عنوان :

پایان نامه پژوهشی در معناشناسی واژه ایمان در قرآن

تعداد صفحات :۱۴۰

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

این تحقیق پژوهشی در معنا شناسی واژه (ایمان)در قران می باشد.فهم درست مفهوم ایمان به عنوان یکی از مهم ترین و کاربردی ترین مفاهیم کلید واژگانی قرآنی ،ضرورت بیشتری را در رسیدن به فهم جهان بینی قرآن می طلبد .از این رو پرداختن به واژه ایمان ،که این مفهوم در قرآن کریم به چه معناست،ضرورت دارد.

این تحقیق به معنا شناسی مفهوم ایمان در قران می پردازد.هدف ما اینست که بدانیم مفهوم ایمان در قرآن کریم ،با توجه به کاربردهای مختلف چگونه است و به عبارت دیگر در چند معنا به کار رفته است؟برای این کار از منابع مختلف ،مخصوصاتفاسیر گوناگون و کتب لغت استفاده شده و پایان نامه  در چهار فصل تنظیم یافته است. فصل نخست به معناشناسی این واژه پرداخته و ایمان را از نظر لغت ، وجوه ، مفاهیم مشابه و مقابلش بررسی می کند. فصل دوم به بیان رابطه ایمان و عمل صالح پرداخته و جایگاه عمل در ایمان را بیان می کند.

در فصول بعد، آثار ایمان در دو قسمت آثار دنیوی شامل هدایت الهی ، برکت مادی ، آزادی از تسلط شیطان ، آمرزش گناه و.. و آثار اخروی شامل درک بهشت ، دریافت پاداش الهی ، بهره مندی از لذائذ همیشگی و.. آمده است.

همچنین اوصاف و ویژگی های مومنین ومتعلقات ایمان از جمله( غیب ، رسالت ، امامت ، کتابهای آسمانی و ملائکه) بیان شده است.

کلید واژه : ایمان ، مومن ، کافر، فاسق ، متقی ، اسلام ، معناشناسی ، عمل صالح ، تقابل معنایی.

 فهرست مطالب

مقدمه                  …۱
کلیات             …       .       .۲
الف ) تبیین موضوع            …۲
ب) سوال اصلی تحقیق         .۳
ج ) سوالات فرعی تحقیق      .۳
د) فرضیات              ۳
ه ) اهمیت بحث        ۳
و) پیشینه بحث        ..۴
ز) روش تحقیق        ..۴
فصل اول : معنا شناسی ایمان           ..۵
بخش اول : معنا شناسی ایمان          …۶٫
الف) ایمان در لغت            ..۶
ب) ایمان در قرآن               ..۸

ج) وجوه ایمان               …۱۰
بخش دوم : مفاهیم مشابه و مقابل با ایمان     ..۱۵
الف ) مفاهیم مرتبط و نزدیک با ایمان                  .۱۶
۱-    اسلام        ..۱۶
۲-    تقوا           .۲۲
۲-۱ خشیه            ..۲۲
۲-۲ خوف           …۲۲
۲-۳ رهب              ۲۲
۳-    شکر        …۲۶
۴-    اهتداء               … ۲۷
ب) مفاهیم متقابل با ایمان             ..۳۳
۱- کفر                 ۳۳
۱-۱تقابل ایمان و کفر در مربع معنی شناسی                   .۳۸
۲-شرک              ..۴۰
۳- فسق         …   …۴۲
۴-ظلم              .           ..۴۴
۵-نفاق                ..               ..         .۴۸
نتیجه گیری            .۵۵
فصل دوم : رابطه ایمان و عمل صالح     …    ..۵۷
بخش اول : رابطه ایمان و عمل صالح                   ۵۶
الف ) معنای عمل و آثار ان              ..       ..۵۸
ب) نمونه هایی از همراهی ایمان و عمل صالح در قرآن      .                   …۶۲
ج ) اهمیت عمل صالح       ..۶۴
۱-    هدف از خلقت      . ۶۴
۲-    معیار انتخاب افراد    .۶۶
۳-    گفتار بر پایه کردار           ..                 ..۶۷
۴-    جاودانی کردار       ..                 ۶۸
بخش دوم : جایگاه عمل در ایمان              ..               …۶۹
نتیجه گیری            ۷۸
فصل سوم : فواید و آثار ایمان        .. ۷۹
بخش اول : فواید و آثار دنیوی ایمان      .   …۸۰
۱-هدایت الهی       .   …۸۰
۲-برکت مادی             .۸۱
۳-آزادی از تسلط شیطان         …۸۱
۴-امیدواری به رحمت خدا       ..۸۲
۵- آمرزش کناه                .    ..۸۲
۶-نور الهی               .               …۸۳
۷-ورود به رحمت الهی        .                  ..۸۴
۸-استواری در ایمان       ۸۴
۹-افزایش ایمان             ..       ۸۵
۱۰-یاری کردن خداوند             ..               ۸۵
۱۱-اجابت خدا             .       …۸۶
۱۲-دفاع و حمایت الهی       ..                  …۸۶
۱۳-در زمره بهترین آفریدگان بودن         .۸۶
۱۴-خلافت و جانشینی در زمین                   .۸۷
۱۵-قوه تشخیص حق از باطل           .                  …۸۸
بخش دوم : فواید و آثار اخروی ایمان        .                  ..۹۰
۱-    دریافت پاداش الهی              …       ۹۰
۲-    درک بهشت          ..۹۱
۳-    بدست آوردن رزق نیکو        ۹۱
۴-    بهره مندی از لذائذ همیشگی     ..    …۹۱
۵-    مقام بلند در پیشگاه خدا        ..       .۹۲
۶-    رسیدن به نعمت های پایدار                  …۹۳
نتیجه گیری               ..۹۶
فصل چهارم : مومنین در قرآن    ..۹۷
بخش اول : اوصاف مومنین   ..                   …۹۹
بخش دوم : متعلقات ایمان.     …۱۱۷
غیب           …۱۱۷
معاد              ۱۲۱
رسالت           ۱۲۲
امامت           .۱۲۳
ملائکه وکتابهای  آسمانی       ..۱۲۵
نتیجه گیری            …۱۲۸
نتیجه پژوهش            .۱۲۹
منابع و ماخذ            …۱۳۳

منابع و ماخذ

۱-    قرآن مجید

۲-    نهج البلاغه

۳-    ابن عاشور ، محمد ابن طاهر ، التحریر و التنویر،بی نا،بی جا،بی چا،بی تا

۴-    الحیری النیسابوری ، ابی عبدالرحمان ، وجوه القرآن ، موسسه الطبع التابعه لاستان الرضویه المقدسه ، الطبعه الاولی ، ۱۴۲۲

۵-    ابن کثیردمشقی ، اسماعیل ابن عمرو ، تفسیر القرآن العظیم(ابن کثیر) دار الکتب العلمیه ، منشورات محمد علی بیضون ، بیروت ، ۱۴۱۹ ق

۶-    ابن قتیبه عبد بن مسلم ، تاویل مشکل القرآن ،بی نا،بی جا،بی چا،بی تا

۷-    ابن منظور ،محمد بن مکرم ، لسان العرب ، دارصادر ،چاپ سوم ، ۱۴۱۴ ق

۸-    ابوالفتوح رازی ، حسین بن علی ، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن ، بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی ، مشهد

۹-    ایزوتسو ، توشیهیکو ، مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید ، ترجمه فریدون بدره ای ، نشر و پژوهش فرزان ، چاپ اول ، ۱۳۷۸

۱۰- امامی محمد جعفر، راهنمای تفسیر نمونه ، دارالکتب الاسلامیه ، چاپ اول ، ۱۳۸۵

۱۱-بابائی ، احمد علی ، برگزیده تفسیر نمونه ، دارالکتب الاسلامیه ، تهران ۱۳۸۲

۱۲-امین ، سیده نصرت ، مخزن العرفان در تفسیر قرآن ، نهضت زنان مسلمان ، تهران ، ۱۳۶۱

۱۳-بلاغی ، سید عبد الحجت ، حجه التفاسیر و بلاغ الاکسیر ،انتشارات حکمت ، قم ، ۱۳۸۶ ق

۱۴-بهبودی ، محمد باقر ، گزیده کافی، مرکز انتشارات علوم فرهنگی ، چاپ اول ، تهران ، ۱۳۶۳ ش

۱۵- تفلیسی، حبیش بن ابراهیم ، وجوه القرآن ، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، شهریور ۷۱

۱۶-تمیمی آمدی ، عبد الواحد ، تصنیف غررالحکم و دررالکلم ، دفتر تبلیغات ، چاپ اول ، قم ، ۱۳۶۶ ش

۱۷-ثقفی تهرانی ، محمد، تفسیر روان جاوید ، انتشارات برهان ، ۱۳۹۸ ق

۱۸- حسینی جرجانی، سید امیر ابوالفتوح ، آیات الاحکام (جرجانی) ، انتشارات نوید ، چاپ اول تهران ، ۱۴۰۴ ق

۱۹- خانی ، رضا ، ریاضی ، حشمت الله ، ترجمه بیان السعاده فی مقامات العباده ، مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه پیام نور ، تهران ، ۱۳۷۲

۲۰-خویی ، سید ابوالقاسم ، بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ترجمه محمد صادق نجم ، هاشم هاشم زاده ، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، سازمان چاپ و انتشارات ، ۱۳۸۲

۲۱- راغب اصفهانی ، حسین بن محمد ، المفردات فی غریب القرآن ، دارالعلم الدارالشامیه ، چاپ اول ، ۱۴۱۲ ق

۲۲-رشیدالدین میبدی ، احمد بن ابی سعد، کشف الاسرار و عده الابرار ، انتشارات امیرکبیر، تهران،بی چا،بی تا

۲۳- زمخشری ،محمود، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل ، دارالکتاب العربی ، بیروت ، ۱۴۰۴ ق

۲۴-سیوطی ، جلال الدین ، الدر المنثور فی التفسیر الماثور ، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی ، قم ، ۱۴۰۴ ق

۲۵-شعرانی، شیخ ابوالحسن ، ترجمه شرح الاعتقاد ،بی نا،بی جا،بی چا،بی تا

۲۶- شعیری ، حمیدرضا ، مبانی معناشناسی نوین ، تهران ، سمت ، چاپ اول ، ۱۳۸۱

۲۷- طالقانی ،سید محمود ، پرتوی از قرآن ، شرکت سهامی اتشار، تهران،۱۳۶۲ ش

۲۸-طبرسی ، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن ،انتشارات ناصرخسرو ،تهران ، ۱۳۷۲ ش

۲۹-طریحی ، مجمع البحرین ، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم ، تهران ، ۱۳۷۵

۳۰-طوسی ، محمد بن حسن ، التبیان فی تفسیر القرآن ، داراحیاء التراث العربی ، بیروت،بی چا،بی تا

۳۱-طیب ، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن ، انتشارات اسلام ، تهران ،۱۳۷۸ ش

۳۲- عبدالباقی ،محمد فواد ، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم ، انتشارات اسلامی ، چاپ دوم ، تابستان ۱۳۷۴

۳۳-عروسی حویزی ، عبدعلی بن جمعه، تفسیرنور الثقلین، انتشارات اسماعیلیان ، قم ، ۱۴۱۵ ق

۳۴-عضیمه ، صالح ، معناشناسی واژگان قرآن ، ترجمه سید حسین سیدی ، موسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، چاپ اول ۱۳۸۰

۳۵-فخاری،علی رضا، کفر وکافران در قرآن (پایان نامه کارشناسی ارشد)

۳۶- فراهیدی ، خلیل بن احمد ، العین ، انتشارات هجرت ، چاپ دوم ، ۱۴۱۰ ق

۳۷-فیض کاشانی ، ملامحسن، الاصفی فی تفسیر القرآن ، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی ، قم ، ۱۴۱۸ ق

۳۸- قرشی ، سید علی اکبر، تفسیر احسن الحدیث ، بنیاد بعثت ، تهران ، ۱۳۷۷ ش

۳۹- قرشی ، سید علی اکبر، قاموس قرآن ، دار الکتب الاسلامیه چاپ ششم ، ۱۳۷۱ ش

۴۰-قمی،علی بن ابراهیم ،تفسیر قمی، دار الکتاب، قم ، ۱۳۶۷ ش

۴۱ ، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، انتشارات فراهانی ، تهران ، ۱۳۶۰ ش

۴۲-تفسیر هدایت،بنیاد پژوهشهای اسلامی استان قدس رضوی،مشهد ،۱۳۷۷ش

۴۳-محمدی،حمید ، مفردات قرآن ، موسسه انتشارات دارالعلم ، قم ، چاپ دوم ، ۱۳۸۱

۴۴-مکارم شیرازی ، ناصر ، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه ، ۱۳۸۳

۴۵-موسوی همدانی ، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان،(علامه سید محمد حسین طبا طبایی)، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، ۱۳۷۴ ش

۴۶ – نجفی خمینی،محمد جواد،تفسیر اسان،انتشارات اسلامیه ،تهران،۱۳۹۸ق

مقدمه

برای آشنایی  با یک پدیده یا موضوع باید ماهیت آن مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد در اینصورت است که می توان تعریف واضحی از آن ارائه داد. و آنگاه بعد از این مرحله می توان آن را با دیگر پدیده ها یا موضوعات مقایسه نموده ، وجوه اشتراک و اقتران یا تضادشان را بدست آورد . مسئله ایمان هم به عنوان اصلی ترین رکن دین از این قاعده مستثنی نیست .

واژه محوری دیگر که در تقابل ایمان قرار دارد ، واژه کفر است . ایندو به مثابه دو ستونی هستند که دیگر رفتارهای ارزشی و ضد ارزشی بر پایه و بنیان آن دو استوار گشته اند و میتوان گفت شناخت دقیق ایمان از طریق تجزیه و تحلیل مفهوم کفر بهتر ممکن و میسر است ، بر اساس این اهمیت سعی بر آن بوده که در حد امکان و ارتباط با موضوع از روابط چند معنایی و یا تقابل و تباین معنایی به عنوان زیر شاخه های روابط مفهومی در سطح واژه استفاده گردد تا ارتباط مفهومی آیات ، بیش از پیش روشن گردد . لذا این تحقیق با بررسی آیات قرآنی برآن است به سوالاتی که ما را به شناخت بیشتر ایمان رهنمون می سازد در حد توان پاسخ دهد.

ساختار کلی این پژوهش بر کلیات و چهار فصل استوار است که محتوای این فصول به شرح زیر می باشد:

کلیات در برگیرنده مباحث مقدماتی چون تبیین موضوع ، سوالات اصلی و فرعی ، فرضیه ، اهمیت و پیشینه بحث و روش تحقیق می باشد.در فصل اول به معنا شناسی ایمان پرداخته و عمده ترین تقابل ایمان با کفر و دیگر واژه ها بیان شده است. همچنین ارتباط مفهوم ایمان با مفاهیم مشابه به خودهمچون مومن و متقی و .. و مفاهیم مقابل خود مثل ظالم ، فاسق و.. در این فصل آمده است .

فصل دوم درباره رابطه  ایمان و عمل صالح است و تلاش بر این بوده که بدانیم چرا خداوند همواره این دو را کنار هم قرار می دهد.

و در فصول دیگر ، آثار دنیوی و اخروی ایمان ، صفات مومنین ، و متعلقات ایمان بحث شده است.

کلیات  

الف) تبیین موضوع

از آنجایی که این تحقیق ، تحقیقی در رابطه با علم مفردات است و مفردات یعنی واژه های قرآن ، پس باید خصوصیات واژه ها را شناسایی کرد ، در نتیجه با توجه به عنوان پایان نامه مسئله ما واژه ایمان می باشد که از لحاظ لغت ، ریشه ، اشتقاق و وجوه ان در قرآن کریم بررسی می شود زیرا که اصطلاحات قرآنی بی ربط با معنای لغوی ان نبوده و برای آشنایی با یک مفهوم قرآنی علاوه بر پرداختن به خود تعاریف و بیانات قرآن درباره آن مفهوم لازم است که از حیث معنای لغوی و همچنین ساختار ادبی پرداخته شود

نکته دیگر اینکه با توجه به عنوان پایان نامه ( معناشناسی ایمان ) سعی بر این است که معنای ایمان در قرآن را با استفاده از خود آیه ، قبل و بعد آیه و واژه معطوف به آن و همچنین کلمات متقابل و مرتبط با آن ، بیان نماییم . لذا به مباحثی پرداخته شده که با این مسئله در ارتباط بوده و به نحوی ما را در رسیدن به هدف رهنمون گرداند.

ب ) سوال اصلی تحقیق

ایمان چیست؟ ( یا مفهوم ایمان در قرآن کریم با توجه به کاربردهای مختلف چگونه است )

ج ) سوالات فرعی تحقیق

۱-    رابطه ایمان و عمل صالح چیست؟

۲-    ایمان با دیگر مفاهیمی چون تقوا ، صدق ، ظلم و.. چه ارتباطی می تواند داشته باشد؟

۳-    خصوصیات و ویژگی های مومن چیست؟

۴-    متعلقات ایمان کدام است؟

د) فرضیه های تحقیق

– ایمان از ماده ” امن ” ، همان باوری است که آرامش خاطر به همراه داشته باشد

– از آنجایی که در آیات بسیاری از قرآن به عمل صالح بعد از ایمان اشاره شده است به نظر می رسد ایمان و عمل صالح ارتباط تنگاتنگی با هم داشته باشند و ایمان در مقبولیت عمل تاثیر مهمی داشته باشد

– مفاهیمی چون اسلام ، اهتداء ، شکر ، تقوا از یک طرف و مفاهیمی چون کفر ، ظلم ، نفاق و شرک از طرف دیگر با مفهوم ایمان مرتبط هستند این ارتباط به خوبی در آیات قرآن مشهود است.

– با توجه به آیات قرآن مومن دارای خصوصیاتی از قبیل ; خوف و خشیت از خدا ، توکل بر خدا ، ارتباط با خدا ، حفظ امانت و.. می باشد.

– به نظر می رسد ایمان متعلقاتی هم مثل ایمان به غیب ، رسالت و..  داشته باشد

ه ) اهمیت بحث

وارد شدن در حوزه مفهوم شناسی مفاهیم قرآنی و تعیین  و تبیین هویت و ماهیت آن مفهوم از مهمترین مسائلی است که باید برای رسیدن به فهم صحیح از مفاهیم قرانی در راس مطالعات قرآنی ما قرار بگیرد در این میان مفاهیمی به عنوان محور مطرح شده ، لذا از اهمیت بالایی برخوردارند . بدون تردید مفهوم ایمان یکی از واژگان بنیادی و پرکاربرد قرآن کریم  و به عنوان اصلی ترین رکن دین مطرح شده است ، بر اساس این اهمیت نگرش ما نسبت به ایمان و نوع شناخت و برداشت ما از ان آثار متنوع و مختلفی را میتواند با خود به همراه داشته باشد.

 

و ) پیشینه بحث

پژوهش پیرامون قرآن و معارف آن و نگارش درباره آموزه ها و حقایق ان و تفسیر و تبیین آیات الهی ، پیشینه ای بس کهن دارد در باب معنا شناسی و اینکه چگونه مفاهیم اخلاقی قرآن را معناشناسی کنیم چندین کتب نوشته شده است که از جمله انها می توان به :

۱-    مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید نوشته ” توشیهیکو ایزوتسو

۲-    معنای معنا شناسی ترجمه کورش صفوی

۳-    معناشناسی واژگان قرآن نوشته صالح عضیمه ، اشاره کرد.

تفاسیر موضوعی گذشته نیز می تواند پیشینه ضعیفی برای بحث باشد ، به علاوه که چندین پایان نامه با عناوین مشابه در این موضوع نوشته شده است. ( از جمله معناشناسی متشابه در قرآن ، لعن در قرآن ، کفر و کافران ، نفاق در قرآن)

اما اثری به طور مستقل و جامع در زمینه ایمان انجام نشده است مگر کتب لغت مانند مفردات ، قاموس و .. و همچنین تفاسیر که به طور پراکنده بحث کردند لذا انجام این تحقیق می تواند گامی موثر در فهم دقیق از مسئله ایمان باشد

ز ) روش تحقیق

روش کتابخانه ای و اسنادی و انشاالله در انجام این تحقیق سعی خواهد شد تکیه بیشتر روی خود آیات قرآن باشد و واژه ایمان با توجه به سیاق آیه و قبل و بعدش مورد بررسی قرار گیرد.

 

 

بخش اول:معنا شناسی ایمان

بی شک برای آشنایی با یک مفهوم قرانی،علاوه بر پرداختن به خود تعاریف و بیانات قران درباره ان مفهوم لازم است که از حیث معنای لغوی بدان پرداخته شود ،چرا که اصطلاحات قرانی بی ربط با معانی لغوی ان نبوده واین بررسی ما را بیش از پیش در فهم اصطلاحات مورد نظر در قران یاری میدهد،درباره واژه ایمان هم وضع بدین منوال است وباید در ابتدا به اینگونه مباحث پرداخت.

ایمان در لغت

ایمان از ماده ” امن ” است که در اصل به معنی آرامش خاطر و آرامش نفس و از بین رفتن ترس است و امن و امانت و امان مصدر ان هستند ،و امان گاه اسم است برای حالت آرامشی که در جان آدمی پدید می آید و گاه اسم از جهت آنچه شخص بر آن ایمن شده است. “[۱] ” . ابن منظور  می نویسد: ایمان عبارتست از اظهار خضوع و قبول شریعت و رسالت نبی اکرم  (صلی الله علیه واله و سلم) واعتقاد و تصدیق قلبی ان،پس کسی که از این صفت برخوردار باشد،مومن ومسلمان است وشک وریب در او راه ندارد ،مومن کسی است که اداء واجبات را بر خود واجب می داند و در ان شک نمی کند و ایمان تصدیق است[۲] در تعاریف دیگر امده است:”ایمان یعنی باور یقینی و قطعی که با اعتراف وپذیرش دل همراه است وعمل ، انسان را به ان رهنمون میکند[۳] (یعنی عمل،باور قلبی وایمان را افزایش می دهد) ویا ایمان همان اذعان و تصدیق است [۴]

” ایمان تصدیق در دل است ” و قوله تعالی : ” و ما انت بمومن لنا ” (یوسف/۱۷) یعنی تصدیق کننده [۵] سید علی اکبر قرشی در معنای ایمان می نویسد : ” تسلیم توام با اطمینان خاطر” (۲)[۶] و در توضیح سخن خود میگوید: اگر گویند چرا بر خلاف اهل تفسیر ایمان را تسلیم معنی میکنید با انکه طبرسی رحمه الله فرموده: ازهری میگوید:علما اتفاق دارند بر اینکه ایمان به معنی تصدیق است،المیزان ان رااعتقاد در قلب معنی کرده وراغب تصدیق توام با اطمینان خاطر گفته است،گوییم (قران مجید ایمان به معنی اعتقاد راتایید نمیکند) بلکه بهترین معنای ان همان تسلیم است،زیرا می بینیم انان را که اعتقاد دارند ولی تسلیم عقیده خویش نیستند کافر میشمرد،درباره فرعون وقوم او امده:”وجحدو ا بها و استیقنتهاانفسهم ظلما وعلوا”(نمل/۱۴) فرعونیان در باطن و نفس خویش عقیده داشتند که ایات موسی از جانب خداست ولی در ظاهر تسلیم نشدند و اقرار نکردند[۷] در تفسیر ایمان وحد ان تفسیر بسیار است،مصنف تجرید الاعتقاد میگوید:”قوام ایمان از دو چیز است،یکی تصدیق در دل و دیگری اقرار به زبان،اما تصدیق در دل،به علت انکه اظهار ایمان به زبان ونص قران کافی نیست ،خدا فرموده:”قالت الاعراب امنا قل لم تومنوا ولکن قولوا اسلمنا ولما یدخل الایمان فی قلوبکم وان تطیعواالله ورسوله لا یلتکم من اعمالکم شیئا ان الله غفوررحیم”(حجرات/۱۴)ونیز اعتقاد قلبی بی التزام ظاهری کافی نیست،چون خدا در مذمت قومی فرمود:”و جحدوا بها واستیقنتها ظلما وعلوا”(نمل/۱۴)،در باطن دل میدانند که حق با اهل ایمان است اما در ظاهر تصدیق نمیکنند(۴)

اتفاق نظر همه این است که ایمان تصدیق مطلق است ، و منه قوله تعالی  و ماانت بمومن لنا . ( یوسف /۱) و قویتر این است که شرعا همان تصدیق به خداست به اینکه تصدیق می شود به وجود صفات خداو پیامبرانش [۸] این واژه ضد الکفر است ، گرایش و عقیده راسخ به آنچه که خداوند وحی فرموده است [۹]

نتیجه

از مجموع سخنان لغویان بدست می آید که اصلی ترین معنای ایمان تصدیق کردن است و اتخاذ این معنی به عنوان معنای اصلی بیشتر مقرون به صواب است اما این کلمه در معانی مربوط به این هم به کار رفته که عبارتند از : آرامش خاطر ، از بین رفتن ترس ، اظهار خضوع و قبول شریعت باور یقینی و قطعی ، تسلیم توام با اطمینان خاطر البته می توان گفت که آن معانی دیگر هم در راستای همین معنای اصلی هستند

ایمان در قرآن

از ایمان ومشتقات آن در قرآن کریم ۸۸۰ مرتبه یاد شده است که به آنها اشاره می شود.

۱-امن: آرامش پیدا کرد (ماضی ثلاثی مجرد ) که در قرآن ۲۰ مرتبه تکرار شده است مثال :

افأ من الذین مکرو السیئات ان یخسف الله بهم الارض ( نحل/ ۴۵)

۲-آمَن : باور کرد ، ایمان آورد ( ماضی باب افعال ) این واژه در قرآن بیش از تمام مشتقات دیگر یعنی ۵۳۷ مرتبه بکار رفته است. مثال :

انما یعمر مساجد الله مَن آمن بالله والیوم الاخر و اقام الصلاه (توبه / ۱۸ )

۳-ائتمن: مورداعتماد واقع شد، ایمن داشت (ماضی باب افتعال ) که یک مرتبه در آیه زیر تکرار شده است:

فان أمن بعضکم بعضاً فلیود الذی اوتمن امانته (بقره/ ۲۸۳ )

۴-أمن:آرامش ، ایمنی ( مصدر ثلاثی مجرد ) این واژه در قرآن ۷ مرتبه تکرار شده است مثال :

الذین آمنو ا و لم یلبسوا ایمانهم بظلم اولئک لهم الامن و هم مهتدون ( انعام / ۸۲ )

۵-امانه : امانت (اسم جامد که در قرآن مجید ۶ مرتبه تکرار شده است ) مثال :

انا عرضنا الامانه علی السماوات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها (احزاب/ ۷۲)

۶-آمِن :آرام ، در امان ( اسم فاعل ثلاثی مجرد ) که در قرآن ۱۷ مرتبه تکرار شده است. مثال :

فیه آیات بینات مقام ابراهیم و من دخله کان آمناً ( آل عمران/۹۷ )

۷-مأمون  : مورد اعتماد ( اسم مفعول ثلاثی مجرد ) این واژه در قرآن مجید تنها یک مرتبه در آیه زیر آمده است :

ان عذاب ربهم غیر مأمون (معارج/ ۲۸)

۸-امین : درستکار ، امانت دار که در قرآن ۱۴ مرتبه آمده است مثال :

و هذاا لبلد الامین ( تین / ۳ )

۹-مأمن : جای امن ، پناهگاه ( اسم مکان ) این واژه نیز تنها یک مرتبه در آیه زیر آمده است . مثال :

وان احدمن المشرکین استجارک فأجره حتی یسمع کلام الله ثم ابلغهو مأمنه ( توبه/۶)

۱۰-مومن: باایمان (اسم فاعل باب افعال) که در قرآن مجید ۲۳۱ مرتبه تکرار شده است مثال :

افمن کان مومنا کمن کان فاسقا لا یستوون ( سجده /۱۸ )

۱۱-ایمان: تصدیق کردن ( مصدر) این واژه در قرآن ۴۵ مرتبه بکاررفته است مثال :

یا ایها الذین امنو ا لا تتخذوا آبائکم و اخوانکم اولیاء ان استحبوا الکفر علی الایمان و من یتولهم منکم فاولئک هم الظالمون . ( توبه / ۲۳ )

وجوه ایمان

برای ماده ( امن ) از باب افعال ( ایمان ) وجوهی ذکر شده است [۱۰]

وجه نخستین ایمان به معنی ایمن گردانیدن ، ایمنی بخشیدن و در امان قرار دادن است مثال :

الف) الملک القدوس السلام المومن ( حشر / ۲۳ )

ب) الذی أطعمهم من جوع و آمنهم من خوف ( قریش / ۴ )

وجه دوم ایمان به معنی ظاهر اسلام بود به زبان نه به دل ( همان / ص ۴۱)

مثال :

الف) ” قالت الاعراب آمنا قل لم تومنوا ولکن قولوا أسلمنا و لما یدخل الایمان فی قلوبکم ” ( حجرات / ۱۴)

ب)”ذلک بانهم آمنوا ثم کفروا” ( منافقون / ۱۳ )

وجه سیم ایمان به معنی راستگوی داشتن بود به دل و به زبان ( همان / ۴۱)

مثال : ” انما المومنون الذین آمنوا بالله و رسوله ثم لم یرتابوا و جاهدوا باموالهم و انفسهم فی سبیل الله اولئک هم الصادقون ” ( حجرات/ ۱۵)

وجه چهارم ایمان به معنای شریعت بود (همان /۴۱)

مثال : و کذالک او حینا الیک روحاً من أمرنا ما کنت تدری ما الکتاب و لا الایمان ( شورا / ۵۲ )

ووجه پنجم ایمان به معنی نماز کردن و یا نماز کردن به سوی بیت المقدس است [۱۱] مثال :

و ما کان الله لیضیع ایمانکم

و وجه ششم ایمان به معنی توحید است[۱۲] مثال :

الف)ومن یکفربالایمان فقدحبطه عمله وهو فی الاخره من الخاسرین ( مائده / ۵)

ب) من کفر بالله من بعد ایمانه الا من اکره و قلبه مطمئن بالایمان ( نحل / ۱۰۶ )

دانشمندان و بزرگان برای ایمان وجوه دیگری نیز ذکر کرده اند که به انها اشاره می شود[۱۳]

۱) تصدیق

مثال ها : الف ) الذین یومنون باالغیب (بقره/۳)

ب) و اذ قلتم یا موسی لن نومن لک ( بقره/ ۵۵ )

ج) افتطمعون ان یومنوا لکم (بقره / ۷۵ )

د)و ما انت بمومن لنا (یوسف / ۱۷ )

۲) ایقان در قصه ابراهیم (ع)

مثال : قال اولم تومن ( بقره / ۲۶۰ )

۳)قبول

مثال : آمن الرسول ( بقره / ۲۸۵)

۴)جرات

مثال : الف ) الذین قال لهم الناس ان الناس قد جمعوا لکم فاخشوهم فزادهم ایمانا ( آل عمران/ ۱۷۳ )

ب) فزادتهم ایمانا ( توبه / ۱۲۴ )

۵) اخلاص

مثال:”لا تتخذواالکافرین اولیاء من دون المو منین” (نساء/۱۴۴

۶)اقرار

مثال:الف)ذلک بانهم امنو ثم کفروا(منافقون/۳

ب)یا ایها الذین امنو لا تتولوا(ممتحنه/۱۳

۷)ثبوت

مثال:الف)یا ایها الذین امنوا امنو بالله ورسوله(نساء/۱۳۶

ب)تومنون بالله و رسوله (صف/۱۱

ج) یا ایها الذین آمنو ا لم تقو لون ما لا تفعلون (صف/۲

تا اینجا ما وجوه ایمان در قرآن را برشمردیم ، اما این به تنهایی کافی نیست ما باید ماهیت و هویت ایمان را بررسی کنیم ، برای اینکار لازم است آیات ایمان را از قبل دسته بندی کنیم :

به طور کلی اگر بخواهیم یک دسته بندی از آیات مربوط به ایمان ارائه دهیم این آیات به شرح زیر دسته بندی می شوند:

–         آیاتی که بیان تعریف از مومن و خصوصیات وی می باشد. مثال :

انما المومنون الذین اذا ذکر الله وجلت قلوبهم و اذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا و علی ربهم یتوکلون الذین یقیمون الصلاه و مما رزقناهم ینفقون اولئک هم المومنون حقا ( انفال /۲ )

( به تحقیق مومنان کسانی هستند که چون نام خدا یاد شود دلهایشان بترسد و چون آیات او را برآنها خوانند بر ایمانشان بیافزاید و به پروردگارشان توکل کنند (مومنان) کسانی هستند که نماز برپا می دارند و از آنچه روزیشان داده ایم انفاق می کنند. انها به راستی مومنند.)

–         در برخی آیات ایمان در تقابل با ” کفر” آمده است . در قرآن مجید ، همه جا این تقابل و تضاد اساسی مشهود است و اینکه کفر نقطه مقابل دقیق ایمان است نیاز به بررسی و زحمت زیاد ندارد .

مثال :

ان الله یدخل الذین آمنوا و عملو ا الصالحات جنات تجری من تحتها الانهار و الذین کفروا یتمتعون و یاکلون کما تاکل الانعام و النار مثوی لهم ( محمد/۱۲) (به یقین خداوند کسانی را که ایمان آوردند و کارهای نیک انجام دادند به باغ بهشت در می آورد که در آنها نهرها (در زیر درختان) جاری است ، و کسانی که کفر ورزیدند از نعمت دنیا متنعم می شوند و چون چهارپایان می خورند ولی جایگاهشان (سرانجام ) در آتش جهنم است.

بدین ترتیب وقتیکه ( کفر ) درست در نقطه مقابل ایمان قرار داشته باشد ، دیگر جای شگفتی نیست اگر ببینیم که ایمان در تضاد با همه اصطلاحات و مفاهیم دینی و اخلاقی دیگر هم که کم و بیش مترادف (کفر) هستند بکار رفته باشد. مثال :

افمن کان مومنا کمن کان فاسقا لا یستوون ( سجده/ ۱۸)

( آیا کسی که مومن است مانند کسی است که فاسق است؟ نه برابر نیستند )

در این آیه فاسق به جای کافر ، ضد مومن قرار داده شده است ، در مثال بعدی سه تا از رذیلت ها یعنی کفر ، فسق و عصیان یکجا در مقابل ایمان قرار گرفته است : و لکن الله حبٌب الیکم الایمان و زیٌنه فی قلوبکم و کرٌه الیکم الکفر والفسوق و العصیان (حجرات /۷ )( ولیکن خداوند ایمان را برای شما عزیز گردانید و آن را در دلهایتان بیاراست و کفر و فسق و گردن کشی را برایتان ناپسند کرد. )

–         در ایاتی دیگر ، ارتباط ایمان با دیگر مفاهیم مشابه و نزدیک بیان شده است مثال : و لقد جئناهم بکتاب فصلناه علی علم هدیً و رحمهً لقوم یومنون ( اعراف / ۵۲ )

( و به تحقیق برایشان کتابی آوردیم و از روی علم به تفصیل آن پرداختیم که هدایت و رحمتی باشد برای گروهی که ایمان می آورند )

بنابراین ایمان چیزی جز ( قبول هدایت ) و گزینش راه راست نیست.

به هر حال از مجموع این آیات می توان به مفهوم و ماهیت ایمان در قرآن دست یافت.

مفاهیم مشابه و مقابل با ایمان

---