه و فخری نامه نیز مینامند، این منظومه در بحر خفیف در ده هزار بیت و در ده باب از مسائل عرفانی و حکمی و کلامی و معارف اسلامی است . سنایی سرایش آن را در سال ۵۲۴ ه . ق شروع کرد و در سال ۵۲۵ ه . ق به اتمام رساند. موضوعات این کتاب، علاوه بر نعت خدا و رسول و آل و اصحاب او، درباره ی عقل و علم و حکمت و عشق است . حدیقه الحقیقه از منظومههایی است که بر بسیاری از شاعران تأثیر گذارده است. سنایی با سرودن این منظومه ، باب تازهای را در سرایش منظومههای عرفانی در تاریخ ادب و عرفان گشود. شاعران بزرگی همچون خاقانی و نظامی به ترتیب تحفه العراقین و مخزن الاسرار را تحت تأثیر مستقیم این منظومه سرودند و سال ها بعد، عطّار و مولانا سرایش مثنویهای عرفانی را به اوج تکامل رساندند.
جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .
