عنوان :

مقاله هنر شاعری یا شاعر هنری

تعداد صفحات :۳۱

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

 

چکیده

هنر و ادبیات ،برای خدمت به انسان و پاسخگویی به بخشی از نیازهای روحی او پدیدار شده و همراه با دگردیسی زندگی ، دچار تحول شده اند . نخستین دست نوشته های آدمی ، نقاشی را به ذهن متبادر می کند و اولین زمزمه های او ، یادآور شعر و ادبیات است ، از همین رو می توان نتیجه گرفت که پیوند این دو ، پیشینه ای به دیرینگی تاریخ بشر دارد .

هنر در آثارنظامی ، « به معنای بسیاری از قبیل حسن و شجاعت و حرفه و پیشه و فنون رزمی و سخنوری و شاعری و پیکرتراشی و نوازندگی و تقوی و حتی هر عمل به ظاهر بد ، که منتهی به خیری باشد ، به کار برده شده » و با این توصیف روشن می شود که در اشعار نظامی ، هم نگاه جامع و سنتی به هنر دیده می شود و هم نگرش خاص به آن درونمایۀ این تحقیق ، هنر به معنای خاص را در برمی گیرد.

این پژوهش با بررسی پیوند ادبیات و هنر ، در پی یافتن پاسخی برای این پرسش است که دلیل گستردگی این پیوند در شعرهای نظامی ، به هنر شعر و شاعری بر می گردد که قابلیت جای دادن سایر هنرها را در خود دارد . یا اینکه شاعر هنری به مانند نظامی ، با آگاهی گسترده از هنرهای گوناگون ،این گنجایی را در شعر ایجاد کرده است ؟

آغاز پژوهش ،بررسی ادبیات و هنر در مفهوم سنتی و خاص آن است و در ادامه با گریزی به تعریف هنر از دیدگاه نظامی ، نمود هنرها در اشعار او برجسته می شود .

کلید واژه ها : ادبیات ، هنر ، نظامی گنجوی ، موسیقی ، نقاشی ، معماری ، شعر و آواز .

فهرست مطالب

چکیده   ۱
مقدمه   ۲
هنر به معنای خاص از دیدگاه نظامی   ۷
الف ) موسیقی در اشعار نظامی   ۸
ب ) نقاشی در اشعار نظامی   ۱۲
ج ) معماری و هنرهای مربوط به آن در اشعار نظامی   ۱۵
د ) شعر و آواز در اثار نظامی   ۱۷
ه ) توجه نظامی به خوشنویسی (Calligraphy)   ۲۰
فهرست منابع   ۲۵

فهرست منابع

آپچان ، ادوارد میلر (۱۳۴۸) تاریخ هنری جهان ،ترجمۀ هوشمند ویژه ،بی جا ، بی تا

احمدی ،بابک (۱۳۷۴) حقیقت و زیبایی ، تهران نشر مرکز.

ارسطو (۱۳۵۳) فن شعر ،ترجمۀ عبدالحسین زرین کوب ، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب

اسپرک ،س و دیگران (۲۵۳۷) خاستگاه اجتماعی  هنرها ،ترجمۀ فیروز شیروانلو ،تهران : سازمان انتشارات فرهنگسرای نیاوران

امان اللهی بهاروند ، سکندر (۱۳۸۷) خنیاگری و موسیقی در ایران ، تهران : انتشارت آرون .

امین ، احمد ،محمدعلی افخمی و منصور میرزانیا (۱۳۸۵) « جستاری در تصاویر برساختۀ نظامی با ابزار موسیقی در پنج گنج » فصلنامۀ پژوهش های ادبی ،شماره ۱۴ ،صفحات ۹ تا ۳۰

—-(۱۳۲۲) « پیدایش موسیقی » مجلۀ سخن .شمارۀ دوم (نقل از رسالۀ موسیقی منسوب به صفی الدین ارموی از نسخۀ خطی متعلق به آقای سید محمد مشکوۀ)

تامسون ،جرج (۲۵۳۶) خاستگاه زبان ،اندیشه و شعر ،ترجمۀ جلال علوی نیا ، تهران : چاپخانۀ آرمان .

تولستوی ،لئون (۱۳۴۵)هنر چیست ؟ترجمۀ کاوه دهگان ،تهران :امیرکبیر .

جانسون ،دوراجین (۱۳۵۱) داستان هنر نقاشی ،ترجمۀ فرح خواجه نوری ،تهران :بنگاه ترجمه و نشر کتاب .

چرنیشفکی (۱۳۵۷)رابطۀ هنر با واقعیت از دیدگاه زیبایی شناسی ،ترجمۀ مجید امین موید ، تهران : انتشارات رز.

دهلوی ،حسین (۱۳۸۱) پیوند شعر و موسیقی آوازی ،تهران : موسسه فرهنگی هنری ماهور .

رفیع پور فرامرز(۱۳۷۵) جامعه ،احساس ،موسیقی ،تهران :شرکت سهامی انتشار.

رودکی ،ابوعبدالله (۱۳۷۳)دیوان رودکی ،تنظیم ،تصحیح ،نظارت :جهانگیر منصور ،تهران :انتشارات ناهید .

ساتر ،ژان پل (بی تا) ادبیات چیست ؟ترجمۀ ابولحسن نجفی و مصطفی رحیمی ، تهران : کتاب زمان

طلا مینایی ،اصغر (۲۵۳۶) هنر ، علم و معماری ،ترجمۀ مهدی سررشته داری ، تهران :انتشارات دانشگاه تهران .

عنصرالمعانی ،قابوس بن وشمگیر(۱۳۵۲) قابوسنامه ،تصحیح غلامحسین یوسفی ،تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب .

فارمر ،هنری جرج (۱۳۶۶) تاریخ موسیقی خاور زمین ترجمه بهزاد باشی ،تهران :انتشارات آگاه

فرشبافیان صادقی ،احمد (۱۳۷۲)  « پیرامون هنر و هنرمند در آثار نظامی » ادبستان فرهنگ وهنر ،شمارۀ ۴۷ ،صفحات ۱۰۴ و ۱۰۵٫

فلامکی ،منصور و دیگران (۱۳۶۹) معماری و موسیقی ،تهران : موسسه علمی و فرهنگی فضا.

فیشر ،ارنست (۱۳۵۴) ضرورت هنر در روند تکامل اجتماعی ،ترجمۀ فیروز شیروانلو ،تهران :انتشارات توس.

قطبی ،محمد یوسف (۱۳۵۲) تحقیق در تعریف هنر ،بی جا . بی نا .

کروچه بندتو (۱۳۵۰) کلیات زیبایی شناسی ،ترجمۀ فواد روحانی ،تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب .

مقدم اشرفی ،م (۱۳۶۷) همگامی نقاشی با ادبیات در ایران ،ترجمۀ رویین پاکباز ،تهران : انتشارات نگاه.منشی ،نصرالله (۱۳۷۱)کلیله و دمنه به کوشش عبدالعظیم قریب ،تهران :نشر گلفام

نجفی ،ابوالحسن (۲۵۳۶) وظیف ادبیات ،تهران : کتاب زمان .

نظامی عروضی (۱۳۳۱) چهار مقاله به تصحیح محمد قزوینی ، به کوشش محمد معین ،تهران : انتشارات ارمغان

نظامی گنجوی (بی تا «۱») اقبال نامه ،ترتیب دهندۀ متن علمی و تدقیقی : ف . بابایف ، تصحیح ی .ا . برتلس ،باکو : فرهنگستان علوم شوروی .

——–(۱۳۸۳) خسرور و شیرین ، به کوشش سعید حمیدیان ،تهران ،نشر قطره

——–(بی تا «۲» ) شرفنامه ، به کوشش وحید دستگردی ،تهران :موسسه مطبوعاتی علمی

——–(۱۳۶۴) لیلی و مجنون ، به کوشش بهروز ثروتیان ،تهران : موسسه انتشارات توس

——–(۱۳۸۴) مخزن الاسرار ،به کوشش بران زنجانی ،تهران : انتشارت دانشگاه تهران .

——–(۱۳۴۴) هفت پیکر ، به کوشش حسین پژمان بختیاری فتهران : کتابخانۀ ابن سینا.

هاوزر ،آرنولد(۱۳۵۷)تاریخ اجتماعی هنر و ادبیات ، ترجمۀ حشمت جزنی ، تهران : دانشگاه ملی ایران

مقدمه

هنر و ادبیات ،برای خدمت به انسان و پاسخگویی به بخشی از نیازهای روحی او پدیدار شده و همراه با دگردیسی زندگی ، دچار تحول شده اند . نخستین دست نوشته های آدمی ، نقاشی را به ذهن متبادر می کند و اولین زمزمه های او ، یادآور شعر و ادبیات است ، از همین رو می توان نتیجه گرفت که پیوند این دو ، پیشینه ای به دیرینگی تاریخ بشر دارد .

پیوستگی درونی و ذاتی هنر و ادبیات در پاره ای موارد ، به قدری زیاد است که نمی توان این دو را از هم تفکیک کرد . اولین نکته ای که در این تحقیق باید به آن توجه کرد ، جامعیت این دو واژه در گذشته است و فضای حاکم بر ادبیات و هنر ، برخاسته از این نوع نگرش است . ادبیات (literature) در معنای عام و سنتی خود ، به اندازه ای گسترده و دراز دامن است که هر نوع نوشته را در بر می گیرد و شامل تمام دانش هایی است که در قالب ادبیات جلوه یافته اند ؛ ولی در معنای خاص و امروزی خود « به آثاری در گونه های (Genres) بر جستۀ ادبی یعنی حماسه ،درام ، غزل ،رمان ، داستان کوتاه و قصیده اطلاق می شود » (Cuddon,1984:365)

هنر نیز در گذشته ، مفهوم سنتی ای داشت که شامل تمام دستاوردهای فکری و عملی انسان بود و در دایرۀ محدود واژه art قرار نمی گرفت بلکه تمام کمالات و فضایل بشری را شامل می شد . ریشۀ این واژه را سانسکریت می دانند که از ترکیب کلمۀ « سو» (نیک ) و « نر» ( مرد یا زن ) شکل گرفته و در زبان اوستایی حرف (س) به (ه) تبدیل شده و « هونر» در فارسی میانه به صورت « هنر» در آمده است . گروهی دیگر این کلمه را شکل گرفته از « هو» ( خوب) و « نر» (مرد) می دانند .

کادول (Caudwell) هنر را واکنش هوشیارانه و ژرف انسان نسبت به جهان می داند (تامسون، ۲۵۳۶ :۶۶ ) که مطابق آن ، انسان می کوشد تا جهان را با خلاقیت خود بازآفرینی کند . شاید یکی از جامع ترین تعاریف هنر که هنرهای امروزی را در خود جای می دهد ، عقیدۀ ورون (لاتین) ( ۸۵ – ۱۸۲۵ ) باشد که « هنر تجلی احساس (emotion) است که از خارج ، به وسیلۀ ترکیب خط ها ، شکل ها ،رنگ ها و یا از راه توالی اشارات و حرکات ، صداها یا الفاظ که تابع اوزان معینی هستند ، انتقال می یابد » ( تولستوی ، ۱۳۴۵ : ۶ -۴۵)

پاسخ به این سوال که ادبیات ، گونه ای از هنر است یا هنر شاخه ای از ادبیات ، ارتباط مستقیمی به نگرش ما دارد که هنر و ادبیات را در مفهوم عام یا خاص خود در نظر بگیریم و یکی از آن دو را زیر شاخۀ دیگری قرار دهیم اما در هر حال ، باید گوشه چشمی به سخن یاکوب برونوفسکی (Jacob Bronowski) داشته باشیم که این دو « در یکدیگر سهیم اند و این مهم تراز تفاوت های مضامینی واقعی است که از یکدیگر جداشان می کند » (طلا مینایی ،۲۵۳۶ :۹)

نظامی از جمله شاعرانی است که از گونه ای مختلف هنر در اشعار خود بهره برده و به آن ها پرداخته است . او به گونه ای در باب هنرهای مختلف سخن می گوید که گویی خود همۀ آن ها را تجربه کرده است . کاربرد واژه ها و اصطلاحات هنری در ادب فارسی ، پیشینه ای دیرین دارد اما هنر نظامی در به کارگیری شخصیت های هنری در اشعار است . اگر چه این شخصیت ها ، ساختۀ نظامی نیست و در اثار پیش از او نیز می توان ردپایی از آن ها به دست آورد ، اما باید پذیرفت که این شخصیت ها در منظومه های نظامی ، رنگ و بوی دیگری می یابند و به نوعی ، دست پروردۀ نظامی محسوب می شوند که از بافت کلی داستان جدا نیستند .

هنر در آثارنظامی ، « به معنای بسیاری از قبیل حسن و شجاعت و حرفه و پیشه و فنون رزمی و سخنوری و شاعری و پیکرتراشی و نوازندگی و تقوی و حتی هر عمل به ظاهر بد ، که منتهی به خیری باشد ، به کار برده شده » (فرشبافیان صادقی ، ۱۳۷۲ : ۱۰۴ ) و با این توصیف روشن می شود که در اشعار نظامی ، هم نگاه جامع و سنتی به هنر دیده می شود و هم نگرش خاص به آن درونمایۀ این تحقیق ، هنر به معنای خاص را در برمی گیرد اما در ابتدا بایسته است ، نگاه کلی نظامی به هنر را بررسی کنیم :

خلاقیت هنری و آفرینش دوبارۀ طبیعت ، یکی از سنجه های تمیز بین انسان هاست و نظامی نیز آن را معیار برتری انسان ها بر یکدیگر می شمارد :

نجوید کسی بر کسی برتری                                ز هر پایگاهی که والا بود

مگر از طریق هنر پروری                                    هنرمند را پایه بالا بود

(نظامی ،[ بی تا ] ۱ : ۲۵ )

او اعتقاد دارد که هنر لطیفه ای است که آن را نمی توان در پس پرده ای نهفت چرا که خود را در وجود آدمی پدیدار می کند :

هنر تابد از مردم گوهری                    چو نور از مه و تابش از مشتری

(همان : ۳۸)

نظامی خود هنرمند است و شاید به همین دلیل ، سخنانی مطرح می کند که امروزه هم مصداق دارند . او به صراحت به ارتباط بالندگی هنر در وجود هنرمند و میزان اقبال مردم اشاره دارد ؛ همانگونه که پسند مردم ، هنر را پرورده می کند ، هنر بدون نواخت جامعه ، فرجامی جز تباهی نخواهد داشت :

گر هنری در تن مردم بود                   چون نپسندی هنری گم بود

گر بژسندیش دگرسان شود                 چشمۀ آن آب دو چندان شود

مردم پروره به جان پرورند                   گر هنری در طرفی بنگرند

(نظامی ،۱۳۸۴ :۴۲۵)

از طرف دیگر ، تشخیص و تمییز هنر و اهل هنر را ، در گرو تجربه و تحقیق می داند که این توان در وجود همه کس یافت نمی شود :

قدر اهل هنر کسی داند      آنکه عیب از هنر نداند باز

کاو هنرنامه ها بسی خواند         زو هنرمند کی پذیرد ساز

(نظامی ،۱۳۴۴:۲۰)

باور داشت نظامی این است که هنر در سرشت همه وجود دارد اما شرط دیدن هنر ، داشتن دیدۀ هنربین است :

در همه چیزی هنر و عیب هست      عیب مبین تا هنر آری به دست

(نظامی ، ۱۳۸۴ : ۳۶۷)

نکتۀ آخر این که ، از دیر باز ، بی هنران در قاعدۀ هرم جامعه و در اکثریت بوده اند و عرصه را بر هنرمندان که رأس این هرم را تشکیل می دهند تنگ میدان می کرده اند و نظامی هم به مانند بسیاری از اهل فضل ، از جفای آن ها که با دست بازی نااهلانه به سوی هنر ، آن را از شأن و شکوه حقیقی به سقوط رهنمون می شوند ، شکوه دارد :

خاک زمین جز به هنر پاک نیست    وین هنر امروز در این خاک نیست

گر هنری سر ز میان بر زند     بی هنری دست بدان در زند

کار هنرمند به جان آورند    تا هنرش را به زبان آورند

(همان :۴۲۹)

 

هنر به معنای خاص از دیدگاه نظامی

شاید بتوان گفت نمایی از هنر آنچه در گذشته خنیانگری نامیده می شد ، در آثار نظامی جلوه نموده است ؛ چه خنیاگری « شامل موسیقی ، آواز ، شعر ،داستان سرایی و رقص می باشد که در ارتباط با امور بزمی ، رزمی ، درمانی ، دینی و ماوراءالطبیعه ، تولد ، عروسی ، عزاداری ، جشن های سالیانه و دیگر مراسم انجام می گیرد ». ( امان اللهی ، ۱۳۸۷ : ۱۵ ) :

نشسته به رامش زهر کشوری       غریب اوستادی و رامشگری

نواساز خنیانگران شگرف      به قانون اوزان برآورده حرف

بریشم نوازان سعدی سرود   به گردون برآورده آواز رود

سرایندگان ره ژهلوی   ز بس نغمه داده نوا را نوای

همان ژای کوبان کشمیر زاد   معلق زن از رقص چون دیو باد

ز یونانیان ارغنون زن بسی     که برند هوش از دل هر کسی

(نظامی ، [بی تا] ۲ : ۵- ۲۸۴)

افزون بر آن ، رگه هایی از برخی هنرها که هگل در « نظام هنرها » از آن ها نام می برد ، که رسالت آشکار کردن توان های نهان روح را بر عهده گرفتند و آن را به شکل های متفاوتی به انجام رساندند ( احمدی ، ۱۳۷۴ : ۱۰۶ ) در آثار نظامی یافت می شود که ما به تفکیک موسیقی ، نقاشی ، معماری ، شعر و آواز و خوشنویسی را بررسی کرده ایم .

الف ) موسیقی در اشعار نظامی

« موسیقی را با جملاتی نظیر علم صداها » ،« هنر صداها » و یا صداهایی که دارای ریتم (sounds series  of) ملودی یا آهنگ و ساخت (structure) هستند ، تعریف می کنند « (رفیع پور ، ۱۳۷۵ :۳۵)

پیشینۀ ارتباط انسان و موسیقی به ماجرای خلقت باز می گردد ؛ در آن هنگام که روح از ورود به کالبد آدمی سرباز می زد ، او را با نوای موسیقیایی در تن جای دادند :

…پس فرمان الهی شرف نفاذ یافت که روح به جسد آدم نقل کرده ، متمکن شود .از آنجا که لطافت و نزاهت روح بود و اکنون دارد از تحویل به جسد آدم علی نبینا و علیه السلام متوهم و متنفر بود . چون رحمت پروردگار دربارۀ ابوالبشر نامتناهی بود . ندای عزت به جبرئیل علیه السلام رسید که به لطایف الحیل روح را به مسکن ابدی او راه نماید . روح الامین به فرمان رب العالمین به درون پیکر مطهر حضرت ابوالبشر در آمده ، به آواز حزین و مقام راست کلمۀ « درآ در تن » ادا فرمود . مقارن این حال روح به درون حضرت خیرالخلایق آدم علیه السلام درآمد … (منسوب به ارموی .۱۳۲۲ : ۱۱۰)

بررسی تاریخ نشان می دهد که خنیاگران و موسیقی دانان از جایگاه ویژه ای در جامعۀ ایرانی برخوردار بوده اند تا جایی که در برخی نظام ها ، طبقۀ اجتماعی خاصی را تشکیل داده اند . بسامد بالای استفاده از اصطلاحات موسیقی و یاد کرد روایت هایی از سرگذشت خنیاگران در ادبیات فارسی ، نمود دیگری از جایگاه والای آنان در اجتماع است :

نوا بازی کنان در پردۀ تنگ       غزل گیسو کشان در دامن چنگ

به گوش چنگ در ابریشم ساز       فکنده حلقه های محرم آواز

« تمامی کوشش موسیقی ایرانی در طول قرن ها ، ایجاد انسانی متعادل بوده است » ( فلامکی ، ۱۳۶۹ : ۱۲۲ ) ؛ و هدف نظامی هم جز این نیست . او « با اطلاع کافی و جامع از ابزار موسیقی ، چگونگی نواختن ، طرز ساختن ، جنس و نوع مواد سازنده ، کاربرد آن ها در موقعیت های مختلف ، زیر و بم نواها و بسیاری اطلاعات دیگر از موسیقی ، این ابزارها را به خوبی به کار گرفته و تصاویری بکر آفریده است » ( امین ، ۱۳۸۵ :۲۷) در داستان خسرو و شیرین ، آن جا که دو دلداده با سخن گفتن ره به جایی نمی برند ، نظامی با ظرافت وهنرمندی ، باربد و نکیسا را به عنوان رمز گوی آن دو وارد عرصه می کند تا مصداق این کلام هاینریش هانیه (Heinrich Heine) باشد که « هر جا که کلام نتواند پیش رود ، موسیقی آغاز می شود » ( احمدی ،۱۳۷۴ : ۱ )

باربد نوازنده ای است که در موسیقی صد دستان داشته و نظامی ، سی لحن او را ذکر کرده است :

در آمد باربد چون بلبل مست    گرفته بربطی چون آب در دست

ز صد دستان که او را بود در ساز   گزیده کرد سی لحن خوش آواز

ز بی لحنی بدان سی لحن چون نوش    گهی دل دادی و گه بستدی هوش

(نظامی ،۱۳۸۳ : ۱۹۰)

و نکیسا هنرمندی است که زمانه در لحن آواز از او خوشگوتری را به یاد ندارد :

نکیسا نام مردی بود چنگی ندیمی خاص ،امیری سخت سنگی

کز او خوشگوتری در لحن آواز    ندید این چنگ پشت ارغنون ساز

ز رود آواز موزون او بر آورد       غنا را رسم تقطیع او بر آورد

(همان : ۳۵۷)

شکوه های شیرین که از زبان نکیسا بیان می شود ، معقول و پذیرفتنی است ؛ به همین دلیل ، خسرو نیز به موسیقی پناه می برد تا ساحت خود را از ننگ بی وفایی مبرا کند . دو رازگوی از زبان دو دلداده سخن آمیخته با هنر می گویند و عرصۀ سخن را که تنگ میدان شده بود ، فراخی می بخشند .

برخی بر این باورند که « هیچ گونه قراردادی برای تعبیر و تفسیر صوت های عرضه شده بین نوازنده و شنونده وجود ندارد » (قطبی ، ۱۳۵۲ : ۱۲۲ ) و « موسیقی در قلب پدید نمی آورد مگر آنچه در قلب است » (فارمر ، ۱۳۶۶ : ۸۱ ) به همین دلیل ، خسرو و شیرین . نوای موسیقی را بر مقتضای روحیات و حالات درونی خویش برداشت می کنند و از اینجاست که خواننده انتظار وصال این دو را در وجود خویش پررنگ تر می یابد .

 

25,000 ریال – خرید نهایی کردن خرید مورد به سبد خرید اضافه شد

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .