عنوان :

تحقیق روند تحولات جمعیت بندرترکمن طی سالهای ۷۵-۱۳۳۵ و افق

آینده آن

تعداد صفحات : ۲۶

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده:

دربسیاری ازمطالعات جمعیتی واغلب برنامه ریزی های اجتماعی که به نوعی به جمعیت مربوط می شود،تعداد جمعیت ازاهمیت ویژه ای برخوردار است .ازآنجا که شناخت تغییروتحول عددی جمعیت هادرطول زمان بهترصورت می گیردوهرچه این زمان طولانی ترشـــــــــود.تفاوت های تغییروتحول عددی جمعیت ها ارزش و اهمیت بیشتری می یابد .

این مقاله با هدف بررسی تحولات جمعیتی بندرترکمن به عنوان یکی از شهرهای کوچک اندام کشور صورت گرفته تا ضمن تحلیل رونداین تحولات وبازشناسی علل وعوامل مؤثردرآن،ازوضع موجودشناخت بهتری حاصل آیدوبستری مناسب برای برنامه ریزی های آتی فراهم گردد.برای دستیابی به این هدف ،ابتداداده های آماری مربوط به شهردرکل دوره های سرشماری ،استخراج وضمن  تهیه جداول ،نمودارهای مربوطه به کمک نرم افزارExcel  تهیه گردیدسپس به کمک فرمولهای متعدد جمعیتی به تجزیه وتحلیل آنها پرداخته شد.

نتایج حاصله نشان میدهد که که شکل گیری وپیدایش هسته اولیه بندرترکمن باخواست وتصمیم دولت مرکزی وقت بوده ورونق ورکودهای ادواری آن نیزشدیداًمتأثرازتصمیمات دولتی بوده است ورشدجمعیت ورونق فعالیتهای آن همواره تابعی ازدگرگونیهای سیاسی،اقتصادی واجتماعی درسطح کشور بطوراعم وتوجهات خاص دولت به این شهربطوراخص بوده است .بنابراین این شهرتاکنون نتوانسته است به نقش یابی مستقل خود برسدوتوسعه مداوم ومستمری باتکیه برتوانهای خودداشته باشد. ازطرفی ذکراین نکته ضرورت داردکه وجودناهماهنگی دربخشهای مختلف توسعه شهری ممکن است تأثیرات منفی درپی داشته باشد،آن گونه که تأمین بهداشت وآموزش، بدون عرضه شغل کافی درکشورهایی مانندکوبا ،چین ومستعمرات سابق مانندسری لانکاتأثیرات منفی برجای گذاشته است.

هماهنگی رشدجمعیت شهرباسایرنقاط شهری کشور،جوانی جمعیت ،روندصعودی نسبت باسوادان ،بیکاران وشاغلان بخش خدمات وسیرنزولی نسبت جنسی،  نسبت شاغلان بویژه دربخش صنعت ازنتایج دیگر تحقیق بوده است.

کلمات کلیدی: شهرنشینی شتابان،تجددگرایی،ساختارجمعیت ،نظام سلسله مراتبی شهرها، کیفیت سواد، ساختمان شغلی

فهرست مطالب

چکیده:    ۱
مقدمه:    ۲
آشنایی اجمالی با شهربندرترکمن:    ۳
تحولات جمعیتی بندرترکمن :    ۴
ساختار سنی جمعیت شهر :    ۸
کیفیت سواد:    ۱۱
ساختمان شغلی جمعیت:    ۱۲
روندمهاجرپذیری:    ۱۶
حدمطلوب جمعیت:    ۱۷
پیش بینی جمعیت شهرتاسال۱۴۰۰:    ۲۰
نتیجه گیری وپیشنهادات:    ۲۱
پیشنهادات :    ۲۲
منابع:    ۲۳

منابع:

   ۱٫بدیعی ، ربیع(۱۳۶۲): جغرافیای مفصل ایران – جلد دوم ،چاپ دوم، تهران : انتشارات اقبال

۲٫بیک محمّدی،حسن (۱۳۷۰): نگاهی گذرابرساختارجغرافیایی جمعیت سیستان وبلوچستان ،مجموعه مقالات هفتمین کنگره جغرافیایی ایران،جلداول،تهران:دانشگاه تهران

  ۳٫جعفری ،عباس(۱۳۶۸) :نقشه خوانی گیتاشناسی،چاپ سوم، تهران : انتشارات گیتا شناسی

 ۴٫ جوان ، جعفر(۱۳۶۷) : جمعیّت ایران و بسترجغرافیایی آن ، مشهد : انتشارات دانشگاه فردوسی

    ۵٫رزم آرا ، علی(۱۳۲۵) : جغرافیای نظامی گرگان ودریای خزر-  تهران

  ۶٫زنجانی،حبیب الله(۱۳۷۱): جمعیت وتوسعه،تهران:مرکزمطالعات وتحقیقات شهرسازی ومعماری ایران

  ۷٫زنجانی ، حبیب الله(۱۳۷۰): جمعیت وشهرنشینی در ایران ، جلد اول : جمعیت ، تهران:مرکز مطالعات وتحقیقات شهرسازی ومعماری ایران

  ۸٫ــــــــــــــــــ (۱۳۷۸) : تحلیل جمعیت شناختی ، چاپ دوم – تهران : انتشارات سمت

 ۹٫ــــــــــــــــــ (۱۳۷۰) : مجموعه مباحث و روشهای شهرسازی : جمعیت – چاپ دوم-  تهران:انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران

      ۱۰٫         زنجانی،حبیب ا…وزهرانبی زاده(۱۳۷۲) : پیش بینی جمعیت شهرهای ایران – ( ۱۴۰۰- ۱۳۷۵) تهران:مرکز مطالعات وتحقیقات شهرسازی ومعماری ایران
۱۱٫          سازمان برنامه وبودجه(۱۳۷۶) : گزارش مقدماتی پیشنهادی ایران ۱۴۰۰( ه. ش). طرح تدوین برنامه ایران ۱۴۰۰ ، تحقق تمدن اسلامی ، تهران :سازمان برنامه وبودجه
۱۲٫        شکویی ،حسین(۱۳۷۷) : دیدگاههای نو درجغرافیای شهری ،جلد اول، چاپ سوم،تهران: انتشارات سمت
۱۳٫        فرید، یدالله(۱۳۶۸) : جغرافیا وشهرشناسی ،تیریز: انتشارات دانشگاه تبریز
۱۴٫        ـــــــــــ (۱۳۷۱) : کاربرد جغرافیا درروش تحقیق شهروروستا ،تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز
۱۵٫        کاظمی پور ،شهلا (۱۳۷۱): روش های مقدماتی تحلیل جمعیت ،تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور
۱۶٫       کاویانی ،محمدرضا(۱۳۶۴): مقدمه ای برمسئله خشکی وتنگنای  کم آبی وتعیین میزان کسری آب درمناطق خشک ونیمه خشک ایران،مجله رشدآموزش جغرافیا،شماره۴،زمستان ۱۳۶۴
۱۷٫         مرکز آمار ایران(۱۳۷۹) : جمعیّت شهرهای ایران ( ۷۵- ۱۳۳۵)،تهران:مرکزآمارایران
۱۸٫        مرکزآمارایران(۱۳۷۷) : نتایج سرشماری عمومی نفوس ومسکن ،بندرترکمن  ۱۳۷۵- تهران:انتشارات مرکز آمارایران
۱۹٫         مرکزآمارایران (۱۳۶۷): نتایج سر شماری عمومی نفوس و مسکن ،بندرترکمن ۱۳۶۵- تهران: انتشارات مرکز آمارایران
۲۰٫        مرکزآمارایران(۱۳۵۸): نتایج سرشماری عمومی نفوس ومسکن ، شهرستان گرگان ۱۳۵۵ ، تهران: انتشارات مرکز آمارایران
۲۱٫        مرکزآمارایران(۱۳۶۴): نتایج سرشماری عمومی نفوس ومسکن ، شهرستان گرگان۱۳۴۵ ، تهران:مرکزآمارایران
۲۲٫         مطیعی لنگرودی،سید حسن (۱۳۶۷): روش های کمّی درجغرافیای جمعیّت ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ،شماره ۱۰ پاییز, مشهد:مؤسسه فرهنگی آستان آستان قدس رضوی
۲۳٫        نظریان،اصغر(۱۳۷۴) : جغرافیای شهری ایران ،چاپ دوم ، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور

۲۴-  Carter,Harold (1981): The study of Urban Geography, Third edition:Edward Arnold

۲۵- Morris, Arthur (1998): Geography & Development; London :UCLpress

۲۶- Planhol,X.DE (1989): Bandar-e- SHah ; Encyclopedea IRANICA  volume 3 ,edited by :Ehsan Yarshater. NewYork:Routledge& Kegan Paul

مقدمه:

جهان درحال حاضردارای دوویژگی عمده جمعیتی است:الف- افزایش شدیدجمعیت ب- روندشتابان شهرنشینی وشهرگرایی(زنجانی،۱۳۷۱،ص۶)،بطوری که شهرنشینی روند غالب درسازمان فضایی جمعیت جهان است(Carter,1981.p.24) واین ویژگی درمیان کشورهای درحال توسعه نمودبارزتری نسبت به  جهان توسعه یافته نشان میدهد.

ازطرفی ازنظرتاریخی ،روندشهرنشینی وشهرگرایی درمیان این کشورها امری غیرعادی محسوب   می شود،بطوری که امروزه همه مسائل کشورهای درحال توسعه را تحت تأثیرقرارداده است(شکویی،۱۳۷۷،ص۸۱). کشورمانیزازاین قاعده مستثنی نبوده ودرهردوموردازرشدشتابان وبدون      برنامه ای بویژه دردهه های اخیربرخورداربوده است که به نوبه خود مسائل ومشکلات خاصی راپدید   آورده اند.

مطالعه درچگونگی این تحولات وروندتغییرات جمعیت بویژه جمعیت شهرنشین می تواند زمینه ای درجهت رفع نیازهای جامعه شهری وبرآورد تجهیزات موردنیازآن باشد.چراکه هیچگونه برنامه ریزی آگاهانه،فارغ ازشناخت کمی وکیفی جمعیت نه تنها درمحدوده شهر ،حتی دربعدمحله ای نیز نمی تواند انجام گیرد(فرید،۱۳۷۱،ص۳۵).

این تحقیق نیزدرراستای شناخت مسائل شهری کشورمان ،به روش تحقیق موردی بااستفاده ازروشهای تحلیل جمعیتی وپیش بینی آنهادرشهربندرترکمن(استان گلستان) صورت گرفته تابتواند ضمن بررسی روندتغییرات پدیده های جمعیتی این شهرطی دهه های(۷۵-۱۳۳۵) به تحلیل وضع موجودپرداخته وروندآتی جمعیت شهری والزامات توسعه‌ آن رادرسالهای آینده ارزیابی نماید.

فرضیه ها وروش مطالعه: درجهت شناخت تحولات جمعیتی شهر موردمطالعه ،بررسی خودرادرپرتو  گزاره های زیرپیش برده ایم:الف- روندتحولات جمعیتی این شهرهمسوباتحولات جمعیت شهری کشوراست،ب- سیاستهای ملی وگاه بین المللی درروندتحولات جمعیتی شهر بیشترین تأثیرراازنظرکمی وکیفی داشته اند.دراین تحقیق که ازنوع پژوهشهای موردی است ابتدا نتایج کلیه سرشماریهای عمومی  مربوط به شهراستخراج ودسته بندی گردیدسپس برحسب نیازآنهارابه صورت جداول،نمودارهاواشکال متعددنمایش داده ودرنهایت به تجزیه وتحلیل آنهاپرداخته شد.برای رسم نمودارهاازنرم افزار  E xcel  استفاده شد.برای تحلیل روندها ازروش ساختاری وتحلیل جمعیت وبرای پیش بینی آنهااز“روش ریاضی” استفاده شده وازقانون “رتبه – اندازه ”(Rank- Size Rule)برای بررسی جایگاه شهردرسلسله مراتب شهری استان گلستان وبرآوردحدمطلوب جمعیت آن بهره گرفته شد.

فقدان آمارهای لازم درخصوص شهرهای کشور بویژه درسرشماری عمومی سال۱۳۳۵ وتفکیک نشدن داده های مربوط به شهردرسرشماریهای عمومی سالهای۶۵و۷۵ وبه هنگام نبودن آمارها ازجمله مهمترین مشکلات تحقیق بوده اند.ضمن این که معیارها وملاکهای موردسرشماری درهمه دوره ها یکسان نبوده و مشکلاتی رابه همراه آورده است.

آشنایی اجمالی با شهربندرترکمن:

 بندرترکمن درساحل جنوب شرقی دریای خزر ودرجلگه پست وهموارگرگان ودرحدود۴۰ کیلومتری شمال غربی گرگان(مرکزاستان گلستان) واقع شده ودارای مختصات ۵۴ درجه و۴دقیقه و۱۵ ثانیه طول شرقی و۳۶درجه و۵۳دقیقه و۳۰ ثانیه عرض شمالی است (جعفری،۱۳۶۸،ص۱۱۴)وارتفاع آن ازسطح دریاهای آزاد۲۰- است.

 باتوجه به تقسیم بندی آب وهوایی  کوپن(Koppen) دارای آب وهوای نیمه صحرایی (BSK) بامتوسط درجه حرارت سالانه کمتراز۱۸ درجه سانتیگرادمی باشد.براساس روش دومارتن نیزدرردیف آب وهوای نیمه خشک۱ قرارمی گیرد.

ازنظرتقسیمات کشوری تاقبل ازانقلاب اسلامی،بعنوان مرکزبخش بندرشاه درقلمروشهرستان گرگان قرارداشت وبعدازانقلاب به مرکزشهرستانی بنام شهرستان ترکمن ارتقاء یافت وامروزه باداشتن ۴۵۰۰۰ نفرجمعیت ،چهارمین شهراستان گلستان می باشد.(نقشه شماره۱ موقعیت شهربندرترکمن).

این شهرازجمله شهرهای نوبنیاددرشمال کشوراست که باآغازدوره رضاشاه،بعنوان پایانه شمالی خط آهن سراسری درنظرگرفته شدکه مکمل آن بندرامام خمینی(شاهپور) درساحل خلیج فارس بود.برای انتخاب محل بندرکه درآن فقط چندین کومه(کلبه های محقر) صیادی ماهیگیران ترکمن استقراریافته بود،بازرسیهای فنی زیادی بعمل آمدوبدلیل عمق زیادآن نسبت به نواحی پیرامون ومصونیت ازامواج سهمگین ترجیح داده شد(رزم آرا،۱۳۲۵،ص۳۱).

همزمانی احداث اسکله وتأسیسات بندری باعملیات احداث راه آهن سراسری باعث مهاجرت اقشارمختلف مردم ازنواحی پیرامون بویژه گمیشان وگنبدکاوس ونیز نواحی دوردست مانندآذربایجان   شرقی وگیلان گردیدکه درترکیب جمعیتی وجدایی گزینی اکولوژیکی آن نقش مؤثری داشته است،بطوری که امروزه بعدازترکمنها که اکثریت ساکنان شهرراتشکیل می دهندترکها ،فارسهاوقزاق ها درترکیب قومی  این شهرجایگاه قابل توجهی داشته وحتی محلاتی رابه خوداختصاص داده اندازآن جمله است:ترک محله وقزاق محله.

ازآن جاکه بنیادوبرپایی این شهربدستوررضاشاه صورت گرفته بودتازمان انقلاب اسلامی ،بندرشاه نامیده می شدوبعدازآن طی تصویب نامه شماره ۵۵۲۷۴ مورخ ۲/۶/۱۳۵۸ دفترتقسیمات کشوری وزارت کشور به بندرترکمن تغییرنام یافت(بدیعی،۱۳۶۲،ص۲۴۷).امروزه با تحولات سیاسی ایجادشده درسطح منطقه وفروپاشی شوروی سابق وپیدایش جمهوریهای جدید،این شهر می رودتابعنوان نزدیکترین بندر ایران به جمهوریهای آسیای مرکزی اهمیت گذشته خودرابازیابد.

تحولات جمعیتی بندرترکمن :

 دربسیاری ازمطالعات جمعیتی واغلب برنامه ریزی های اجتماعی که به نوعی به جمعیت مربوط می شود،تعداد جمعیت ازاهمیت ویژه ای برخوردار است .ازآنجا که شناخت تغییروتحول عددی جمعیت هادرطول زمان بهترصورت می گیردوهرچه این زمان طولانی ترشـــــــــود تفاوت های تغییروتحول عددی جمعیت ها ارزش و اهمیت بیشتری می یابد(زنجانی،۱۳۷۸،ص۱۵).دراین تحقیق بامراجعه به نتایج ۵ دوره سرشماری عمومی درکشور (۷۵-۶۵-۵۵-۴۵-۱۳۳۵)سعی شده است تحولات جمعیتی این شهرموردبررسی قرارگیرد .ازآنجا که آمارجمعیتی سالهای اولیه پیدایش بندرترکمن قابل دسترس نبوده،

(مطیعی لنگرودی،۱۳۶۷،ص۵۲) که به منظوربرآورد جمعیت درسالهای گذشته که فاقدآمار هستندکاربرد دارد۲برآوردگردیده است که براساس آن این شهردرسال ۱۳۱۰ حدود ۲۷۲۳ نفر،درسال ۱۳۱۵ برابر ۳۴۰۴  نفرودرسال ۱۳۲۵ حدود ۵۳۱۰ نفرجمعیت داشته است.این برآوردها با نرخ ۶/۴ درصد (برابرنرخ رشد دهه ۴۵-۱۳۳۵) صورت گرفته است .

    درشکل گیری وافزایش جمعیت شهردرطول این دوره ها عوامل متعددی دخالت داشته اند که مهمترین آنهاعبارتند از: مهاجرت مردم بومی منطقه ونواحی دوردست برای کاردرطرحهای احداث  تأسیسات راه آهن سراسری واسکله بندردرسالهای اولیه شکل گیری،سیاست اسکان اجباری عشایرتوسط رضاشاه، استقرارقزاق هادراین شهرکه قبلاً درروستاهای منطقه پراکنده بودند، استقرارروس هادرشهرو استفاده ازخطوط آهن،شوسه وآبی این شهرولزوم استفاده ازنیروی انسانی فراوان به منظور بارگیری وتخلیه بارها، آذوقه ومهمات متفقین و…

   جمعیت شهردر اولین سرشماری عمومی ورسمی کشور (۱۳۳۵) برابر ۸۲۸۴ نفر بوده است که بعداز شهرهای گرگان،گنبدوکردکوی چهارمین شهرمنطقه ای بوده است که امروزه استان گلستان نامیده می شود. در فاصله ده ساله بعدی با نرخ رشد ۶/۴ درصد جمعیتی معادل۱۳۰۸۱ نفر در سال۱۳۴۵ می رسد. یکی از دلایل رشد نسبتاً بالای جمعیت دراین دهه (۶/۴ درصد ) می تواند مهاجرت روستائیان براثراصلاحات  ارضی باشد که دراین منطقه بدلیل حساسیت مسئله زمین کشمکش ها وتضاد های طبقاتی حادتر بوده   است بطوری که بعنوان مثال عده کثیری از ساکنین روستایی بنام  کملر۳ براثراختلافات وبرخوردها در خصوص مسئله زمین به بندرمهاجرت نموده ودرحاشیه شرقی آن محله کملر را بوجود می آورند .

ایجاد برخی صنایع تبدیلی مانند کارخانجات آردوپنبه پاک کنی دردهه سی سبب جذب نیروی کاربه شهرگردید.بااین حال به عقیده گزاویه دوپلانول جغرافیدان فرانسوی،بعدازآن که درسال۱۹۶۱ (۱۳۴۰) خط آهن به گرگان امتدادپیدا کردتاحدودی ازاهمیت این شهرکاسته شد.(Planhol,1989,p.688 ) عقب نشینی تدریجی دریای خزروعدم لایروبی کانال کشتیرانی بندرترکمن موجب رکود فعالیت های بندری آن گردید.

   درطول دهه بعدی (۵۵- ۱۳۴۵) میزان رشدجمعیت شهرتاحدود ۲ برابرکاهش نشان داده و به ۸/۲ درصدوجمعیت آن به ۱۷۳۳۹   نفر(مرکزآمارایران،۱۳۷۹) می رسد یعنی سالانه فقط ۴۲۵ نفر به جمعیت  شهر افزوده شده است. به جدول ۱ رجوع شود.