عنوان :

تحقیق فرش روستایی قزوین با تاکید بر سبک شناسی

تعداد صفحات : ۸۷

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

تحقیق موجود در مورد سبکها ونقشهای فرش روستایی استان قزوین است و تلاشی است  برای شناساندن و ثبت این سرمایه عظیم ملی که دراغلب مناطق کشورمان مانند این استان در حال نابودی است.

یکی از مشهورترین قالی‌های جهان از نظر طرح و بافت، قالی اردبیل است. زمان بافت این قالی منسوب به دوره شاه‌تهماسب است و احتمال می رود که این قالی در قزوین بافته شده باشد.

شاه‌تهماسب فردی هنرمند و علاقمند به قالی‌بافی بود. وی که مکتب شاه‌تهماسب را بنیانگذاری کرد، پیش از انتقال پایتخت از تبریز به قزوین، هنرمندان و صنعتگران بزرگ ایران را در تبریز گردآوری کرد و فرش ایران را به دوران طلایی خود رساند و شاه‌عباس پسر او بود که توانست بر بام‌های مستحکم و قوی این جنبش، نسبت به رساندن نام فرش ایران به حد اعلای جهانی کوشش نماید.

قالی روستایی قزوین عموماً به صورت ذهنی بافته می‌شود. طرح این فرش‌ها اکثراً با الهام از گل‌ها، برگ‌ها، حیوانات و پرندگانی است که بافنده در طبیعت با آنها تماس دائمی داشته و یا اشیاء و توتم‌های قبیله‌ای است که به آنها تعلق خاطر دارد. تمامی این طرح‌ها به صورت شکسته و هندسی و بدون نقشه بافته می‌شود و به همین دلیل این فرش‌ها عموماً متقارن از کار در نمی‌آیند.

کلیه مراحل تولید این فرش اغلب از ابتدا تا انتها توسط خود روستائیان انجام می‌شود. البته در حال حاضر رنگ کردن پشم‌ها به شیوه سنتی در کمتر روستایی انجام می‌شود و بیشتر یا از پشم‌های رنگ شده آماده جهت بافت استفاده می‌کنند و یا از پودرهای رنگی که از شهر تهیه می‌شود و ثبات لازم را ندارد.

در گذشته از پوست گردو، انار، نیل ، حنا ، اسپرک ، نازک (گیاهی علفی و بومی منطقه طارم) و . . . استفاده می‌کردند.

فرش روستایی قزوین عموماً تک پود ضخیم با رجشمار پائین بین ۲۰-۲۵ و در ابعاد کوچک و کناره بافته می‌شود. دار در اغلب روستاها عمودی و ثابت است.

امروزه بافت قالی روستایی در قزوین دچار رکود شده است. بالا رفتن قیمت مواد‌اولیه، وارد شدن انواع فرش‌های ماشینی به بازار و نبود بازار مناسب برای فروش این گونه فرش‌ها و نزول کیفیت آنها را،می‌توان دلایلی برای این رکود دانست.

سه بخش مهم که در قزوین مشغول بافندگی هستند عبارتند از:

۱- بوئین‌زهرا

۲- آوج

۳- طارم‌سفلی

واژه های کلیدی: قزوین، قالی بافی، بوئین‌زهرا، آوج، طارم سفلی، الموت، نقش ها

فهرست مطالب

چکیده
مقدمه۱
پیشینه تاریخی قزوین۳
انگیزه های انتقال پایتخت۵
وجه تسمیه۶
نژاد و زبان مردم استان قزوین ۶
دین۸
مفاخر۹
بناها و یادمانهای تاریخی۹
موقیت جغرافیایی استان قزوین  ۱۱
جغرافیای انسانی استان قزوین۱۲
کشاورزی و دامپروری۱۳
صنایع و اشتغال صنعتی در استان  ۱۴
هنرهای دستی¬وصنایع محلی استان ۱۴
قالیبافی در ادوار پیشین  ۱۵
قالیبافی در قزوین ۱۶
طبقه بندی فرشهای موجود در قزوین: ۱۷
فرش شهری باف قزوین۱۷
فرش روستایی باف قزوین ۱۹
طبقه بندی شهرستانها بر اساس نوع بافت: ۲۰
۱ _ بوئین زهرا  ۲۰
۲ _ اوج  ۲۸
۳ _ طارم سفلی  ۳۶
۴ _ الموت ۴۳
پیوست ۴۷
فهرست جداول  ۸۱
فهرست منابع ۸۲

فهرست منابع:

۱-آمیر،پل؛خداوند الموت؛ترجمه منصوری،ذبیح الله؛انتشارات جاویدان؛ تهران

۲-آصف زاده،محمد باقر؛قزوین در گذر گاه هنر؛ چاپ اول؛ انتشارات بحرالعلوم؛ پائیز ۷۴

۳-ادواردز،سیسیل؛قالی ایران؛ترجمه صبا؛مهیندخت؛انتشارات فرهنگسرا؛۱۳۶۸

۴- بیات،عزیزالله؛کلیات جغرافیای طبیعی و تاریخی ایران؛ انتشارات امیر کبیر؛تهران؛۱۳۶۷

۵- حصوری،علی؛سیمای قالی ایران؛مجموعه منتشر نشده

۶- قدیانی،عباس؛تاثیر فرهنگ و تمدن ایران در جهان؛چاپ اول؛انتشارات فرهنگ مکتوب؛تهران؛۱۳۸۱

۷- گلریز،محمد؛مینودر؛جلد اول؛انتشارات طه

۸- دانشگر،احمد؛فرهنگ جامع فرش یادواره دانشنامه ایران؛چاپ اول؛مؤسسه چاپ و انتشارات یادواره اسدی؛بهار ۱۳۷۶

۹- نصیری،محمد جواد؛سیری در هنر قالیبافی ایران؛زمستان ۱۳۷۴

۱۰- نور محمدی،مهدی؛سر اغاز عکاسی در قزوین؛چاپ اول؛حدیث امروز؛۱۳۸۳

۱۱- حضرتی،محمد علی؛قزوین آئینه تاریخ و طبیعت ایران؛سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان قزوین؛۱۳۸۲

۱۲- صحرائی،منیژه؛بررسی طرح و رنگ در دستبافته های منطقه قزوین؛سازمان میراث فرهنگی کشور؛۱۳۷۵

۱۳- پرهام،سیروس؛دستبافهای عشایری و روستایی فارس؛جلد اول؛تهران؛امیر کبیر؛۱۳۶۴

۱۴- مجابی،سید علی؛مقدمه ای بر تاریخ فرش دستباف ایران:از ظهور تا پایان قرن نوزدهم؛تهران؛مؤسسه فرهنگی هنری شقایق روستا؛۱۳۸۱

مقـدمــه

 هنر ودیعه ای است الهی در نزد بشر و قالی بافی جلوه ای است از هنری اصیل و ماندگار که حافظ اصالتها و فرهنگهای مردمان خالق خویش است.

همانطور که می دانیم پیشینه قا لیبافی درایران به بیش از ۲۵۰۰ سال قبل میرسد و قدیمی ترین فرش به دست امده از میان یخهای سیبری پازیریک نام دارد که کارشناسان ان را متعلق به ایران دوران هخامنشی می دانند.

قالی ایران در شناسایی تاریخ و فرهنگ  وهنر این کشور نامدار نقش جدی و معتبری ایفا نموده است.

قالی بافی در ایران نخست در میان ایلات گله دار و روستاییان صاحب حشم شکل کرفت و به تدریج با لیده ورواج یافت.

ابتدا این هنر محصول فکر عشایر ویکی از صنایع دستی کوچ نیشنان وروستاییان بود.قالی بافی برای انان نخست جنبه ی شخصی ونیازخصوصی داشته، به تدریج جنبه ی اقتصادی و بازرگانی پیدا کرده  و تبدیل به کالای انبوه بازاری شده است.

فرش به عنوان نمودی ازفکرو اندیشه بشری با تغییر شرایط اقلیمی و جغرافیایی ، فرهنگی و اقتصادی و مذهبی با طرحها وسبکهای متفاوتی نمایان می شود. با توجه به این تنوع فراوان در بافت و سبکهای فرش می خواهیم آن را در استان قزوین ودر مورد فرش های روستایی این استان مورد بررسی قرار دهیم .

در استان قزوین نیز مانند اغلب نقاط کشورمان هنر فرش بافی متاثراز تفاوتهای فرهنگی واداب ورسوم دیرینه همان منطقه است که این تفاوتها در مناطقی از این استان بسیار معنی دار و قابل مشاهده است .

استان قزوین در محدوده استان‌های تهران، گیلان، زنجان و همدان قرار گرفته است. این استان جمعیتی بالغ بر یک میلیون و ششصد هزار نفر را در خود جای داده است. آب و هوای معتدل این استان باعث مهاجرت اقوام ساکن شمال کشور به این استان شده است. مشاغل صنعتی در این استان رو به افزایش است مخصوصاً احداث شهرک‌های صنعتی در حومه استان موجب جذب نیروی کار شده است.

این تحقیق برای اولین بار انجام می‌شود و می‌تواند کمکی باشد به تقویت و توسعه صنعت فرش‌بافی دارای شناسنامه مشخص و همچنین حفظ اصالت‌ها و از بین نرفتن فرهنگ‌ها و ثبت شدن آنها.

محدودیت‌های بسیاری در این تحقیق وجود داشت. نبود هیچگونه  منابع مکتوب و کتابخانه‌ای، اضمحلال بافندگی در اغلب روستاها به دلیل گرانی مواد اولیه و نداشتن بازار مناسب برای فروش، کهن‌سال بودن بافندگان که هم ترک زبان بودند و هم حافظه ایشان را در یادآوری طرح‌ها و نقش‌ها یاری نمی‌داد، صعب العبور بودن راههاودور بودن بعضی روستاها و نبود وسیله نقلیه، عدم اعتماد روستائیان به محققان و کمک نکردن درپیشبرد مراحل تحقیق و حتی جلوگیری از روند تحقیق از اهم مشکلات بود.

 پیشینیه تاریخی قزوین

بر اساس نتایج بدست آمده از حفاری‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های پیش از تاریخ استان قزوین خصوصاً تپه‌های تاریخی دشت قزوین (قره تپه، تپه زاغه، تپه قبرستان) واقع در جنوب شرقی شهرستان بوئین زهرا، نشان می‌دهد که این منطقه در هزاره ۵ و ۶ قبل از میلاد، زیستگاه جماعت‌های انسانی بوده است۱.یافته ها نشانگر مرحله یکجانشینی و کشاورزی در هزاره ۷قبل از میلاد و برخورداری ساکنان ان از صنایع اولیه و نظام اجتماعی است .^۲

اردشیر بابکان معروف به شادشاپور بنای اولیه شهر قزوین را پایه‌گذاری کرد. وی قزوین را برای جلوگیری از تهاجمات دیالمه که ساکن نواحی شمالی قزوین بودند بنا نهاد. این پایگاه نظامی به مرور زمان توسعه یافت و هستۀ اصلی شهر قزوین را به وجود آورد. موقعیت این شهر به عنوان گذرگاه مهم طبرستان (مازندران) و دریای خزر اهمیت فراوان داشته است. ^۳

از آنجا که قزوین بر سر چهار راه ارتباطی مهم کشور قرار گرفته است ،در طول تاریخ رویدادهای بسیاری دیده و نشیب و فرازهای فراوانی را طی کرده است.

به طور مثال در حمله اعراب در سال ۲۴ هـ . ق، این شهر ویران شد و رونق خود را از دست داد و مجدداً در دوران خلافت عثمان و هارون‌الرشید و دیگر فرمانروایان عرب آبادانی خود را باز یافت.

در نیمه اول قرن ۵ حسن صباح در الموت قلعه‌ای بنا نهاد و فرقه اسماعیلیان را به وجود آورد و از این قلعه به عنوان پایگاه حکومت اسماعیلیان و ترویج عقاید اسماعیلیه بهره برد. در تاریخ آغاز حکومت اسماعیلیان را ۵۵۹ هـ . ق بیان می کنند که با تسخیر  دژ تاریخی الموت در سال ۶۵۴ هـ . ق، توسط هلاکوخان مغول به حکومت اسماعیلیان پایان داده شد[۱] .

تا زمان حمله هلاکوخان به الموت، سرزمین قزوین همواره شاهد نبردهای طولانی میان سپاه حکومتی و اسماعیلیان بوده است.

پس از طی فراز و نشیب های بسیار سر انجام قزوین در زمان شاه تهماسب اول به عنوان پایتخت سلسله صفویان برگزیده شد.

قزوین به مدت ۸۲ سال پایتخت ایران بود[۲]و در این دوران شاهد رونق و رواج انواع هنر در

این خطه هستیم. سرانجام در سال ۹۹۹ هـ . ق شاه‌عباس اول پایتخت را از قزوین به اصفهان منتقل کرد.

انگیزه‌های انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان

یکی از دلایل انتقال پایتخت ،داشتن عقیده‌ای خرافاتی است که وقتی سال‌های هجری قمری به ۱۰۰۰ برسد آخر زمان می‌شود و صور اصرافیل خواهد دمید و مردگان از گورها خارج خواهند شد و در پیشگاه خداوند حضور بهم خواهند رسانید[۳] .

بر اساس همین عقیده شاه‌عباس جوان به گمان اینکه با تغییر پایتخت می تواند خطر سال هزار را دفع کند از قزوین به اصفهان نقل مکان کرد. وی این تغییر را همچون خاتمه یافتن یک عصر و آغاز یک عصر دیگرمی‌دانست. اما دلیل دیگری هم وجود داشت. شاه‌عباس از آب و هوای اصفهان لذت برده بود. به قول خودش: «در اصفهان فصل سال منظم است و هیچ فصل وارد فصل دیگری نمی‌شود.»

و سرانجام شاه‌عباس به اصفهان تغییر حاکمیت داد و تا ۱۳ صفر هم صبر کرد تا احتمال هر گونه نحوست از میان برود و آن گاه دست به کشور داری زد[۴]

  وجه تسمیه

زبان‌شناسان نام قزوین را مؤخوذ از واژه «کاسپین Caspian» می‌دانند. این واژه نام دیگر دریاچه خزر است. بنا بر گفته استرابون، اقوامی  که در کنار این دریاچه بزرگ می‌زیسته‌اند، کاسپی «Caspi» خوانده می‌شدند. برخی از مورخین هم لفظ قزوین را از عبارت: «این کش وین» یعنی «بدان کنج بنگر» گرفته‌اند[۵].استاد دکتر دبیر سیاقی وجه تسمیه ای را از علی اکبر دهخدا نقل می کند به نظر علمی تر و به حقیقت نزدیکتر می رسد . قزوین مرکب از «کزو» به معنای پسته کوهی و «ین» نسبت است یعنی سرزمین پسته. [۶]

نژاد و زبان مردم استان

مردم قزوین از نژاد آریایی، از خاندان دیلم و زبان آنها دیلمی بوده است. یعنی همچون مردم شهرستان رودبار و الموت کنونی  ^[۷].

به این زبان تاتی هم گفته می شود و زبان‌شناسان این زبان را از خانواده مادی باستان به شمار می‌آورند. پس از استیلای اتراک سلجوقی و مغولان بر این استان، زبان محلی کم‌کم از بین رفته و به حکم ضرورت و اجبار به ترکی تبدیل شد. امروزه زبان مردم این استان بیشتر فارسی است اما به زبان ترکی و تاتی هم تکلم می‌کنند.

 در این استان گروه‌های قومی خاصی زندگی می کنند که به لحاظ موقعیت سیاسی و جغرافیایی خاص این منطقه، به این ناحیه مهاجرت کرده اند. این گروها که شامل طایفه‌های متعددی نیز هستند عبارتند از:

 ۱- کردها ولرها:

گروهی کوچ این طایفه‌ها را در زمان صفویه می‌دانند و گروهی معتقدند در زمان قاجار به این منطقه کوچ کرده‌اند. این طایفه‌ها در گذشته کوچ‌رو بوده‌اند.

از مهمترین آنها می‌توان: چگینی، غیاثوند، کاکاوند را نام برد.

 ۲- شاهسون:

در زمان حکومت نادرشاه افشار حدود۱۲۰۰۰خانوار شاهسون به رهبری دو برادر و به منظور حفاظت از مرزهای غربی به دشت مغان عزیمت کردند، در زمان زندیه این عده به شیراز کوچانده شده و سپس آقامحمدخان قاجار آنان را به حوالی قزوین و همدان و ساوه کوچ داد و لیکن امروزه یکجانشین شده‌اند و به کار دامداری و کشاورزی اشتغال دارند

به اعتقاد «هانری فیلد» مؤلف کتاب مردم‌شناسی ایران، قبایل شاهسون از نژاد ترک هستند که در اواخر قرن ۱۸ م به این ناحیه کوچ کرده‌اند.

از مهمترین طایفه‌ها می‌توان: اینانلو، رشوند، مافی و بغدادی را نام برد.