عنوان :

پایان نامه قالی های کتیبه دار موزه فرش ایران

تعداد صفحات : ۱۸۵

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

از دیرباز ، در سرزمین ایران ، خط به عنوان یکی از عوامل هنرهای تزئینی مورد توجه بوده و در بناها و دستبافته‌های نفیس ، اشیای هنری ، آثار سفالینه و مینائی و خاتم و چوب از آن استفاده شده و تقریباً هیچ یک از ساخته‌های هنرمندان از تزئینات خطی بی‌بهره نمانده است .

 کتیبه‌های دستبافته‌ها اکثراً با اشعار فارسی مزین شده‌اند که ملهم از مضامین ادبی ایران مانند شاهنامه که بزرگترین اثر حماسی ادب پارسی است ، آثار نظامی گنجوی یا آثاری از بزرگان ادب ایران چون حافظ ،‌مولوی ، سعدی ، قالی‌ها را خطوط مختلف تزئین کرده‌اند . این کتیبه‌ها معمولاً در حاشیه‌ی فرعی داخلی یا اصلی دیده می‌شوند . قدیمی‌ترین قالی‌های کتیبه‌دار از عصر صفوی ( اواخر سده‌ی ده هجری قمری ) با اشعار حافظ و شعرای دیگر در تبریز بافته شده‌اند و در دوره‌های بعد از آن در دستبافته‌های کاشان ، اصفهان ،‌کرمان ، اراک و خراسان نیز اشعار فارسی در تزئینات آن‌ها دیده می‌شوند .

قالی دستباف ایران از اصیل‌ترین و ناب‌ترین کالاهای ملی ایرانیان به حساب می‌آید .

 یک قالی خوب ایرانی مانند گلزار پرطراوتی است همیشه بهار که در همه‌ی فصول دیدگان هر بیننده‌ی صاحب دل را می‌نوازد و هر اهل ذوق را سرحال می آورد .

هنر قالیبافی ثمره‌ی تلفیق و ادغام هنرهای بسیاریست که اگر آنرا گل سرسبد هنرهای سنتی بنامیم بی‌جا و ناروا نگفته‌ایم .

قالی ایران یکی از میراث فرهنگی اصیل و پرافتخار ما بوده ، مبین ذوق ، استعداد ، سلیقه و حالات روحی و فکری ملت با فراست ماست .

 بخشی ازتاثیر پذیری هنر فرش از ادبیات فارسی ، در فرش‌های کتیبه‌دار رخ می‌نماید.

در طبقه‌بندی کلیه طرحهای قالی ایران ، باید گروهی هم به قالیهای کتیبه‌دار اختصاص دهیم . این فرضیه درست می‌باشد که نام طرحی که به قالی داده می‌شود ، بازگو کننده طرح متن قالی است و برای اینکه طرح هر قالی مشخص شود ، باید این نکته را مدنظر گرفت: نوع طرح + نام آرایه مسلط در طرح البته در بعضی از قالیهای کتیبه‌دار ، کل حاشیه اصلی و فرعی آن باخط و نوشته ( کتیبه ) پر شده است که در این موارد می‌توانیم در نامگذاری و دسته‌بندی قالی به حاشیه کتیبه‌دارآن اشاره کنیم‌.

 اصولاً چون خط و کتیبه درحاشیه کار می‌شود و یا یک فضای جزئی از متن قالی را پر می‌کند ، نمی‌توان در یک گروه اصلی این قالیها را قرار داد .

می‌توان در طبقه‌بندی گروههای اصلی ، طبقه‌ی فرعی را با عنوان قالیهای کتیبه‌دار نامگذاری کنیم .

 این هنر شریف و این تناسبات زیبا که در گوشه‌گوشه‌ی دنیای معاصر ، سخن از هنر عظیم ایران دارد ، میراث هزاران سال زیبایی دوستی و هنر آفرینی مردمی آزاد اندیش است و برماست که این هنر را زنده نگه ‌داریم و در طراحی قالی (‌حتی با در انداختن طرحی نو که تلفیقی با قالی نیز داشته باشد ) از این هنر ملی بهره‌گیری کنیم باشد که شاهد رونق دوباره این هنر در طراحی قالی ایران باشیم و بنا به علاقه‌ی زیادی که کشورهای دیگر به هنر خوشنویسی ایران نشان داده‌اند ، بتوان از وجود این هنر در صنعت ملی این سرزمین کمک گرفت و گامی نو در امر صادرات آن برداشت .

 واژه های کلیدی: قالی، فرش، قالی های کتیبه دار

فهرست مطالب

مقدمه
فصل اول : مروری بر قالی ایران
فصل دوم : تاریخچه موزه فرش ایران
فصل سوم: تعریف ونقش خط درقالی ایران
فصل چهارم : طراحی و اجرای فرم انواع کتیبه در قالیهای مناطق مختلف
فصل پنجم : قالیهای کتیبه‌دار موزه فرش ایران
فصل ششم : کتیبه ، نقشمایه‌ای در قالی
فصل هفتم : قالی بافی در دوره‌ی صفوی
– نمونه‌هایی از قالیهای کتیبه‌دار دوره صفویه
فصل هشتم : نمونه‌هایی از قالیهای کتیبه‌دار در سایر موزه‌ها
خلاصه
نتیجه
فهرست منابع
فهرست تصاویر

فهرست منابع

– آزادی ، سیاووش ، ( ۱۳۵۶)، فرش ایران ، چاپ افسین هارتونگ ، هامبورگ .

– آذرپاد ، حسن ، فضل ا… حشمتی رضوی ، ( ۱۳۷۲) ، فرشنامه ایران ، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، تهران .

– بغداد ، هاشم محمد ،‌( ۱۳۷۷)‌ ،‌قواعد الخط العربی ، انتشارات یساولی ،تهران .

– ( ۱۳۷۵) ، هنر قالیبافی در ایران ، چاپخانه پل اتنژه در نوشتاتل سوئیس ، سازمان اتکا ، تهران .

– خشکنابی ، سید رضا ، ( ۱۳۷۸) ، ادب و عرفان در قالی ایران ، انتشارات سروش ، تهران .

– دادگر ،‌لیلا ، ( ۱۳۸۰) ، قالی‌های تصویری موزه فرش ایران ، انتشارات معاونت معرفی آموزش ، اداره کل آموزش ، انتشارات و تولیدات فرهنگی ، تهران .

– دادگر ، لیلا ، ( ۱۳۸۰) ، فرشهای درختی موزه فرش ایران ، سازمان چاپ و انتشار وزارت ارشاد اسلامی ،تهران .

–  دانشگر ،‌احمد ، ( ۱۳۷۶) ، فرهنگ جامع فرش یادوارده ( دانشنامه ایران ) ، سازمان چاپ و انتشارات یادوارده اسدی ، تهران .

 – راهجیری ، علی ، ( ۱۳۴۹) ،تاریخ مختصر خط و سیر خوشنویسی در ایران ، انتشارات مشعل آزادی ، تهران .

 – ضیاء پور ، جلیل ، ( ۱۳۵۳) ، آشنایی با رنگ آمیزی در آثار هنری ایرانیان از کهن‌ترین زمان تا دوره صفویه ، انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر .

– فضائلی ، حبیب الله ، ( ۱۳۵۰) اطلس خط ، نشریه انجمن آثار ملی اصفهان .

–  معین ،محمد ، ( ۱۳۷۱)‌ ، فرهنگ فارسی ( جلد سوم ) ، موسسه انتشارات امیر کبیر ، تهران .

– ملول ، غلامعلی ، ( ۱۳۸۴) ، بهارستان ، انتشارات زرین و سیمین ، تهران .

– بهار ۱۳۷۶، فرشهای شرقی و نامگذاری غربی ، حسین حاجی حسن ، شماره ۱۷، نشریه موزه‌ها .

–  بهار ۱۳۸۰، نقش خط در قالی ایران ، عبدا.. قاسمی نژاد ، شماره ۳۶ و ۳۵ ، نشریه قالی ایران .

– تابستان ۱۳۷۷، فرصت الدوله شیرازی و قالیچه موزه فرش ایران ، ابوالفضل وکیلی ، شماره ۱۳ ،‌نشریه قالی ایران .

– تابستان ۱۳۷۳ ، تاثیر ادبیات پارسی بر هنر فرش ایران ، عبدالرضا قریشی زاده ، شماره ۱ ، نشریه قالی و گلیم .

 – زمستان ۱۳۶۹ ، هر که نقش خویش بیند در رخ زیبای فرش ، سید رضا خشکنابی ، ( ؟)‌، نشریه فرش ایران .

–  زمستان ۱۳۸۱ ، قالی های کتیبه‌دار ( معرفی چند قالی در موزه‌ی فرش ایران ) ، نسترن نیک نژاد ، شماره ۳۳ ، نشریه موزه‌ها .

 – سیری در موزه‌ی فرش ایران ، منصوره شفاعت ، شماره ۱ ، نشریه فرش ایران .

مقدمه

قالی ایران با طرح‌های گوناگون دارای مضامین و پیام‌های مختلفی است و نماد هنر اصیل و فرهنگ و ادبیات غنی ایران زمین است . ایجاد نقش و نگار بر ابزار کار ، یا بر دیوار محل زندگی از دوره‌ی هخامنشیان و سلسله‌های بعد از آن در ایران متداول بوده است . البته در دوره‌ی اسلامی به سبب تغییر دین در ایران در هنر نیز تغییراتی پدیدار شد .

 سبب گسترش خط را بر اشیاء و آثار می‌توان به دو علت اساسی دانست ؛ اول اینکه چون در مذاهب ، توسل به ادعیه و اوراد و اعتقاد به رسیدن به خیر و برکت و سعادت به وسیله‌ی دعا مبنای محکم داشت ، بعدها در مذهب جدید نیز مردم با ایمان تقریباً بر بیشتر ابزارها و لوام زندگی خود نام مقدسان و بزرگان دین رانقش می‌کردند و از آنها برای تبرک و سعادت یاری می‌جستند .

 دوم چنانکه می‌دانیم ایرانیان به تزئین اشیاء و ابزارهای خود علاقه‌ی بسیار داشتند و چون نمی‌توانستند نقش صورت به کار ببرند به خط متوسل شدند و برای تزئین آثار خود از خط استفاده کردند و ادعیه و احادیث ، پندو اندرز ، اشعار را با خط خوش بر بستر آثار و لوازم زندگی خود نقش کردند . از همین جاست که مشاهده می شوند هنرمندان بیشتر به زیبایی خط توجه داشته‌اند و زوایا و اشکالی در نگارش آن ایجاد کرده‌اند .

 باید گفت که خط در ایران در دوره‌ی اسلامی ،یکی از عناصر هنرهای تزئینی شده است .

 در آغاز با پرسش‌های گوناگونی روبرو می‌شویم :

– قالیهای کتیبه‌دار چه گروه از فرشها می‌باشند؟

– چرا از خط و نوشته در قالی استفاده می‌کرده‌اند ؟

– آیا فرم کتیبه‌ها در قالیهای مناطق مختلف متفاوت می باشد ؟

– به عنوان نمونه در شهر کرمان بیشتر چه فرمی برای کتیبه استفاده نموده‌اند ؟ و دیگر مناطق چطور ؟

– از چه نوع خطی در داخل قاب کتیبه استفاده نموده‌اند ؟

– کتیبه‌ها در کدام قسمت قالی کار شده‌اند؟

با طرح این سوالات و پاسخ گویی به آنها در قسمت نتیجه ، قصد داریم به اهداف زیر نائل آییم:

 گردآوری منبع مناسبی برای علاقمندان و پژوهشگران رشته‌ی فرش و ادامه دادن مسیر هنرمندان این رشته می باشد .

 با گردآوری این مجموعه ، نقشه قالی کتیبه‌داری را به نحوی جدید ، برای ارائه پایان نامه ، طراحی می‌کنم .

تعریف مسأله :

 فرش : کلمه‌ای عربی و به هر آنچه گستردنی باشد گفته می‌شود . معادل فارسی آن قالی ، قالیچه می‌باشد .

قالی : واژه کنونی قالی به تلفظ فارسی پهلوی رایج شده است که به اعتقاد برخی محققان واژه قالی از ریشه لغوی ( قالیقیا یا قالیقیلا) گرفته شده که نام شهری خیالی در قفقاز است .

مردم کشمیر واژه اصیل (‌کالین ) را به کار می‌برند که ریشه اصلی قالی و یا قالین است .

واژه کالین از صورت باستانی (Karayan) می آید که از ریشه ( Kar) به معنی کاشتن است ،‌گرفته شده و به درستی که ایرانیان باستان ، کاشتن گره در میان تاروپود قالی را همان کاشتن بذر و نشاء در دل خاک می‌دانسته‌اند . از این رو کالین ، قالین یا قالی را بر آن نهاده‌اند .

« کتیبه : نوشته‌ای که بر سر در ورودی دیوار ابنیه یا بر بدنه‌ی کوه به خطوط مختلف نویسند .»[۱]

« گونه‌ای از نقش قاب و بیشتر نقشی در حد مستطیل و لوزی و مانند آنها .

از نقش کتیبه در قالی ، گاه برای نوشتن « شعر » ، « تاریخ » ،‌« بافت» و « اسم بافنده » بهره می‌گیرند و گاه این نگاره جنبه‌ی تزئینی دارد.»[۲]

« قالی موزه‌ای : قالی است که براثر قدمت بافت و هنری بودن و مرغوبیت خارق العاده مواد اولیه و طراحی و بافت آن ، استعداد نگهداری در موزه را که مستلزم انجام هزینه فراوان است داشته باشد .» [۳]

 

ضرورت :

 قالیهای کتیبه‌دار که مزین به آیاتی از قرآن مجید ومطالب بکر و سروده‌های عرفانی و ادبی می‌تواند باشد ، گاهی از آنها تا کنون خوانده و ترجمه نشده‌اند و برای بررسی و شناخت بیشتر فرم کتیبه‌ها و همچنین کمبود منبع و کتاب در این زمینه ، این تحقیق جمع آوری شده است .

 شعر فارسی و مضامین ادبی در گذر هزار ساله خویش همواره سرچشمه الهام هنری مردان این سرزمین بوده است ، در میان هنرهای ملی ، کمتر هنری را می‌‌توان یافت که از ادبیات کهن فارسی بهره نبرده باشد ، دستبافته‌های ایران به ویژه قالی به عنوان یکی از هنرهای ملی ، ازاین تاثیر بی‌بهره نبوده است .

 دیدار از نمایشگاه قالی با عنوان « تاثیر ادبیات کهن فارسی بر روی قالیهای ایرانی » در موزه فرش ، اسفند ماه ۸۶، شوقی را در من ایجاد نمود که در این زمینه تحقیق کنم .

 فرضیه :

 در طبقه‌بندی کلیه طرحهای قالی ایران که حداقل به بیست گروه اصلی تقسیم بندی شده ،‌گروهی به قالیهای کتیبه‌دار اختصاص نداده‌اند و شاید به این دلیل است که نام طرحی که به قالی داده می‌شود ، (‌ مثلاً لچک ترنج اسلیمی شاه عباسی ) ، بازگوکننده طرح متن قالی است و هیچ یک از این اصطلاحات نمی‌توان به شکل حاشیه و طرح آن پی برد .

 در ابتدا ، نبود کتابهای تخصصی و مرجع در این زمینه ، موانعی را ایجاد نمود ، ولی جستجو درمجلات ونشریات تخصصی قالی و سپس با تحقیق میدانی و مصاحبه با افراد مطلع در این زمینه کارم را ادامه دادم .

 در پایان باید اضافه کنم که قسمتهایی که دارای علامت * می‌باشد ، نظر اینجانب براساس مطالب مورد بحث بوده است .

مروری بر قالی ایران

 ذوق و خلاقیت هنری هر جامعه‌ای از سنن زندگی و سوابق تاریخی و محیطی آن قوم ریشه و الهام میگیرد و غالباً این ذوق و استعداد در یک یا چند رشته‌ی خاص متبلور می‌شود از جمله هنرهایی که در این سرزمین به مرور زمان به کمال رسیده است و ذوق هنرمند ایرانی در پهنه‌ی آن فرصت تجلی وافر یافته ، هنر قالیبافی است .

 دلیل این شکوفایی وتعالی را علاوه بر خصوصیات ذاتی ایرانیان مانند هنردوستی ، بردباری ، باید در وفور مواد اولیه‌ی تولید قالی از قبیل پشمهای مرغوب و انواع گوناگون گیاهان رنگدار دانست .

 فرشهایی که انسان اولیه برای زیرانداز ، روانداز ، حمل بار ، پوشش مقبره‌ها ، پوشش حیوانات و غیره از آن استفاده کرده از پوست و برگ درختان و پوست حیوانات بوده ، این طبع نقاد و دست هنرمند انسان است که در طول تاریخ خود ، تکامل صنعت نساجی و بافت را بدین حد رسانیده که دستبافتهای هنرمندان امروز از هر حیث اعجاب بیننده را بر می‌انگیزد و چشمها را خیره می‌کند.

بدون شک قدمت استفاده از زیرانداز به زمانی می‌رسد که انسان به فکر ساختن سرپناهی جهت تامین آسایش خود افتاد .

 درسال ۱۹۴۹ میلادی« پرفسور رودنکو» قطعه فرش گره‌داری را که در اصل به عنوان پوشش اسب به کار می‌رفته است ، در قبرهای مستور از یخ‌ چادرنشینان صحرا گرد در محلی به نام « پازیریک » واقع در هشتاد کیلومتری مرز مغولستان کشف می‌کند این فرش که قدمت آن به قرون ۴ ، ۵ قبل ازمیلاد برمی‌گردد در اندازه ۲۰۰× ۱۸۳ سانتیمتر با ۳۶۰۰ گره در دسیمتر مربع در رنگ قهوه‌ای مسی و سبز روشن بافته شده است .

 تصاویر حاشیه آن با اشکال متداول در دوره‌ی هخامنشی و نقوش تخت جمشید مشابهت فراوان دارد و در زمینه‌ی مرکزی تصویر ستاره‌ی چهار پره‌ای دیده میشود که عیناً مشابه اشکالی است که بر روی اشیاء مکشوف در لرستان مربوط به این دوره وجود دارد بنابر نظریه‌ی یکی از پژوهشگران معروف به نام « دیماند »: در فرش پازیریک ترکیبی از طرحهای آشوری و هخامنشی و سکائی به کار رفته است . او معتقد است که مبدأ این فرش از ایران است .

قرائن تاریخی مؤید این نکته است که قالیبافی در زمان ساسانیان رونق داشته است و در ارتباط با این مطلب سالنامه‌ی چینی سوئی سو مربوط به سالهای ۶۱۷- ۵۹۰ میلادی یعنی اندکی پیش از انقراض سلسله‌ی ساسانیان در میان کالاهای ایرانی از قالی نام می‌برد .

 یکی از قالیهای معروف این دوره ، قالی « بهار خسرو» است که در کتاب تاریخ طبری ( ۳۱۱- ۲۲۵ هـ.ق) نیز مطالبی به شرح زیر درباره‌ی این قالی آمده است :

«….. که یک قالی بسیار عالی کار ایران موسوم به بهار خسرو در قصر تیسفون به طول ۴۵۰ قدم و عرض ۹۰ قدم موجود بوده است ….»

وجه تسمیه این قالی بدان جهت بوده است که ، نقش آن نمایانگر باغی آراسته با گلها و پرندگان و جویهای آب روان بوده است . در مورد این قالی زربفت و گرانبها دو نظر وجود دارد :

یکی آنکه هنگامی که خسرو پرویز پادشاه ساسانی مغلوب « هراکلیوس » امپراطور روم شد این قالی به دست سپاهیان غالب افتاد و نظر دیگر آنکه این همان قالی معروف « بهارستان » است که در شکست یزدگردسوم آخرین پادشاه ساسانی سپاهیان عرب ، آن را به غنیمت بردند .

در کتاب حدود العالم مطالبی نوشته شده است که در قرن سوم هجری قمری بافتن فرش در منطقه فارس را تائید می‌نماید .

 به نظر «پرفسور پوپ» شاید مطالعه‌ی دقیق قالیهای اولیه بهترین مقدمه برای آگاهی از صنایع ایران باشد .

 فردوسی شاعر گرانقدر ، در شاهنامه از فرش به عنوان یکی از هدایایی که شاه کابل برای سام ، پدر زال می‌فرستد یاد می‌کند :

 وز آن ژنده پیلان هندی چهار                   همه جامه و فرش کردند بار

دوره بعد از اسلام

 قالیبافی ایران در اوایل تسلط عرب تا حدودی دچار رکود می‌گردد ، چون اعراب بر خلاف هنر سفالگری که در آن سرآمد بودند به هنر قالیبافی به دلایل نژادی و اقلیمی در هیچ یک از ادوار تاریخی خود اهمیت قابل توجهی نشان نداده‌اند .

توقف و رکود این حرفه و فن تنها تا زمان خلفای تجمل پرست اموی و عباسی که در تزئین کاخهای افسانه‌ای خود بی‌نیاز از قالی زیبا و نفیس ایران نبودند ، ادامه یافت . دراین دوره کتابهای تاریخی در شرح تحف و هدایای حکام محلی برای خلفای اموی و عباسی مکرر از قالی ایران نام می‌برند . ترکان سلجوقی در سال ( ۴۱۶ هجری شمسی ) مساحتهای زیادی از خاک ایران را به تصرف خود درآورده و آذربایجان و نواحی مرکزی و غربی ایران استقرار یافتند و با این تهاجم زبان و فرهنگ آنها نیز به این سرزمین آورده شد و با هنر و فرهنگ ایران ممزوج گردید و در نتیجه طرحهای قالی ایران در این برخورد فرهنگی متاثر از طرحهای سلجوقی شده با توجه به این نکته که امروزه از قالیهای ایرانی این دوره اثر قابل توجهی وجود ندارد نمی‌توان به درستی نقش آن را ترسیم کرد ؛ ولی با احتیاط می‌توان اظهار نظر کرد که طرحهای قالیهای این زمان با خطوط شکسته و بدون انحنا بوده و همچنین ظرافت بافت آنها نیز به پایه‌ی بافته شده در ادوار بعدی نمی‌رسیده است .

این رونق روز افزون تا زمان حمله‌ی مغول ادامه پیدا می‌کند و با تهاجم سپاهیان مغول ، قالیبافی نیز مانند سایرفعالیتهای هنری تا مدتی متوقف می‌شود .

 به هنگام تسلط تیمور لنگ در این سرزمین بسیاری از ویژگی‌های هنری ایران دستخوش تغییرات اساسی می‌شود و در مورد نقش قالی تغییرات حاصله چنین بود ، که طرحهای هندسی رفته رفته جای خود را به طرحهایی با خطوط دوار و منحنی می‌دهند و موتیفهایی مانند پیچک و گلها ، نخلهای بادبزنی ، توده‌های ابر ، انواع حیوانات و پرندگان افسانه‌ای و معمولی و… در طرحهای قالی ایران جای می‌گیرند .

 هنر قالیبافی در اواخر حکومت تیموریان در نهایت کمال و اهمیت قرار می‌گیرد بعد از تیموریان حکام سلسله‌های قره قویونلو و آق قویونلو که در غرب ایران فرمانروایی داشته‌اند مرکز سیاسی خود را در شهر تبریز قرار داده‌اند در این دوره قالیهای زیبایی در این شهر (تبریز ) بافته شده است که حدس زده می شود که قالیهایی که به اوایل دوره‌ی صفوی نسبت داده شده‌اند احتمالاً در این زمان در تبریز بافته می‌شد . در دوره‌ی صفویه هنر قالیبافی به اوج شکوفایی ، رونق و کمال خود می‌رسد.

طرحهای قالی از خلاقیت و نبوغ هنرمندان این عصر چنان بارور می‌شود که پس از گذشت چند صد سال هنوز مورد تقلید بوده است .