عنوان :
پایان نامه اصفهان
تعداد صفحات :۸۳
نوع فایل : ورد و قابل ویرایش
چکیده
قرن هاست که اصفهان را نصف جهان می نامند. اصفهان از شهرهای بسیار قدیمی ایران است که موجودیت تاریخی آن به هزاره سوم قبل از میلاد می رسد. اصفهان منطقه ای به قدمت تاریخ تمدن و فرهنگ ایران است که آثار بدیعی ازهمه ادوار را با خود دارد. موقعیت طبیعی و جغرافیایی آن در مرکز فلات ایران، خاک حاصل خیز و وجود زاینده رود به آن امکان داده که در دوره های مختلف از مراکز مهم فعالیت اقوام ساکن در این مرز و بوم باشد و یادگارهای با ارزش تاریخی زیادی از این اقوام را در دل خود داشته باشد. به همین سبب اصفهان را موزه همیشه زنده دنیا می دانند که از مکان های دیدنی و آثار تاریخی بسیار با ارزشی برخوردار است. هر یک از آثار اصفهان در دوره ای ساخته شده و یاد آورعظمت آن دوره زمانی است.
قدمت طولانی و معماری با ارزش بناهای تاریخی اصفهان سبب شده که برخی آثار تاریخی منطقه مانند میدان بزرگ نقش جهان در فهرست آثار ثبت شده سازمان ملی یونسکو قرارگیرند. کاخ چهل ستون از جمله بناهایی است که اصفهان ملقب به نصف جهان بخش مهمی از شهرت خود را مدیون آن است و عمارت تاریخی هشت بهشت نمونه ای از کاخ های محل سکونت آخرین سلاطین دوره صفوی است. کاخ عالی قاپو نمونه منحصر به فرد و یکی از عجایب معماری کاخ‌های عهد صفوی است. منارجنبان از جمله بناهایی است که ازمعماری شگفت انگیزی برخوردار می باشد. مسجد شیخ لطف الله از شاهکارهای معماری و کاشی کاری ایران در نیمه اول قرن یازدهم هجری است. بازار بزرگ اصفهان که یکی از زیباترین بازارهای شهرهای ایران و حتی جهان اسلام به شمار می رود و پل تاریخی ، زیبا و معروف سی و سه پل (الله وردی خان) به همراه ده ها مکان دیگر تنها گوشه ای از زیبایی های تاریخی اصفهان هستند.
اصفهان نه تنها دارای ده ها مسجد تاریخی، کاخ ها و عمارت های کم نظیر، پل ها و باغ های با ارزش، کتیبه ها وسنگ نبشته های تاریخی، کاروان سراها و… است، بلکه از جاذبه های طبیعی خوبی نیز برخوردار می باشد.
بزرگ ترین رودخانه فلات مرکزی ایران” زاینده رود” که ازمیان زیباترین شهر ایران عبورمی کند، آبشارها، تالاب ها و باتلاق های مهمی چون باتلاق گاوخونی – که ازتالاب های با ارزش و نادر فلات مرکزی ایران به شمار می آید- به همراه مناطق حفاظت شده غنی، سبب رونق جاذبه های طبیعی اصفهان شده اند.
مجموع آثار طبیعی وجاذبه های کم نظیر و متعدد تاریخی این شهرستان بر ارزش، اعتبار و شهرت جهانی اصفهان افزوده وسبب شده سفر به اصفهان در فهرست آرزوهای رویایی جهانگردان کشورهای مختلف جهان قرار گیرد.
اصفهان جهانی شد نش مدیون چهره شاخصی چون شیخ بهاء الدین محمد عاملی وی در ۲۶ ذی الحجه سال ۹۵۳ قمری در جبل عامل بنان د ر خانواده شیعه مذهب چشم به جهان گشود پدرش عز الدین حسین از شاگردان شهید ثانی بود .
واژه های کلیدی: اصفهان، شیخ بهائی ، زاینده رود، کاخ چهل ستون، عمارت تاریخی هشت بهشت، منارجنبان، عالى قاپو
فهرست مطالب
چکیده ۱
مقدمه ۳
تاثیر طرحهای شیخ بهائی بر معماری اصفهان ۳
اصفهان ۵
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی : ۵
مکان های دیدنی و تاریخی: ۸
دوره صفویه ۱۰
شیخ بهاء الدین محمد عاملی ۱۱
شخصیت ادبی شیخ بهایی: ۱۲
شعری از شیخ بهایی ۱۶
نخستین شاهکار شیخ بهائی ۱۸
تقسیم آب زاینده رود ۱۸
حمام شیخ: ۱۹
ساعت شاخص اوقات شرعی: ۱۹
شهر نجف آباد: ۱۹
گرمابه شیخ بهائی ” ۲۰
طرز کار ابگرمکن “شیخ بهائی ” ۲۰
محاسبات کامپیوتری ” ۲۲
” ساخت مسجد چهار باغ به روی لجنزار ” ۲۲
میدان نقش جهان : ۲۳
عالی قاپو ۲۴
مسجد امام ۴۲
مسجد شیخ لطف الله ۴۵
پل خواجو (پل شاهى) ۵۵
پل سىو سه پل ۶۴
گردشگاه چهار باغ ۷۳
منابع ومآخذ ۸۰
منابع ومآخذ
معمار ی ایران نویسنده پرفدر آرتور پوپ – ترجمه کرامت اله افسر – انتشارات فرهنگسرای ( یسائلی )
دیوان شیخ بهائی
مقدمه
تاثیر طرحهای شیخ بهائی بر معماری اصفهان
آرزوی دیدار تابلوی زیبا از شاهکار طبیعت و انسان به قدمت تاریخ فرهنگ و هنر پارسیان را نه تنها ایرانیان که تمام جهانیان در سر می پرورانند . اصفهان نصف جهان شد به خاطر قدمت دو هزار ساله اش ، اسلیمی ها و مقدس های خیره کننده آن ، کاشی های لاجوردی و گنبدهای فیروزه ای اش ، کاروانسراها و کاخ های دل فریبش ، چهر باغ افسانه ای و محصور کننده اش ، دیوراهای منقوش ظرفهای مینا کاری یا خاتم . قلم کاری ها و قلمدانی هایش ، میدان نقش جهان یا قیصریه ، شیخ لطف الله ، علی قاپو ، و میدان چوگانش زاینده رود و حاشیه هایش ، فرش های نائینی و کاشانی و مناظر طبیعی اش و این همه زیبای هنر ، فرهنگ، تمدن ، شخصیتهای برجسته ملی و جهانی و صنعت همه در چهار چوب ی به نام اصفهان باعث می شود تا روزی را برای تحلیل این همه اصفهان در تقویم در نظر گرفته شود .
پس از مدتها این اتفاق افتاد و سوم اردیبهشت ماه همزمان با بزرگداشت شیخ بهائی در شواری شهر اصفهان به عنوان روز اصفهان تصویب شد .
با خواندن مطالب بالا این سئوال به ذهنم خطور کرد که چرا روز ۳ اردیبهشت که روز بزرگ داشت شیخ بهائی است روز اصفهان نیز نام گذاری شد برای پاسخ به داین سئوال به مطالعه کتابهای چون معماری ایران و تاریخ هنر های صفویه ، بررسی هنر ایران و معماری ایران و جهان و جغرافیای اصفهان و دیوان شیخ بهایی پرداختم و از سایتها اینترنتی و اطلاعات افرادی که در باره این چهر جهانی داشتند استفاده کردم لازم به ذکر است که اکثریت مردم شیخ بهائی را به عنوان یک چهره شاخص ادبی می شناسند و در باره فعالیتهای وی در زمینه معماری اطعات چندانی ندارند .
در این تحقیق علاوه بر شخصیت وی بر معمار بودن و مهندس بود وی نیز اشاره شده و کارها ی باارزشی چون تقسیم زایند رود و شاخص اوقات شرعی و.. که مهم و قابل توجه هستند .
هدف من از بیان این سئوال شناساندن فعالیتهای شیخ بهائی در زمینه معماری و مهندسی بوده است امیدوارم که این مطالب جمع اوری شده بتواند تا حدی باعث شناخت بیشتر شخصیت و فعالیتها ی ارزنده وی در میا عامه مردم شود .
البته توصیه می شود برای شناختن هر چه بیشتر از کارها ی این چهر ه جهانی به شهر اصفهان سفر کنند همان طور که میدانید این شهر۴ فصل در هر فصل جلوه ای خاص دارد و برای دیدن چهره واقعی اصفهان باید در تمام فصول از ان دیدن کرد .
وای همه ادعان دارند که بهاران در اصفهان رنگ دیگری دارد بخصوص اردیبهشت ماه که عروس هزار نقش ایران در اوج زیبای است و اتنخاب روزی در این ماه برای اصفهان امریست پسندیده و شایسته آن همزمانی روز اصفهان با روز تولد شیخ بهائی هر چند که چهره ای غیر اصفهان است اما از مفاخر و مشاهیر شهر اصفهان به شماتر می رود که با ذوق هنری خود توانسته به چهرهای جهانی مبدل گردد.
اصفهان
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی :
اصفهان به سبب پیشینه تاریخی کهن خود در طول تاریخ با نام هایی چون: آپادانا، آصف هان، اَسباهان،اِسبهان، اِسپهان، اسپینر، اسفاهان، اِسفهان، اصفهان، اصفهانک، انزان، بسفاهان، پارتاک، پارک، پاری، پرتیکان، جی، دارالیهودی، سپاهان، شهرستان، گابا، گابیان، گابیه، گبی، گی، نصف جهان و یهودیه نیز خوانده شده است.
بسیاری از پژوهش گران بر این باورند که اختصاص این ناحیه در پیش از اسلام – به ویژه در دوران ساسانیان – به گرد آمدن سپاهیان مناطق جنوبی ایران، مانند : کرمان، فارس، خوزستان، سیستان،. . . وجه تسمیه آن به « اِسپهان »، بوده و سپس در بعد از اسلام تحت تأثیر زبان عربی به « اصفهان » تغییر شکل داده است. شهر اصفهان، مرکز این منطقه مهم روزگاری پایتخت ایران به شمار می رفته است و در دوران ایلامی ها، استان کنونی اصفهان یکی از ایالت های کشور « اَنزان » یا « اَنشان » بوده است.
در زمان هخامنشیان نام این ایالت و مرکز آن، از اَنزان به گابیان (گابا/گادوگای) تبدیل یافته و به سبب آبادانی، محل زندگی پادشاهان هخامنشی نیز بوده است. در دوران اشکانیان این منطقه یکی از ایالت های پهناور پادشاهی اشکانی و شهر اصفهان پایتخت آن بوده، حاکم آن عنوان شاه داشته است.
اردشیر پاپکان مؤسس سلسله ساسانی، در تعقیب اردوان پنجم – آخرین پادشاه اشکانی – از مداین به منطقه اصفهان آمده، با غلبه بر ساتراب (استاندار) آن، اصفهان را گشود. در زمان ساسانیان، منطقه اصفهان اهمیت بسیاری داشته و جنبه دفاعی و نظامی آن، که مرکز گردآوری سپاه بوده، بر ارزش جغرافیایی اش، افزوده است.
در این دوره خانواده بزرگ ایرانی « اسپوهران » یا « هفا » بر اصفهان حکمرانی می کرده اند. بر اساس پاره ای از پژوهش ها، در اواخر این دوران، یزدگرد به خواهش همسرش « شوشن دخت » یک کلنی یهودی در مرکز آن ( گی ) ایجاد کرد. گِی که بعدها « الیهودیه » یا کوی یهودی ها نامیده شد، آن بخش از شهر کنونیِ اصفهان است که بازار بزرگ اصفهان در آن قرار دارد. از این روی، بیش تر مکان های اسلامی کنونی این بخش، در گذشته متعلق به یهودی ها بوده است.
هنگام ورود مسلمانان به ایران، اصفهان شامل دو شهر بود، جی و یهودیه در باختر جی بود، که اصفهان کنونی همان یهودیه است. در ۲۳ یا ۲۴ هـ . ق، اصفهان به دست مسلمانان افتاد و تا حدود ۳۰۰ سال، حاکمانی از سوی خلفا در آن جا فرمانروایی می کردند.
پس از روی کار آمدن دیلمیان، حسن رکن الدوله دیلمی، اصفهان را پایتخت خود کرده در توسعه آن کوشید. به دستور وی دیوار میان کوی های جی و یهودیه را برداشته بارویی به دور شهر کشیده شد، که دورش حدود ۲۱ هزار گام بود.
در محرم سال ۴۳۳ هـ . ق، طغرل سلجوقی پس از یک سال محاصره در دومین لشگرکشی خود به اصفهان آن را گشود و حکومت دیالمه کاکویه را از این منطقه بر انداخت. طغرل ۱۲ سال در اصفهان زندگی کرد و پانصد هزار دینار خرج ساختمان ها و امور خیریه، مسجدها و خانقاه ها کرد.
پس از سال ۶۳۳ هـ . ق، که اصفهان توسط سپاهیان اوکتای قاآن، جانشین چنگیز گشوده شد، این منطقه در سیطره مغولان قرار گرفت. عمق و غنای فرهنگی ایرانیان به اندازه ای بود که در کمتر از نیم قرن این قوم خونریز را آداب و فرهنگ آموختند. چنان که در زمان حکومت سلطان محمد اولجایتو که در آغاز سده ۸ هـ. ق به حکومت رسید در اصفهان همانند دیگر نقاط ایران مسجد و بناهای متعددی ساخته شد. یکی از مشهورترین و زیباترین این آثار، محرابی است گچ بری در مسجد جامع اصفهان که به محراب اولجایتو معروف گردیده است.
پس از در گذشت ابو سعید بهادر خان، سومین ایلخان مسلمان مغول، شاهزاده گان و امیران بر شهرها ومناطق ایران چیره شدند و چندی فرزندان امیر چوپان در اصفهان حکومت کردند و سپس شاه شیخ ابو اسحاق اینجو، بر آن دست یافت. حکومت خاندان اینجو با کشته شدن ابواسحاق به دست مظفریان پایان یافت، و حکومت مظفریان نیز در اواخر سده ۸ هـ. ق، با کشته شدن شاه منصور آخرین پادشاه این خاندان در نزدیکی شیراز به دست تیمور لنگ، به سرانجام خود رسید. تیمور سپس رهسپار اصفهان گشت و در ماه رجب سال ۷۹۵ هـ. ق، اصفهان را گشود. اصفهان در اواخر دوره تیموری، چندی نیز در قلمرو ترکمانان قراقویونلو قرار گرفت.
هر چند پس از تأسیس سلسله صفوی به دست شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶ هـ. ق، وی تبریز را به عنوان پایتخت برگزید؛ اما از سال ۱۰۰۰ هـ. ق شاه عباس کبیر پایتخت را به اصفهان انتقال داده در طول ۴۲ سال حکومت خود، پیوسته به عمران و آبادی کشور، به ویژه اصفهان پرداخت. ایجاد میدان بزرگ نقش جهان، عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله و سردر قیصریه، مسجد شاه، بازار شاهی، خیابان چهار باغ، شهرک جلفا، کلیساهای تاریخی،. . . در این شهر نتیجه گام ها و تلاش های شاه عباس بزرگ است.
پس از شاه عباس، هر یک از شاهان صفوی نیز به نوعی در آبادانی اصفهان کوشیدند. شاه صفی بنای امام زاده اسماعیل را در محل آن، به خوبی تعمیر و تزیین کرد. هم چنین دَرِ بزرگ مسجد شاه را نقره پوش و طلا کاری نمود. شاه عباس دوم بناهایی چون کاخ پادشاهی چهل ستون و ساختمان پل خواجو و ساختمان های سلطنتی کرانه زاینده رود، مانند هفت دست، آیینه خانه، و نمکدان را ساخت و باغ پهناور سعادت آباد را ایجاد کرد. شاه سلیمان کاخ هشت بهشت را بنا نمود و شاه سلطان حسین نیز مدرسه سلطانی یا مدرسه چهار باغ، سرای فتحیه (محل مهمانسرای شاه عباس) و بازارچه شاهی را بنا کرد.
در سال ۱۱۳۵ هـ. ق، شاه سلطان حسین اصفهان را پس از هفت ماه محاصره و قحطی شدید به محمود غلجایی تسلیم کرد. چون تهماسب میرزا در قزوین از استعفای پدرش آگاه شد، خود را شاه خواند و برای پس گرفتن پایتخت به تلاش افتاد. محمود غلجایی ( محمود افغان ) سرانجام پس از ۳۰ ماه حکومت، در سال ۱۱۳۷ هـ. ق، به دست پسر عمویش اشرف غلجایی کشته شد و اشرف در اصفهان به حکومت رسید.
در دوران قاجاریان نیز، اگرچه پایتخت، دیگر به تهران منتقل گردیده بود؛ اما اصفهان هم چنان از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بود. در این دوران در پاره ای از بنا ها تغییراتی داده شد. یکی از حاکمانی که در این دوران مدت طولانی بر این شهر حکم راند، ظل السلطان فرزند ناصرالدین شاه بود.
مکان های دیدنی و تاریخی:
قرن هاست که اصفهان را نصف جهان می نامند. اصفهان از شهرهای بسیار قدیمی ایران است که موجودیت تاریخی آن به هزاره سوم قبل از میلاد می رسد. اصفهان منطقه ای به قدمت تاریخ تمدن و فرهنگ ایران است که آثار بدیعی ازهمه ادوار را با خود دارد. موقعیت طبیعی و جغرافیایی آن در مرکز فلات ایران، خاک حاصل خیز و وجود زاینده رود به آن امکان داده که در دوره های مختلف از مراکز مهم فعالیت اقوام ساکن در این مرز و بوم باشد و یادگارهای با ارزش تاریخی زیادی از این اقوام را در دل خود داشته باشد. به همین سبب اصفهان را موزه همیشه زنده دنیا می دانند که از مکان های دیدنی و آثار تاریخی بسیار با ارزشی برخوردار است. هر یک از آثار اصفهان در دوره ای ساخته شده و یاد آورعظمت آن دوره زمانی است.
قدمت طولانی و معماری با ارزش بناهای تاریخی اصفهان سبب شده که برخی آثار تاریخی منطقه مانند میدان بزرگ نقش جهان در فهرست آثار ثبت شده سازمان ملی یونسکو قرارگیرند. کاخ چهل ستون از جمله بناهایی است که اصفهان ملقب به نصف جهان بخش مهمی از شهرت خود را مدیون آن است و عمارت تاریخی هشت بهشت نمونه ای از کاخ های محل سکونت آخرین سلاطین دوره صفوی است. کاخ عالی قاپو نمونه منحصر به فرد و یکی از عجایب معماری کاخ‌های عهد صفوی است. منارجنبان از جمله بناهایی است که ازمعماری شگفت انگیزی برخوردار می باشد. مسجد شیخ لطف الله از شاهکارهای معماری و کاشی کاری ایران در نیمه اول قرن یازدهم هجری است. بازار بزرگ اصفهان که یکی از زیباترین بازارهای شهرهای ایران و حتی جهان اسلام به شمار می رود و پل تاریخی ، زیبا و معروف سی و سه پل (الله وردی خان) به همراه ده ها مکان دیگر تنها گوشه ای از زیبایی های تاریخی اصفهان هستند.
اصفهان نه تنها دارای ده ها مسجد تاریخی، کاخ ها و عمارت های کم نظیر، پل ها و باغ های با ارزش، کتیبه ها وسنگ نبشته های تاریخی، کاروان سراها و… است، بلکه از جاذبه های طبیعی خوبی نیز برخوردار می باشد.
بزرگ ترین رودخانه فلات مرکزی ایران” زاینده رود” که ازمیان زیباترین شهر ایران عبورمی کند، آبشارها، تالاب ها و باتلاق های مهمی چون باتلاق گاوخونی – که ازتالاب های با ارزش و نادر فلات مرکزی ایران به شمار می آید- به همراه مناطق حفاظت شده غنی، سبب رونق جاذبه های طبیعی اصفهان شده اند.
مجموع آثار طبیعی وجاذبه های کم نظیر و متعدد تاریخی این شهرستان بر ارزش، اعتبار و شهرت جهانی اصفهان افزوده وسبب شده سفر به اصفهان در فهرست آرزوهای رویایی جهانگردان کشورهای مختلف جهان قرار گیرد.
دوره صفویه
از مشهورترین و درخشان ترین دوره های هنری بعد از اسلام ایران دوره صفویه است .
سلسله صفویه در سال ۹۰۷ هجری با روی کار آمدن شاه اسماعیل در تبریز تا سیس
گردید. از شاه اسماعیل در سال ۹۳۰ هجری شاه طهماسب به سلطنت رسید و او به علل سیاسی پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل کرد . به هنگام حکومت شاه طهماسب همایون پادشاه مغولی به ایران پناهنده شد و مدتی در در بار صفوی اقامت کرد. اقامت همایون در ایران و حمایت شاه صفوی از او در بازگشت به هند باعث بوجود آمدن رابطه جدیدی گردید که در هنر های دو کشور باستانی ایران وهند تا ثیر زیاد بخشید . شاه طهماسب دوستدار و مشوق هنر بود و شخصا ” از هنر نقاشی و خطاطی بهره داشت . در پایتخت او قزوین بناهایی چون مسجد و کاروانسرا ایجاد گردید . تا به سلطنت رسیدن شاه عباس بزرگ در سابل ۹۹۶ هجری به تر تیب شاه اسماعیل دوم و محمد خدابنده هر یک مدتی حکومت کردند دوره ۴۲ ساله سلطنت شاه عباس بزرگ عصر طلایی سلسله صفویه در ایران است. د راین دوره روابط نزدیک ایران و اروپا از یک طرف و ایران و هند از طرف
دیگر توسعه یافت. شاه عباس پایتخت را از قزوین به اصفهان منتقل کرد و شهر را با بناهای متعددی چون قصور –مسجد- بازار – پل – و کاروانسرا آراست و بدین تر تیب اصفهان مرکز هنر های اسلامی گردید . بعد از شاه عباس دوم نیز هنر معماری و هنر های دیگررونق داشت . در زمان سلطنت طولانی شاه سلیمان صفوی به شیوه گذشته فعالیت معماری ادامه یافت و بالاخره در سال ۱۱۰۵ هجری شاه سلطان حسین صفوی به سلطنت رسد . در زمان او سلسله صفوی ضعیف گردید و سرانجام در سال ۱۱۴۸ با هجوم افغانها منقرض گردید.
عمده فعالیت هنر مندان معمار دوره صفویه از زمان شاه عباس اول آغاز می شود . در این زمان اغلب شهر های ایران نظیر : اصفهان ,شیراز, ار دبیل , مشهد , با بنا هائی که هر کدام شاهکاری در زمینه هنر معما ری محسوب می شود آراسته می گردد ودر حقیقت معماری دوره صفویه آغاز می گردد و در این میان اصفهان جایگاه اصلی را به خود اختصاص می دهد. اصفهان که شهری قدیم الا حداث بود شاه عباس در سال ۱۰۰۶ هجری پایتخت خود نمود که پس از دوران سلجوقیان مورد بی مهری واقع شده بود حیات تازه ای بخشید و آنرا در اعداد بزرگترین و مهمترین شهر های آنروز در آورد . به گونه ای که به گفته راجر سیوری : ” از زمان بنای بغداد تو سط منصور عباسی , چنین نمونه جامعی از شهر سازی در جهان اسلامی وجود نداشت”.
شیخ بهاء الدین محمد عاملی
بهاءالدین محمد عاملی در ۲۶ ذی الحجه سال ۹۵۳ هجری قمری در جبل عامل لبنان در خانواده ای شیعی مذهب چشم به جهان گشود. پدرش عزالدین حسین از شاگردان شهید ثانی بود که پس از قتل شهید ثانی تصمیم به ترک وطن گرفت و عازم ایران شد. خاندان شیخ بهایی در قزوین، پایتخت صفوی، مورد توجه و عنایت دربار شاه طهماسب قرار گرفتند و شاه در نکو داشت بهاء الدین و فراهم نمودن اسباب تعلیم و معیشت وی توصیه و سفارش بسیار نمود. با ظهور شاه عباس اول در سال ۹۶۶ه ق. و برقراری نظم و امنیت درکشور و تغییر پایتخت از قزوین به اصفهان، شیخ بهایی به اصفهان فراخوانده شد. در نیمه اول قرن یازدهم هجری، حوزه علمیه اصفهان از وجود نوادری چون شیخ بهایی، مجلسی اول، مجلسی دوم، میرداماد، ملا صدرا و میرفندرسکی بهره می برد. از این میان نزدیکترین علمای زمان به شاه عباس، شیخ بهایی بود. شیخ بهایی از جمله نادر دانشمندان و علمایی است که علاوه بر علوم دینی و حکمی و عرفانی بر علومی همچون ریاضی، هندسه و فیزیک تسلط داشت. از شیخ آثار و تالیفات بسیاری در علوم گوناگون بر جای مانده و نام بیش از صد اثر وی در کتب ذکر شده است.که بعضی از آنها عبارتند از:”نان و حلوا”،”شیر و شکر”،”جامع عباسی”،”کشکول”،”خلاصه الحساب”،”تشریح الافلاک”.
این دانشمند بزرگ در زمینه معماری نیز منشاء آثار گرانقدری شد که عمده ترین آنها عبارتند از:
شخصیت ادبی شیخ بهایی:
ـ بهائی آثار برجسته ای به نثر و نظم پدید آورده است. وی با زبان ترکی نیز آشنایی داشته است. عرفات العاشقین (تألیف ۱۰۲۲ـ ۱۰۲۴)، اولین تذکره ای است که در زمان حیات بهائی از او نام برده است.
بهترین منبع برای گردآوری اشعار بهائی، کشکول است تا جائی که به عقیده برخی محققان، انتساب اشعاری که در کشکول نیامده است به بهائی ثابت نیست. از اشعار و آثار فارسی بهائی دو تألیف معروف تدوین شده است؛ یکی به کوشش سعید نفیسی با مقدّمه ای ممتّع در شرح احوال بهائی، دیگری توسط غلامحسین جواهری وجدی که مثنوی منحول « رموز اسم اعظم » (ص ۹۴ ـ ۹۹) را هم نقل کرده است. با این همه هر دو تألیف حاوی تمام اشعار و آثار فارسی شیخ نیست.
اشعار فارسی بهائی عمدتاً شامل مثنویات، غزلیات و رباعیات است. وی در غزل به شیوه فخرالدین عراقی و حافظ، در رباعی با نظر به ابو سعید ابوالخیر و خواجه عبدالله انصاری و در مثنوی به شیوه مولوی شعر سروده است. ویژگی مشترک اشعار بهائی میل شدید به زهد و تصوّف و عرفان است. ازمثنوّیات معروف شیخ می توان از اینها نام برد: «نان و حلوا یا سوانح سفر الحجاز»، این مثنوی ملمّع چنانکه از نام آن پیداست در سفر حج و بر وزن مثنوی مولوی سروده شده است و بهائی در آن ابیاتی از مثنوی را نیز تضمین کرده است. او این مثنوی را به طور پراکنده در کشکول نقل کرده و گردآورندگان دیوان فارسی وی ظاهراً به علت عدم مراجعه دقیق به کشکول متن ناقصی از این مثنوی را ارائه کرده اند.
نان و پنیر، این اثر نیز بر وزن و سبک مثنوی مولوی است؛ «طوطی نامه» نفیسی این مثنوی را که از نظر محتوا و زبان نزدیکترین مثنوی بهائی به مثنوی مولوی است، بهترین اثر ادبی شیخ دانسته و با آنکه آن را در اختیار داشته جز اندکی در دیوان بهائی نیاورده و نام آن را نیز خود براساس محتوایش انتخاب کرده است.
شیر و شکر، اولین منظومه فارسی در بحر خَبَب یا مُتدارک است. در زبان عربی این بحر شعری پیش از بهائی نیز مورد استفاده بوده است. « شیر و شکر » سراسر جذبه و اشتیاق است و علی رغم اختصار آن (۱۶۱ بیت در کلیات، چاپ نفیسی، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۸؛ ۱۴۱ بیت در کشکول، ج ۱، ص ۲۴۷ ـ ۲۵۴) مشحون از معارف و مواعظ حکمی است، لحن حماسی دارد و منظومه ای بدین سبک و سیاق در ادب فارسی سروده نشده است؛ مثنویهایی مانند «نان و خرما»، «شیخ ابوالپشم» و «رموز اسم اعظم» را نیز منسوب بدو دانسته اند که مثنوی اخیر به گزارش میر جهانی طباطبائی (ص ۱۰۰) از آنِ سید محمود دهدار است. شیوه مثنوی سرایی بهائی مورد استقبال دیگر شعرا، که بیشتر از عالمان امامیه اند واقع شده است. تنها نثر فارسی بهائی که در دیوان های چاپی آمده است، « رساله پند اهل دانش و هوش به زبان گربه و موش » است.
بهائی در عربی نیز شاعری چیره دست و زبان دانی صاحب نظر است و آثار نحوی و بدیع او در ادبیات عرب جایگاه ویژه ای دارد. مهمترین و دقیقترین اثر او در نحو، « الفوائد الصمدیه » معروف به صمدیه است که به نام برادرش عبدالصمد نگاشته است و جزو کتب درسی در مرحله متوسط علم نحو در حوزه های علمیه است. اشعار عربی بهائی نیز شایان توجه بسیار است. معروفترین و مهمترین قصیده او موسوم به « وسیله الفوزوالامان فی مدح صاحب الزّمان علیه السلام » در ۶۳ بیت است که هر گونه شبهه ای را در اثناعشری بودن وی مردود می سازد. بهائی در ارجوزه سرایی نیز مهارت داشت و دو ارجوزه شیوا یکی در وصف شهر هرات به نام « هراتیه یا الزّهره » (کشکول، ج۱،ص ۱۸۹ ـ ۱۹۴) و دیگر ارجوزه ای عرفانی موسوم به « ریاض الارواح » (کشکول، ج۱، ص۲۲۵ ـ ۲۲۷) از وی باقی مانده است. دوبیتیهای عربی شیخ نیز از شهرت و لطافت بسیاری برخوردار بوده که بیشتر آنها در اظهار شوق نسبت به زیارت روضه مقدّسه معصومین علیه السلام است.
شیخ محمدرضا فرزند شیخ حرّعاملی (متوفی ۱۱۱۰) مجموعه لطیفی از اشعار عربی و فارسی شیخ بهائی را در دیوانی فراهم آورده است. اشعار عربی وی اخیراً با تدوین دیگری نیز به چاپ رسیده است. بخش مهمی از اشعار عربی بهائی، لُغَز و معمّاست.
از بررسی شیوه نگارش بهائی در اکثر آثارش، این نکته هویداست که وی مهارت فراوانی در ایجاز و بیان معمّا آمیز مطالب داشته است. وی حتی در آثار فقهی اش این هنر را به کار برده که نمونه بارز آن «رسائل پنجگانه الاثناعشرّیه »، است. این سبک نویسندگی در « خلاصه الحساب، فوائد الصمّدیه، تهذیب البیان و الوجیزه فی الدرایه » آشکاراتر است. بهائی تبحّر بسیاری در صنعت لغز و تعمیه داشته و رسائل کوتاه و لغزهای متعدّد و معروفی به عربی از وی بر جا مانده است. مانند:
« لغزالزبده » ( لغزی است که کلمه زبده از آن به دست می آید )، « لغزالنحو »، « لغزالکشّاف » ، « لغزالصمدیه »، « لغزالکافیه » و « فائده ». نامدارترین اثر بهائی الکشکول، معروف به « کشکول شیخ بهائی» است که مجموعه گرانسنگی از علوم و معارف مختلف و آینه معلومات و مشرب بهائی محسوب می شود.
بهائی در شمار مؤلفان پر اثر در علوم مختلف است و آثار او که تماماً موجز و بدون حشو و زواید است، مورد توجه دانشمندان پس از او قرار گرفته و بر شماری از آنها شروح و حواشی متعدّدی نگاشته شده است. خود بهائی نیز بر بعضی تصانیف خود حاشیه ای مفصّل تر از اصل نوشته است. از برجسته ترین آثار چاپ شده بهائی می توان از اینها نام برد: « مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین» ( تألیف ۱۰۱۵)، که ارائه فقه استدلالی شیعه بر مبنای قرآن (آیات الاحکام) و حدیث است. این اثر دارای مقدمه بسیار مهمی در تقسیم احادیث و معانی برخی اصطلاحات حدیثی نزد قدما و توجیه تعلیل این تقسیم بندی است. از اثر مذکور تنها باب طهارت نگاشته شده و بهائی در آن از حدود چهارصد حدیث صحیح و حسن بهره برده است؛ «جامع عباسی»، از نخستین و معروفترین رساله های علمیه به زبان فارسی؛ « حبل المتین فی اِحکام احکام الدّین » (تألیف ۱۰۰۷)، در فقه که تا پایان صلوه نوشته است و در آن به شرح و تفسیر بیش از یکهزار حدیث فقهی پرداخته شده است؛ « الاثنا عشریه » در پنج باب طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم و حج است. بهائی دراین اثر بدیع، مسائل فقهی هر باب را به قسمی ابتکاری بر عدد دوازده تطبیق کرده است، خود وی نیز بر آن شرح نگاشته است.
« زبده الاصول » این کتاب تا مدتها کتاب درسی حوزه های علمی شیعه بود و دارای بیش از چهل شرح و حاشیه و نظم است. « الاربعون حدیثاً » (تألیف ۹۹۵) معروف به اربعین بهائی ؛ « مفتاح الفلاح » (تألیف ۱۰۱۵) در اعمال و اذکار شبانه روز به همراه تفسیر سوره حمد. این اثر کم نظیر که گفته می شود مورد توجه و تأیید امامان معصوم علیه السّلام قرار گرفته است.
حدائق الصالحین (ناتمام)، شرحی است بر صحیفه سجادیه که هر یک از ادعیه آن با نام مناسبی شرح شده است. از این اثر تنها الحدیقه الهلالیه در شرح دعای رؤیت هلال (دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه) در دست است.
«حدیقه هلالیه » شامل تحقیقات و فوائد نجومی ارزنده است که سایر شارحان صحیفه از جمله سید علیخان مدنی در شرح خود موسوم ریاض السالکین از آن بسیار استفاده کرده اند. همچنین فوائد و نکات ادبی، عرفانی، فقهی و حدیثی بسیار در این اثر موجز به چشم می خورد.
شعری از شیخ بهایی
جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .
