عنوان :

تحقیق مقایسه جامعه شناختی نمایندگان دوره های ۱ تا ۷ مجلس شورای اسلامی و دوره های ۱۴ تا ۲۰ مجلس شورای ملی

تعداد صفحات :۱۸۰

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

یکی از راه های رسیدن به امر توسعه سیاسی – اجتماعی همانا شناخت دقیق و همه جانبه کنشها و  رفتارها و نهادهای سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی است و عناصر آنها و تکامل بخشیدن به آنها ست . که در این راستا شناخت دقیق فرهنگ سیاسی گروه های مختلف نه تنها در جهت برنامه ریزی کارشناسانه در سطح ملی و منطقه ای ضروری است بلکه همین شناخت و آگاهی ما بینش کلی و معقولانه ای را در افراد جامعه ایجاد می نماید که در رویاروئی با معضلات سیاسی – اجتماعی همیشه مقلد و دنباله رو نباشند و علاوه بر آن عملکرد صحیح و منطقی و عقلانی داشته باشند .

حال محقق در این تحقیق با توجه به مطالب فوق و اهمیت شناخت سازمانها و پدیده های سیاسی به بررسی مجالس مورد نظر می پردازد .

بررسی مورد نظر انتخابات قوه مقننه و نمایندگان مجلس شورای ملی دوره های ۱۴ تا ۲۰ و مجلس شورای اسلامی دوره های ۱ تا ۷ را مورد توجه و عنایت قرار داده و در مقاطع مختلف با مقایسه دو مقطع قبل و بعد از انقلاب اسلامی داده ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است .

بررسیها نشان می دهد که جامعه ایران در قبل از انقلاب با جمعیتی در نهایت ۳۴ میلیون و بعد از انقلاب اسلامی تقریباً با دو برابر جمعیت مذکور مورد توجه بوده ، و همچنین نمایندگان مجلس از نظر تعداد نیز بعد از انقلاب افزایش یافته است ولی هرگز این افزای نمایندگان متناسب با افزایش کل جمعیت ایران نیست . و در این مورد دولت جمهوری اسلامی باید اقدام بهینه را انجام دهد.

جامعه ایران در قبل از انقلاب ادعای روشنفکری داشت و بعد از انقلاب این ویژگی و خصوصیت شکل تئوریک به خود گرفت و با توجه به نظام سیاسی این دو دوره قبل از انقلاب طرح هر آرمان و تئوری مشکل ساز بود . تنها آرمان شخص پادشاه محمد رضا پهلوی جانشین آرمان ملت شده بود ولی بعد از انقلاب تئوری ناشی از مذهب جانشین آن شد و در همین قوه مقننه بارها دیده شده است که نمایندگان مجلس در مقاطع حساس سیاستهای داخلی و خارجی بیداری های لازم را نشان داده اند و به اثبات رسانده اند که دارای قوۀ قانونگزاری مستقل هستیم و استقلال قوا در جمهوری اسلامی ایران و بعد از انقلاب واقعاً حقیقی است و ما می توانیم ادعای نظامی داشته باشیم که برخاسته از رأی مردم و ملت است و این بر همۀ دنیا ثابت شده است . نمایندگان مجلس قبل از انقلاب و مجلس شواری ملی متأسفانه از آبشخورهای فکری ناسالمی برخوردار بودند و سردر آخور استعمارگران شرق و غرب و سری نیز در دربار داشتند اما پس از انقلاب اسلامی ایران نمایندگان به استقلال و بلوغ فکری و سیاسی رسیده همان طور که تمام ارکان نظام شامل این ویژگی گردیده است و همیشه فریادهای عدالتخواهی و حق طلبی از زبان نمایندگان مجلس شورای اسلامی به گوش رسیده است .

از سوی دیگر مصوبات ادوار مختلف مجلس پس از انقلاب اسلامی همه برخاسته از شرع مقدس اسلام و در راستای دستیابی به اهداف بزرگ و آرمانهای رهبر کبیر انقلاب و مردم دیندار ایران اسلامی بوده است و این موضوع نیز در مقایسه با مجالس قبل از انقلاب که متأسفانه دربار و استعمارگران شرق و غرب و طبقات فئودال و سرمایه دار نفوذ زیادی در مجلس داشتند و به موجب این معضلات مصوباتی در مجلس شورای ملی به تصویب می رسید که همیشه به نفع ملت ستمدیده ایران در رژیم شاهنشاهی نبود.

در ارتباط با مسئله سواد و تحصیلات نمایندگان ادوار مختلف مجلس پس از انقلاب اسلامی ایران از سطح تحصیلات عالی تری نسبت به قبل از نمایندگان قبل از انقلاب برخوردار هستند و در همه رده ها و دوره ها نمایندگان مقطع لیسانس و فوق لیسانس و دکتری بیشتر از دوره های قبل از انقلاب است .

البته ذکر این نکته نیز ضروری است که موج تحصیلات دانشگاهی و گسترش دانشگاهها و نگاهی که دولتمردان جمهوری اسلامی ایران نسبت به مقولۀ سواد داشته اند و باعث رشد و افزایش سطح سواد عمومی جامعه گشته اند که در این راستا و در مقایسه با رژیم محمد رضا پهلوی که سعی در این داشت که مردم از سطح سواد کمتری برخورداد باشند تا او و خاندانش به آنچه که می خواستند برسند ، انقلاب اسلامی به تأسیس نهادهای دانشگاهی و گسترش آنها پرداخت که تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی در این راستا قرار می گیرد . و با توجه به این که سطح تحصیلات در کشور افزایش یافته پس بدیهی است که نامزدها و نمایندگان مجلس از میان قشر تحصیلکرده برخاسته و توسط رأی مردم ایران انتخاب شده و به مجلس راه پیدا می کنند . و زمانی که مقایسه و تطبیق از این زاویه انجام می پذیرد اعداد و ارقام گواهی می دهند که نمایندگان با تحصیلات عالی در مجالس بعد از انقلاب اسلامی بسیارند  .

مسئله جالب این است که طبق اعداد و ارقام تقریباً بطور متوسط ۳۳% از نمایندگان مجلس از روحانیون هستند و دیگر نمایندگان نیز به تعداد چشم گیری از تحصیلات حوزوی برخوردار هستند . بیشترین تعداد نمایندگان روحانی دارای تحصیلات حوزوی خارج می باشند که این مرتبت و درجه پائین تر از اجتهاد و بالاتر از مقدمات می باشد .

واژه های کلیدی: نمایندگان قوه مقننه، انتخابات، مجلس، قانون، جلسات هفتگی، شورای نگهبان

 فهرست مطالب

فصل اول   ۱
کلیات   ۱
۱-۲ بیان مسئله   ۳
۱-۳ اهداف پژوهش   ۴
۱-۴ ضرورت پژوهش:   ۴
۱-۵ چارچوب نظری   ۵
۱-۶ پرسشهای تحقیق:   ۶
۱-۷ فرضیه های تحقیق   ۷
۱-۸ روش تحقیق و تجزیه و تحلیل داده ها   ۷
۱-۹ محدوده مطالعاتی (قلمرو تحقیق):   ۸
۱-۱۰ جامعه ی پژوهش:   ۸
۱-۱۱ تعریف اصطلاحات   ۸
۱-۱۲ محدودیت های پژوهش :   ۱۰
فصل دوم   ۱۱
مطالعات نظری   ۱۱
۲-۱ تعریف نخبه سیاسی   ۱۲
۲-۱-۱ نخبگان و نظام های سیاسی   ۱۶
۲-۲ تعریف طبقه حاکم از نظر موسکا   ۱۷
۲-۲-۱ حکومت بهترین ها   ۱۹
۲-۲-۲  موسکا و نظام نمایندگی   ۱۹
۲-۳ نظریه پاره تو درباره گروه نخبه   ۲۰
۲-۳-۱ تعریف جامعه شناسی سیاسی   ۲۰
۲-۳-۲ پاره تو و گروه نخبه   ۲۵
۲-۳-۳ گردش ادواری نخبگان   ۲۶
۲-۴ نظریات کارل مارکس و نخبگان قدرت   ۲۸
۲-۵ نظریه های طبقات اجتماعی   ۴۶
۲-۵-۱  مارکس :   ۴۷
۲-۵-۲  منهایم :   ۵۰
۲-۵-۳  شلر   ۵۱
۲-۵-۵ شمولر   ۵۴
۲-۵-۶  پاره تو   ۵۵
۲-۵-۷  وبر   ۵۷
۲-۵-۸  شومپیتر   ۵۸
۲-۵-۹  هالبواکس   ۵۹
۲-۵-۱۰ گورویچ   ۶۰
۲-۶ معرفت جامعه شناسانه طبقات اجتماعی   ۶۲
۲-۷ نقش منزلت و پایگاه اجتماعی در کسب قدرت سیاسی   ۶۳
۲-۸ گونه های متفاوت نخبگان   ۷۰
۲-۹ مروری بر پیشینۀ تحقیق   ۷۶
فصل سوم   ۷۸
روش شناسایی تحقیق (متدولوژی)   ۷۸
۴-۱مقدمه   ۸۱
۴-۲ مجلس ملی و قوانین انتخاباتی   ۸۸
۴-۳ سه عصر متمایز در حیات قانونگذاری مملکت   ۱۰۰
۱ – عصر مقدماتی مشروطیت   ۱۰۰
۲ – عصر پهلوی :   ۱۰۰
۳ – عصر قبل از اصلاحات ارضی   ۱۰۰
۴-۳-۱ تحلیلی از وضع اجتماعی نمایندگان دوره مقدماتی مشروطیت:   ۱۰۳
تکرار دوره های نمایندگی   ۱۰۵
۲ – عصر پهلوی   ۱۰۶
دوره ششم قانونگذاری   ۱۰۶
مجلس هفتم   ۱۰۶
مجلس هشتم   ۱۰۷
مجلس نهم   ۱۰۷
دوره دهم   ۱۰۸
مجلس یازدهم   ۱۰۸
مجلس دوازدهم   ۱۰۹
تحلیلی از وضع اجتماعی نمایندگان عصر پهلوی   ۱۰۹
۴-۳-۳  عصر قبل از اصلاحات ارضی ۱۳۴۲   ۱۱۳
مجلس چهاردهم   ۱۱۴
مجلس پانزدهم   ۱۱۵
مجلس شانزدهم   ۱۱۶
مجلس هفدهم   ۱۱۷
مجلس هجدهم   ۱۱۷
مجلس نوزدهم   ۱۱۸
مجلس بیستم   ۱۱۸
فصل پنجم   ۱۲۴
بررسی و تحلیل پیشینۀ نمایندگان هفت دوره مجلس شورای اسلامی و هفت دوره مجلس شورای ملی   ۱۲۴
۵-۱ مقدمه :   ۱۲۵
بخش اول   ۱۲۷
مجلس شورای اسلامی   ۱۲۷
۵-۲ شرایط انتخاب شوندگان مجلس شورای اسلامی   ۱۲۸
نشریات داخلی مجلس :   ۱۲۹
۵-۳ قلمرو فعالیت نمایندگان :   ۱۳۰
۵-۴ مسکن و حقوق نمایندگان :   ۱۳۲
مجلس اول :   ۱۳۲
بخش دوم   ۱۵۶
مجلس شورای ملی   ۱۵۶
فصل ششم   ۱۶۵
بحث و نتیجه گیری و پیشنهادات   ۱۶۵
۶-۱ بحث و نتیجه گیری   ۱۶۶
۶-۲ پیشنهادات   ۱۶۹
منابع و ماخذ   ۱۷۰

منابع و ماخذ

آدمیت، ف.، ۱۳۴۰، فکرآزادی و مقدمه نهضت مشروطه ایران، انتشارات سخن.
آدمیت، ف.، ۱۳۵۲ ، مقالات تاریخی، تهران، انتشارات شب گیر.
آدمیت، ف.، ۱۳۵۶ ، اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار ، تهران، خوارزمی.
۴٫ آرون، ر.، ۱۳۶۳ ، مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی، باقر پرهام، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول.
آرین پور، ث.،‌۱۳۷۱ ، کاخ تنهایی، ترجمه همدانی، تهران، ناشر.
آوری، پ.، ۱۳۷۰ ، تاریخ معاصر ایران، ترجمه مهدی رفیعی مهرآبادی، انتشارات عطایی.
ابنشتاین، و ، خاگمان، ا.، ۱۳۶۶، مکاتب سیاسی معاصر، ترجمه حسینعلی نوذری.
اتحادیه، م.، ۱۳۶۱ ، پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت ، انتشارات نشر گستره.
اتحادیه، م.،‌۱۳۶۱ ، مرامنامه و نظام نامه های احزاب ایران، چاپ اول، نشر تاریخ ایران.
احتشامی، ا ح.، ۱۳۲۸ ، بازیگران سیاست، تهران، انتشارات امروز.
ادیبی، ح.، ۱۳۵۸ ، طبقه متوسط جدید ایران،‌تهران جامعه.
ادیبی، ح.، ۱۳۵۸ ، نظریه های جامعه شناسی، ترجمه عبدالمعبود انصاری.
ازغندی، ع ر.، ۱۳۷۶ ، ناکارآمدی نخبگان سیاسی ایران بین دو انقلاب، نشر قومس، چاپ تهران.
باتامور، ت ب.، ۱۳۷۷ ، نخبگان و جامعه، علیرضا طیب، نشر شیرازه، تهران.
بامداد، م.، ۱۳۴۷ ، تاریخ رجال ایران، تهران، انتشارات زوار.
۱۶٫ بکر، هاوارد، اتودالکه ، هلموت، جامعه شناسی معرفت ماکس شلر، ترجمه رکسانا بهرامی تاش، نامه علوم اجتماعی، دوره جدید، شماره۲ .
پی تر، م.،‌‌جامعه شناسی جنگ، ترجمه ازغندی و مهدوی، تهران، نشر قومس.
پیشه ور، ا.، ۱۳۷۶، جامعه شناسی ، ترجمه و تالیف، دانشگاه آزاد اهواز.
تنهایی، ح.، ابوالحسن، ۱۳۷۹ ، درآمدی بر مکاتب و نظریه های جامعه شناسی، نشر مریذنر، چاپ چهارم.
حقیقت، ع ر.، ۱۳۵۴ ، تاریخ نهضتهای ملی ایران، تهران، بنیاد نیکوکاری، نوریان.
۲۱٫ خلعتبری، ع ص.، ۱۳۲۸، شرح مختصر زندگی سپهسالار اعظم، محمدولی خان خلعتبری  تنکابنی و خدمات او به مشروطیت ایران، تهران، چاپخانه فردوسی.
داوودی، م.، قوام السلطنه، تهران، چاپ خودکار ایران.
دوروژه، م.، ۱۳۵۴ ، احزاب سیاسی، رضا علوی، موسسه علوم سیاسی امور حزبی.
دوروژه،‌م.،۱۳۵۴، اصول علم سیاست، ابوالفضل قاضی، تهران.
رائین، ا.، ۱۳۴۵، انجمن های سری در انقلاب مشروطیت، تهران.
رضازاده، ش.، ۱۳۴۴ ، خاطرات مجلس و دموکراسی چیست؟ انتشارات جیبی.
روحانی، ف.، ۱۳۵۲ ، تاریخ ملی شدن نفت ایران، تهران، انتشارات جیبی.
ساروخانی، ب.، درآمدی بر دائره المعارف علوم اجتماعی، جلد اول.
شاملو، س.، ۱۳۶۸ ، مکتبها و نظریه ها در روان شناسی شخصیت.
شایان مهر، ۱۳۷۹ ، ع ر.، دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، ناشر سازمان انتشارات کیهان، جلد دوم.
شجیعی، ز.، ۱۳۷۲ ، نمایندگان مجلس، موسسه تحقیقات علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
صوتی، م ع.، ۱۳۶۱ ، خاطرات قاسم غنی، تهران، انتشارات کاوش ، چاپ دوم.
طلوعی، م.، ۱۳۷۳ ، بازیگران عصر پهلوی، تهران نشر علم، چاپ دوم، جلد ۱ و ۲ .
عاقلی، ب ، محمدعلی فروغی و شهریور، ۱۳۲۰ ، تهران علمی، ۱۳۶۷٫
عظیمی، ف.، ۱۳۷۲، بحران دموکراسی در ایران ۲۱-۱۳۲۰ ، هوشنگ مهدوی و نوذری، تهران البرز.
کسروی، ا.، ۱۳۴۲ ، تاریخ هیجده ساله آذربایجان ، چاپ چهارم، امیرکبیر .
کسروی، ا.، ۱۳۵۸ ، تاریخ مشروطیت ایران، تهران، امیرکبیر.
کوزر، ل.، ۱۳۶۸ ، زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی.
گرامشی، آ.، ۱۳۵۸، گزیده ای از آثار، تهران، کتابهای جیبی.
گورویچ، ژ .، ۱۳۸۵ ، مطالعاتی درباره طبقات اجتماعی، ترجمه باقر پرهام.
گیدنز، آ.، ۱۳۷۴ ، نظریه های جامعه شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی، چاپ دوم.
لمپتن، ا ک .، ۱۳۵۴ ، انجمن های سری و انقلاب مشروطیت ایران، اسماعیل وائین، تهران، جاویدان.
مرتضی، محیط، ۱۳۸۲، کارل مارکس زندگی و دیدگاههای او، نشر اختران، چاپ دوم.
مشیر، م.، ۱۳۶۴ ، خاطرات الهیار صالح، انتشارات وحید تهران.
میشلز، ر.، ۱۳۶۹ ، جامعه شناسی احزاب، ترجمه نقیب زاده، تهران قومس.
مصدق، م.، ۱۳۵۷،تحلیلی از مبارزات ملت ایران، کوشش احمد خلیل اله مقدم، انتشارات حزب ایران.
معرفی نمایندگان اولین دوره مجلس شورای اسلامی، روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، ۱۳۶۳٫
۴۸٫ معرفی نمایندگان دومین دوره مجلس شورای اسلامی، روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، دفتر تبلیغات و انتشارات، بهار ۱۳۶۶٫
معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی ، چهارمین دوره، روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، اردی بهشت، ۱۳۶۸٫
معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، پنجمین دوره، روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، سومین دوره، روابط عمومی مجلس شورای اسلامی، اردی بهشت، ۱۳۶۸٫
معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، ششمین دوره، روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
معرفی نمایندگان مجلس شورای اسلامی، هفتمین دوره، روابط عمومی مجلس شورای اسلامی.
مکی، ح.، ۱۳۶۸ ، خاطرات سیاسی، تهران، انتشارات علمی ایران.
میلانی، ع.، ۱۳۸۱ ، ابوالهول ایرانی، برگردان هوشنگ مهدوی، نشر پیکان، چاپ پنجم، تهران.
نجفی، ن.، ۱۳۷۳، بازیگران سیاسی و دوران رضا و محمدرضا شاه، انتشارات انشتین، تهران.
هالیدی، ف.، ۱۳۵۸، دیکتاتوری و توسعه سرمایه داری در ایران، ترجمه نیک آئین، تهران،  انتشارات امیرکبیر.
هدایت، م ق.، ۱۳۲۶ ، خاطرات و خطرات، تهران، زوار.

منابع انگلیسی

۵۹٫ John Westergaad , Henrietta Resler” class in capitalist society” , ۱۹۸۲ . penguin in Books.

۶۰٫ Judah Matras , “ social inequality stratification and mobility”, ۱۹۸۴٫

۱-۱ مقدمه

آنچه مسلم است قوه قانونگذاری نمایندگان مردم را در خود جای می دهد تا بر مبنای نیاز مردم جامعه قانون وضع کنند و با آن به نیازهای اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی و اقتصادی حوزه های انتخابیه خود و کل کشور پاسخ دهند . نمایندگان مجالس مقننه به نمایندگی از مردم در طول چهار سال نمایندگی خود از طرفی با طرح خواسته های مردم حوزه انتخابیه خود و از طرف دیگر بر مبنای تقاضای اکثریت مردم قوانین را به تصویب می رسانند تا آن قوانین از مردم جامعه رفع نیاز کند و مردم در این راستا احساس امنیت و آسایش نمایند . نمایندگان مردم در قوه مقننه به مسئله مهمی مانند بودجۀ کل کشور نظارت می کنند و لایحه بودجه را که توسط دولت تنظیم شده به تصویب خویش می رسانند و در تقسیم بودجه و اختصاص آن به نیازهای مختلف درآمد کشور را به نوعی به مصرف نیازها می رسانند که هم آهنگی بین درآمد و هزینه برقرار شود .

نظارت نمایندگان مردم بر عمل و رفتار دولتها از مهمترین وظایف آنهاست که مطمئن شوند دولت منطبق با قانون اساسی وظایف خویش را انجام می دهد . و در این راستا نمایندگان دارای حق استیضاح می باشند که وزیران دولت و دولتمردان در عرصه ای از حیات سیاسی ، اجتماعی یا فرهنگی اگر دچار خطا ، لغزش و یا کم کاری شوند ، آنها را به مجلس فرا خوانده و از آنان در برابر حق مردم بازخواست نمایند .

پس اگر به مسئلۀ یاد شده دقیق شویم ملاحظه می شود که اگر نمایندگان ، نماینده واقعی مردم حوزه انتخابیه خویش هستند ، این نظارت و کنترل را باید با دقت انجام دهند و مطمئن شوند که دولتها حقوق شهروندان را رعایت کرده و هیچ گونه ستمی به حقوق اجتماعی ، سیاسی و شهروندی آنها روا نمی دارند .

البته این نکته قابل ذکر است که اگر انتخابات نمایندگان مردم از کانال احزاب سیاسی صورت گیرد که در بسیاری از کشورها بدین صورت می باشد نتایج خویش را شفاف تر ارائه می دهند و تبعات و معضلات آن نیز کمتر خواهد بود . و رفتارها و کنشهای سیاسی مردم را به سوی صحت عقلانیت سیاسی پیش خواهد برد و پیوستن مردم به احزاب سیاسی نوعی روحیه نظم و نظارت را به آنها انتقال می دهد و دانش سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آنان را بالاتر می برد .

۱-۲ بیان مسئله

مسئله انتخابات با نیازهای مردم جامعه برخورد دارد که نمایندگان مردم به نمایندگی از آنها به نیازهای سیاسی ، فرهنگی و اجتماعی شان پاسخ می دهند . پس مسائل مختلفی برای انتخابات مجلس وجود دارد که باید به نحوی درست و اساسی صورت بگیرد از جمله آنها این است که نمایندگان باید نمایندگان واقعی مردم باشند و قوه مقننه نیازهای جامعه را مرتفع سازد .

بررسی چنین مسئله ای اهمیت فراوانی دارد و می طلبد که تحقیقات و پژوهشهای زیادی در این رابطه صورت پذیرد زیرا در ارتباط انسان با مسائل معیشتی ، فرهنگی و سیاسی این مرز و بوم است .

از سوی دیگر نمایندگان جزء نخبگان جامعه می باشند و باید بدین موضوع پرداخت که جایگاه اجتماعی آنان کجاست و اصولاً مکانیسم کار این گروه چیست و در چه مسائلی از نوع سیاسی و اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی تأثیر گذار هستند که بیان این مسئله و پاسخ به آن نیاز به بررسی های دقیق دارد .

همان طور که می دانیم نخبگان از مؤثر ترین گروههای جامعه هستند که از عوامل و نیروهای مؤثر اجتماعی و سیاسی جامعه تشکیل می شوند و به نوعی عمل می کنند که تمام منافع و تصمیم گیری ها به منافع و علائق گروه نخبگان متمایل باشد

از سوی دیگر در درون فرهنگ یک جامعه مشارکت سیاسی از عمده ترین عناصر آن می باشد چرا که این مسئله از طرفی با زندگی روزانه مردم جامعه ارتباط دارد و از طرفی نیز تاریخ اجتماعی و سیاسی را می سازد . تأثیر عمل نمایندگان مجلس در قوه قانونگذاری در شکل گیری زندگی و ساختار اجتماعی و سیاسی دارای اهمیت بسیار است و به این اعتبار مقایسه مجالس قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران نشان خواهد داد که در هر یک از این مقاطع نمایندگان مجلس چه تأثیراتی در جامعه و بر نیازهای اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی آنان بر جای گذاشته است .

۱-۳ اهداف پژوهش

از آنجائیکه مشارکت سیاسی یک مسئله اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی است ، بررسی و شناخت آن از نظر جامعه شناختی امری ضروری می باشد . از طرفی بررسی رفتارها و کنشهای سیاسی مردم یک جامعه به ما فرصت می دهد که با نحوه و چگونگی آنها با دیگر عوامل و ارتباط و دخالت آنها نسبت به یکدیگر پی ببریم . برای شناخت این روند باید کلیه عناصر سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی را مد نظر قرار داد . به همین منظور محقق قصد دارد تا برای شناخت گوشه ای از کنشها و رفتارهای سیاسی و انتخاباتی مردم ایران در یک کار جامعه شناختی به صورت علمی به تحقیق و مطالعه پردازد،حال در این تحقیق تلاش شده است ، تا چگونگی برپائی مجالس قانونگذاری و انتخابات و عملکرد مجالس و نمایندگان آنها را در قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران مورد مطالعه جامعه شناختی تطبیقی قرار گیرد .

آنچه را که تحقیق به عنوان اهداف اصلی خود قرار داده است ، همانا شناخت درست این واقعیات و کنشهای سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی به نسل امروز و فردا و همچنین روند تحولات ایجاد شده در این کنشها و رفتارها در مجلس و نمایندگان قبل و بعد از انقلاب اسلامی می باشد .

۱-۴ ضرورت پژوهش:

در این مبحث اهمیت کاربردی و کارکرد راه گشایانه تحقیق در جهت پیشبرد اهداف علمی مورد نظر جامعه به صورت اهمیت معنائی و علمی و اهمیت آنی تحقیق بیان می شود . اهمیت تحقیق را می بایست در راستای توجه به پدیده ها و رفتارها و کنشهای سیاسی ، اجتماعی  و فرهنگی آن قلمداد کرد . شناخت و آگاهی نسبت به سیاست ، تاریخ ، اجتماع هر جامعه ای که در آن زندگی می کنیم و معرفی دقیق و آگاهانه آن باعث می شود تا افراد یک جامعه از دنباله روی ، تقلید و انفعال سیاسی بیرون بیایندو صرفاً به کنشهای عاطفی و سنتی نپرداخته و به سمت کنشهای عقلانی در سیاست رهنمون شوند .

یکی از راه های رسیدن به امر توسعه سیاسی – اجتماعی همانا شناخت دقیق و همه جانبه کنشها و  رفتارها و نهادهای سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی است و عناصر آنها و تکامل بخشیدن به آنها ست . که در این راستا شناخت دقیق فرهنگ سیاسی گروه های مختلف نه تنها در جهت برنامه ریزی کارشناسانه در سطح ملی و منطقه ای ضروری است بلکه همین شناخت و آگاهی ما بینش کلی و معقولانه ای را در افراد جامعه ایجاد می نماید که در رویاروئی با معضلات سیاسی – اجتماعی همیشه مقلد و دنباله رو نباشند و علاوه بر آن عملکرد صحیح و منطقی و عقلانی داشته باشند .

حال محقق در این تحقیق با توجه به مطالب فوق و اهمیت شناخت سازمانها و پدیده های سیاسی به بررسی مجالس مورد نظر می پردازد .

و بر همین اساس محقق اهمیت مطالعاتی این موضوع تحقیقاتی را مورد بررسی قرار می دهد.

۱-۵ چارچوب نظری

مطالعه عالمانه یک پدیده اجتماعی باید مبتنی بر رویکرد منظم علمی باشد و از آنجا که موضوع مورد پژوهش با ویژگی های خاص ( زمانی ، مکانی ) با نظریات مختلف روبروست . لذا باید با بهره گیری از نظریات متفکران مختلف که در این حوزه فکری به طرح نظریه و کار عملی پرداختند به طرحی نو اندیشید تا بتوان چشم اندازی خاص با تکیه بر تخیل جامعه شناختی ترسیم کرد و با توجه به آن به وارسی موضوع پرداخت . بنابراین نظریاتی که بتوان با آن پدیده نقش نمایندگان مجلس ، انتخابات و چرخش نخبگان را در ایران مطالعه کرد نظریاتی است از قبیل نظریات پاره تو ، موسکا ، مارکس ، سی رایت میلز ، شلر ، ما نهایم و شومپیتر که در این تحقیق از آنها استفاده شده و سود برده ایم . ضمن آن که سعی ما بر این است که بر اساس این نظریات چارچوب نظری پژوهش را تدوین نمائیم.

۱-۶ پرسشهای تحقیق:

دو نوع پایگاه در تحقیق وجود دارد که هر تحقیق با توجه به فرضیات خویش تنها می تواند یک پایگاه داشته باشد ، یا باید « پایگاه اثباتی » باشد یا « پایگاه کشفی » .

پایگاه کشفی:

وقتی که تحقیق بخواهد پرسشهایی را برای اولین بار مطرح کند که تاکنون هیچ پژوهشگر و مؤلف دانشمندی پیرامون آن کنکاش نکرده است در این صورت دارای پایگاه کشفی خواهد بود .

با مقدمات داده شده پرسشهای ذیل طرح و مورد بررسی و مطالعه جامعه شناختی قرار می گیرد.

۱ – مجالس شورای ملی قبل از انقلاب مجالسی مردمی و برگرفته از رأی مردم ایران بود ؟

۲ – آیا کارکرد مجالس شورای ملی با منافع ملت ایران همراه بوده است ؟

۳ – آیا مجالس شورای ملی تنها در مسیر تحقق منافع شاه و رژیم وی قدم بر می داشت ؟

۴ – آیا مردم ایران به مجالس شورای ملی قبل از انقلاب باور داشتند و مصوبات آن را حاوی منافع معیشتی خود می دانستند ؟

۵ – آیا خود نمایندگان این مجالس واقعاً خود را نماینده مردم ایران می دانستند ؟

همین سؤالات را دقیقاً می توان دربارۀ مجلس شورای انقلاب اسلامی و نمایندگان پس از انقلاب نیز مطرح نمائیم .

۱-۷ فرضیه های تحقیق

۱ – تعداد نمایندگان مجالس بعد از انقلاب بیشتر از نمایندگان مجالس شورای ملی قبل از انقلاب است .

۲ – تعداد نمایندگان معمم در مجالس بعد از انقلاب بیشتر از دوره های مشابه مجالس شورای ملی است .

۳ – تحصیلات نمایندگان مجالس قبل از انقلاب ( مجلس شورای ملی ) بیشتر از نمایندگان مجالس شورای اسلامی است .

۴ – تحصیلات حوزوی نمایندگان مجلس شورای اسلامی بیشتر از نمایندگان مجالس شورای ملی می باشد .

۵ – درصد آرا مأخوذه انتخابات های مجالس اسلامی به نسبت جمعیت بیشتر از آراء نمایندگان قبل از انقلاب می باشد .

۱-۸ روش تحقیق و تجزیه و تحلیل داده ها

روش تحقیق اسنادی و مطالعه ی کتابخانه ای و تاریخی خواهد بود . و روش تجزیه و تحلیل داده ها به شیوه تحلیل جامعه شناختی و تاریخی می باشد . بدلیل اسنادی و تاریخی بودن تحقیق نحوه گردآوری اطلاعات و داده ها و نحوه استفاده از اسناد و مدارک در این تحقیق از روش معمول مطالعات اسنادی تاریخی به شیوه جامعه شناختی استفاده می شود .

توجه ما به اظهارات و دیدگاه های صاحب نظران تاریخی ، مورخان و گزارش نویسان است و به صحت و سقم مطالب التفات نمی شود و همانطوریکه « دوروژه » می گوید : صداقت در تحلیل جامعه شناختی مطرح نیست .

منابع کتابخانه ای در ارتباط با انتخابات از دید تاریخی و مراحل مختلف آن که در فصل مربوطه به آن توجه شده است کلیه تغییرات و تجدید نظرها را در قوانین انتخاباتی و روشها مورد بررسی قرار داده است .

۱-۹ محدوده مطالعاتی (قلمرو تحقیق):

در حدود مطالعاتی می بایست حد ومرز تحقیق مشخص شود . منظور از حدود مطالعاتی آن دسته از بررسی ها و جستجوهایی است که در ارتباط با موضوع بوده لیکن با توجه به اهداف مطالعاتی ، جنبی هستند ، یعنی تحقیق با آنها تماس پیدا می کند .

بدین ترتیب یکی از ارکان مهم در حدود مطالعاتی ، متغیر شناسی است که امکان کار را مهیا می کند . بر این اساس با توجه به موضوع تحقیق که مقایسه جامعه شناختی نمایندگان مجالس قبل و بعد از انقلاب اسلامی می باشد حدود مطالعاتی آن متغیرهایی نظیر انتخاب نمایندگان و عملکرد نمایندگان و نتایج بدست آمده می باشد .

۱-۱۰ جامعه ی پژوهش:

مجموعه اسناد و مدارک موجود در مورد مجلس و قوه قانونگذاری و نمایندگان مجلس ملی و شورای اسلامی که درکتابخانۀ مجلس و مجامع علمی و فرهنگی پژوهشی تاریخی موجود می باشد در حد نیاز مورد مطالعه قرار گرفته است و به جهت مطالعات کتابخانه ای و اسنادی بودن تحقیق نیازی به اندازه گیری یافته های تحقیق نمی باشد .

۱-۱۱ تعریف اصطلاحات

نمایندگان قوه مقننه:

به نامزدهای انتخاب شده برای مجلس قانونگذاری

انتخابات :

برای هر دوره از مجلس انتخابات انجام می شود و مردم با رأی خویش نماینده مورد نظر خود را به مجلس گسیل می دارند .

مجلس :

مرکز قوه مقننه که جلسات آن در هفته اقلاً سه روز تشکیل می شود .

قانون:

تصمیماتی است از طرف اکثریت نمایندگان در ارتباط با نیاز مردم جامعه .

مصوبه:

قوانین به تصویب رسیده توسط نمایندگان را مصوبه می نامند .

قانون اساسی:

مادر قوانین هر جامعه است و بر مبنای آن دیگر قوانین نباید مغایر و مخالف با اصول قانون اساسی باشند .

قانون جزا :

مجازات تعیین شده برای هر جرم را قانون جزا می گویند .

شورای نگهبان:

شورائی است متشکل حقوقدانان و فقها برای نظارت مصوبات مجلس .

جلسات هفتگی:

جلسات مجلس شورای اسلامی است که در هفته سه بار تشکیل می گردد و به صورت علنی یا غیر علنی می باشد .

ادوار مجلس:

به هر دوره از مجلس که به مدت چهار سال طول می کشد .

حوزه انتخابیه:

معمولاً برای هر ۰۰۰/۱۵۰ نفر یک نماینده از حوزه های جمعیتی انتخاب می شود .

احزاب سیاسی:

مهمترین نهاد سیاسی و اجتماعی جوامع دنیای امروز .

۱-۱۲ محدودیت های پژوهش :

از جمله اصلی ترین و عمده ترین محدودیتی که گریبان هر پژوهشی را که به صورت مطالعۀ اسنادی و کتابخانه ای صورت می گیرد، همانا کمبود منابع، اسناد و مدارک و دست نیافتن بدانهاست. که در این تحقیق نیز این محدودیت ما را نیز به سختی آزرد و پژوهش را به طور عمده ای ناقص کرد. این کمبود و محدودیت چه در منابع و ماخذ و اسناد و مدارک مجلس شورای ملی به چشم آمد و بخصوص در مورد مجلس شورای اسلامی که متاسفانه بدلیل اینکه هنوز یک هماهنگی و همسویی میان موسسات آموزش عالی و پژوهشی- علمی با نهادهای سیاسی وجود ندارد و این شبهه وجود دارد که هدف اصلی هر پژوهش در حوزۀ جامعه شناسی سیاسی چیست، همکاریهای لازم نمی تواند صورت پذیرد و مسئولین با اطمینان خاطر منابع و اسناد و مدارک را در اختیار پژوهشگر قرار نمی دهند تا بتواند به طور کافی و کامل از آنها استفاده نماید. پس از جمله نارسائی ها و محدودیت های این پژوهش اینست که متأسفانه محافظت از امنیت وجاه و جان نمایندگان مجلس شورای اسلامی دامنگیر ما گردید و نتوانستیم آن طور که شایسته و بایسته بود به جمع آوری خصوصیات و ویژگیهای فردی و اجتماعی نمایندگان بخصوص دوره های اخیرنائل شویم و بیشتر منبع و مأخذ همان نشریات مجلس شورای اسلامی است که همان را هم به سختی و ناقص به دست ‌آوردیم.

۲-۱ تعریف نخبه[۱] سیاسی

ترقی و تعالی یا سقوط و فروپاشی هر مملکتی به نقش نخبگان سیاسی وابسته است و اندیشه و تفکر آنها در اجرای برنامه های سیاسی و اجتماعی و چگونگی تحقق خواستهای مردم به میزان تعیین کننده و سرنوشت سازی مؤثر می باشد . به عبارت دیگر ، تلاش در جهت افزایش ظرفیت نظام سیاسی جوامع در حال توسعه به لحاظ گستردگی ، تنوع و سرعت این دگرگونی ها محتاج دخالت یکی از زیر سیستمهای نظام سیاسی ، یعنی نخبگان سیاسی ، است که به خاطر توانایی تأثیر گذاری بر ساختار و عملکرد کل نظام سیاسی با هیچ یک از پاره نظامهای دیگر قابل مقایسه نیستند . از این رو ، برای فهم درست مفهوم ، خاستگاه و عملکرد نخبه سیاسی ، تبیین و تحلیل دقیق آن ضروری است .

موضوع اصلی بحثهای علمای علوم اجتماعی در چهل سال اخیر را گروه نخبه قدرتمند سیاسی و ساختار عملکردی آن تشکیل می دهد . در این بحثها ، گروه نخبه سیاسی در جوامع صنعتی غرب به عنوان گروهی رسمی که به طور قانونی برگزیده شده اند ، تعریف و تبیین می شود . در حالی که گروه نخبه در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران هنوز با تعریفهای پاره تو و موسکا که مفهوم گروه نخبه سیاسی را به مثابه یک مفهوم اساسی در دانش اجتماعی جدید وارد کرده اند ، همسویی بیشتری دارد . مفهوم گروه نخبه در جامعه ایران نمی تواند با مفهوم گروه۸ نخبه به شکلی که در کشورهای دموکراتیک غربی مطرح است ، منطبق باشد ؛ چرا که پیدایش گروه نخبه در این جوامع معلول عواملی چون انقلابهای سیاسی و صنعتی و دگرگونی های ساختاری در قشر بندی اجتماعی بوده است . در حالی که این عوامل در ایران یا اساساً صورت واقع به خود نگرفته یا با تأخیر انجام پذیرفته است ؛ در نتیجه تأثیر گذاری گروه نخبه سیاسی بر پویش تصمیم گیری امور داخلی و خارجی در کشورهای غربی به دلیل نسخ خاص نظام سیاسی آنها به نحوی است که در چارچوب آن جوامع قابل تبیین می باشد . بنابراین وضعیت نخبگان سیاسی ایران در مقطع زمانی مورد بررسی این نوشتار با دیدگاه موسکا که در درون طبقه سیاسی حاکم گروه کوچکتری ، یعنی نخبگان سیاسی ، را متمایز می سازد منطبق تر است . اگر در کشورهای صنعتی غرب تأثیر گذاری نخبگان سیاسی بر پویش سیاسی و اجتماعی جامعه نتیجه هوش ، دانش ، ذکاوت و تجربه آنهاست و دقیقاً با این برجستگی ها قابلیت اعمال نفوذ در افکار و اندیشه ها و تصمیم گیری های دیگران را دارند ، در ایران این امر به خاطر دارا بودن منشأ خانوادگی زمین دارای ملوک الطوایفی و از نظر سیاسی ، به خاطر مقام و منزلت اجتماعی استثنایی آنها بوده است .

جوامع روستایی – غیر مدنی در پویش نوسازی سیاسی و دگرگونی اجتماعی خود با مشکلاتی بسیار پیچیده تر و فروان تر نسبت به کشورهای توسعه یافته غربی رو به رو هستند بدین خاطر کشورهای در حال توسعه برای دست یابی به توسعه یافتگی در حوزه های مختلف سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی مجبورند در مرحله اول نهادها ، ارزشها و هنجارهای سنتی را اصلاح و یا اساساً از میان بردارند و برای جذب نیروهای اجتماعی پویا و فعال کردن آگاهانه مردم در پویش مشارکت ، نهادهای جدیدی را به وجود آورند . اگر بپذیریم که توسعه سیاسی مجموعه پویشهای مشارکت و نهادینگی سیاسی است ، در این صورت نهادینگی سیاسی به خودی خود صورت نخواهد گرفت ، بلکه شدیداً متأثر از تلاش مسئولانه و آگاهانه نخبگان سیاسی در جهت افزایش ظرفیت نهادهای سیاسی از طریق اصلاح نقشها ، هنجارها و نهادهای سیاسی است .

مگر صاحب نظری بر اهمیت نقش نخبگان سیاسی در جوامع توسعه یافته و با تأکید در جوامع در حال دگرگونی تأکید نکرد . هر چند که نقش مؤثر و سرنوشت ساز نخبگان سیاسی در پویش نهادینگی سیاسی یک جامعه به مفهوم پذیرش نقش مطلق آنان در پویش نو سازی سیاسی و دگرگونی اجتماعی نیست و عوامل و انگیزه های مختلفی چون فرهنگ ، منابع مادی ، ساختار طبقاتی، قشربندی اجتماعی نظام سیاسی داخلی و سنخ و ماهیت نظام بین المللی می توانند به نحوی بر رفتار نخبگان سیاسی تأثیر گذارند . در عین حال واقعیتی است انکار ناپذیر که فقط نخبگان به مثابه اقلیتی قدرتمند با بهره گیری از فرصت های مناسب و با استفاده بهینه از امکانات مادی و معنوی راه حلهای متناسب با شرایط درونی جامعه تدوین و به اجرا می گذارند . نخبگان سیاسی همان نخبگان قدرت می باشند .(آدمیت، ۱۳۵۵)

اما هیچ تعریفی کاملاً با یکدیگر منطبق نمی شوند ، در عین حال در اصل موضوع ، که گروهی کوچک – رسمی و سازمان یافته سیاسی بر اکثریت سازمان نیافته حکومت می رانند ؛ اختلافی میان آنها وجود ندارد . آنچه مایه اختلاف است ، حد و حدود و ترکیب نخبگان است ، به طوری که از یک سو می توان مفهوم نخبگان را به حدی وسعت بخشید که تمامی مدیران سازمانها و مؤسسات رسمی و غیر رسمی یک جامعه را در بخش های گوناگون در بر می گیرد و از سوی دیگر ممکن است حوزه معنایی آن را تا آنجا محدود کرد که شمار نخبگان از شمار انگشتان دست تجاوز نکند .

«نخبگان سیاسی به عنوان بخش اصلی قدرت حاکم هستند که رفتار سیاسی آنان حوزه وسیعی از جامعه ایران را تحت سلطه خویش در می آورد . بنابراین قدرت سیاسی نخبگان قدرتی است که در درون نظام سیاسی اعمال می شود . با توجه به وجود اختلاف بین توزیع قدرت بر حسب نهادها و ساختارهای رسمی حکومت با توزیع واقعی آن در نظام سیاسی ایران ، تعیین دقیق این که چه کسی واقعاً نخبه سیاسی است و چه کسی نیست ، بسیار مشکل است . تحقیقات اولیه نشان می دهد که در ایران نمونه بارز آن دسته از جوامعی است که ضریب متغیر بین توزیع واقعی و رسمی قدرت در آنها بسیار زیاد است . نادیده گرفتن اختلاف توزیع رسمی و حقیقی قدرت برای اهداف شناسایی نخبه سیاسی می تواند به یک تحریف فاحش در سیاست ایران منجر شود ». (هالیدی، ۱۳۸۵، ص ۵۵).

چه تعریف نخبه سیاسی با کمک گرفتن از جامعه سیاسی غربی انجام گیرد و چه با معیارهای خاص شرقی یا ایرانی ، آنچه مسلم است اینکه بر طبق تعریف موسکا همیشه گروهی برگزیده با مشخصات خاص خود بر این مملکت فرمان رانده اند . بدین ترتیب ، نخبگان سیاسی در جامعه ایرانی ، قدرت سیاسی را تصاحب کرده ، توان کاربرد آن را در سطح وسیعتری ، به نسبت سایر اعضای جامعه ، در اختیار دارند .

بحث ، عمدتاً بر این فرض که دارندگان مناصب رسمی ، اعم از قانونگذاران و مجریان ، جزو گروه اصلی نخبگان سیاسی رسمی در جامعه ایران محسوب می شوند ، تأکید دارد . منظور از نخبگان سیاسی رسمی هر دو نوع نخبه ابزاری و فکری است ؛ زیرا چگونگی پیدایش و عملکرد خاص نخبگان سیاسی در جامعه غیر مدنی ایران ما را از تفکیک نخبگان فکری و نخبگان ابزاری باز می دارد . اصولاً ، نخبگان فکری ، یعنی صاحبان اندیشه که مسئولیت اصلی بهینه سازی جامعه را بر عهده دارند ، از سوی دیگر ، نخبگان ابزاری ، یعنی صاحبان قدرت سیاسی و اقتصادی ، را بدون فکر و اندیشه انگاشتن ما را به بیراهه سوق خواهد داد . به طور مثال ، قائم مقام فراهانی ، امیر کبیر ، میرزا حسن خان قزوینی و امین الدوله را جزو کدام یک از گروه نخبگان باید ذکر کرد ؟ طبیعی است که همه آنها هر دو ویژگی عملکردی نخبگان را دارا بودند .

نخبگان سیاسی در روند نهادینگی سیاسی جوامع در حال دگرگونی نقش تعیین کننده و مؤثری دارند . البته نقش مؤثر نخبگان سیاسی در پویش نوسازی سیاسی و اجتماعی جامعه به معنای پذیرفتن نقش مطلق آن نیست . عوامل گوناگونی ، از تعارضات فرهنگی ، منابع زیرزمینی ، ساختار اجتماعی و طبقاتی گرفته تا موقعیت جغرافیایی و نظام بین المللی می توانند بر رفتار نخبگان تأثیر گذارند و تسهیلات و یا موانعی را در جریان تصمیم گیری های عمده ایجاد نمایند . اساسی ترین نقش نخبگان سیاسی در پویش نهادینگی سیاسی و بسط حوزه سیاست ، مشروعیت بخشیدن به ارزش ها و نهادهای جدیدی است ، که اصول و مبانی همکاری و همزیستی عمومی را تبیین می کنند و به پویش سیاسی خصلتی ملی – اخلاقی می بخشند .

۲-۱-۱ نخبگان[۲] و نظام های سیاسی

جوامع دستخوش دگرگونی در پویش نوسازی اجتماعی و سیاسی با مشکلاتی به مراتب پیچیده تر از جوامع پیشرفته صنعتی رو به رو می شوند . چرا که در این جوامع ساختارهای مانع دگرگونی باید کاملاً نابود شوند و نهادهای جدید با قابلیت جذب نیروهای اجتماعی نو تأسیس شوند . در چنین شرایطی نقش و میزان مشارکت نخبگان در طرح و اجرای برنامه های متناسب با شرایط یک جامعه دستخوش دگرگونی افزایش می یابد . به عبارت دیگر نخبگان سیاسی می توانند در پویش افزایش ظرفیت نظام سیاسی و در تحلیل نهایی در پویش نهادینگی نظام سیاسی نقش تعیین کننده ای باز کنند . لذا می خواهیم در این پس از ارائه تعریفی مختصر از نظام سیاسی و افزایش ظرفیت آن به این سؤال پاسخ دهیم که نخبگان سیاسی چگونه بر پویش افزایش ظرفیت نظام سیاسی تأثیر گذاشته اند .(ازغندی، ۱۳۵۷-۱۲۸۵)

جوامع درهر شرایط زمانی و مکانی که باشد نیازهای اساسی دارد که باید برآورده شود ، تا بتواند به حیات خود ادامه دهد . برای چنین امری وجود تقسیم کار و تخصیص وظایف الزامی است . برآوردن نیازهای متفاوت در هر اجتماع وسایل و ابزارهای خاص خود را می طلبد و به همین خاطر در هر جامعه بخشهایی ویژه و سازمانهای خاص به انجام وظایفی مشخص اشتغال دارند که در پی دستیابی به اهداف اصلی و برآورده سازی نیازهای اساسی جامعه بوده و در مجموع یک کل بهم پیوسته و در ارتباط مستمر را تشکیل می دهند که به آن نظام اجتماعی گفته می شود . نظام سیاسی بخشی از نظام اجتماعی را تشکیل می دهد . نظام سیاسی را می توان به معنای کوششی برای تحت قاعده مشخص درآوردن و تبیین نحوه پیوند عناصر یک رژیم سیاسی خاص به کار برد ، نظام سیاسی شکل اساسی دولت است و نه تنها سازمانهای حکومتی همچون قوای سه گانه را در بر می گیرد ، بلکه با عنایت به وضعیت ساختارهای موجود در هر نظام سیاسی به روابط توزیع اقتدار میان سازمان ها ، گروهها و ساختارها نیز می پردازد .

افزایش ظرفیت نظام سیاسی به معنی تعریف جدیدی از ارزشها و نهادهای مشروعیت به منظور سر و سامان دادن مشارکت آمیز مردمی به نظمی نو است و اگر قبول کنیم افزایش ظرفیت نظام پویشی است جهت بازگرداندن حالت توازن به نظام ، یک جامعه عقلایی با ثبات و یک نظام سیاسی در حال تعادل هیچ گاه نیازی به افزایش ظرفیت خود ندارد ، بلکه افزایش ظرفیت نظام به مثابه پویشی معطوف به اراده را عمدتاً باید در کشورهای دستخوش دگرگونی جستجو کرد . از سوی دیگر افزایش ظرفیت زمانی به نهادینگی منجر می شود که نمادها و ارزش نو در قالب هنجارها و نقش های جدید سازمان دهی شوند . در اینجا است که نخبگان می توانند در تعریف و تبیین ارزشها و طرح های نو و نهادی کردن آنها نقش ایفا کنند .

۲-۲ تعریف طبقه حاکم از نظر موسکا[۳]

موسکا در کتاب « طبقه حاکم » می نویسد :

« در کلیه جوامع ، از عقب مانده ترین آنها تا پیشرفته ترین و قدرتمندترین جوامع دو طبقه وجود دارد ؛ یک طبقه حاکم و یک طبقه محکوم » . طبقه حاکم اقلیت سازمان یافته ای را تشکیل می دهد که قدرت حکومت را در انحصار داشته و از  تمام امتیازاتی که قدرت به همراه می آورد ، برخوردار است ؛ در حالی که در طبقه غیر حاکم شامل توده های عظیم مردم غیر متشکل است که تحت رهبری طبقه اول قرار گرفته و از آن تبعیت می کند . این هژمونی گهگاه قانونی و در بسیاری از اوقات با به کار گیری قهر امکان پذیر است .

می توان نتیجه گرفت که عناصر غیر دموکراتیک و مستبدانه قدرتمندی در نظرات موسکا وجود دارد ؛ چرا که از نظر او در تمام جوامع ، بدون توجه به سنخ و ماهیت نظام حکومتی ، طبقه حاکم سیاسی ، به منظور تأمین منافع خود ، عمدتاً از طریق تحمیق مردم و استفاده از زور قابلیت اداره کشور را دارد . می توان از نظریه نخبگان موسکا چنین برداشت کرد که همه جوامع بشری ، کوچک یا بزرگ ، سنتی یا مدرن ، و صنعتی یا غیر صنعتی از داشتن حکومت ناگزیرند و در هر جامعه بشری به طور اجتناب ناپذیر یک طبقه کوچک حکومتگر و انبوه مردم حکومت شونده حضور دارند .

مشکل است ساختار طبقاتی جامعه مورد نظر موسکا را بدون تشکیلات تبیین کرد ( از دیدگاه وی سلطه حکومت رانی اقلیت تنها و تنها به علت سازمان یافتگی و نیز به دلیل وجود وحدت و یکپارچگی نظر در اهدافشان است ) . موسکا می نویسد : « سلطه اقلیتی سازمان یافته که از انگیزه واحدی پیروی می کند ، بر اکثریت نامتشکل اجتناب ناپذیر است . از آنجا که هر یک از افراد گروه اکثریت غیر متشکل ، ناگزیر است در مقابل گروه سازمان یافته به تنهایی بایستد ، نهایتاً مقاومت و ایستادگی آنها در برابر قدرت اقلیت غیر ممکن است . »

موسکا ضمن تأکید بر سازمان یافتگی گروه اقلیت – به عنوان یک امتیاز برتر در مقابل گروه اکثریت سازمان نیافته – از خصوصیات برتری جویانه دیگر نخبگان حاکم از جمله امتیازات مادی ، منش روشنفکرانه و قابلیت روانی سخن می راند . اصولاً به اعتقاد او گروه نخبه حاکم باید شخصیتهایی را در بر گیرد که چنین امتیازاتی داشته باشد .

موسکا همانند پاره تو بر این اعتقاد است که به موازات پیشرفت تمدن ، درآمد ناشی از زمینداری افزایش می یابد . سپس در هر شرایط مناسبی تغییر و تحول حائز اهمیتی در ساختار اجتماعی جامعه صورت می پذیرد . در این مرحله از گذار تاریخی بشریت ، طبقه نظامی سلطه گر کم و بیش دست اندازی انحصاری به املاک را شروع می کند و بدین ترتیب و در این مرحله ثروتمندی و دارا بودن ، جایگزین مشخصه های سرشت گونه طبقه حاکم می شود .

نظریه موسکا در باب ظهور و سقوط طبقه حاکم سیاسی به آموزش دیالکتیکی کارل مارکس بسیار شبیه است . او می نویسد : « تاریخ تمدن بشریت را می توان بر اساس تضاد موجود میان نیروهایی که برای کسب قدرت و حکومت رانی تلاش می کنند و علاقمند به انحصاری کردن و ابدی کردن قدرت سیاسی هستند و نیروهای جدیدی که جهت تغییر شرایط و مناسبات قدرت و قدرتمداری می کوشند ، تبیین و تفسیر کرد . این تضاد ، حاصلی جز نفوذ دائمی و متقابل قشر صدرنشین ، در درون قشر پایینی نخواهد داشت . چنانچه شرایط مناسبی برای تأمین انتظارات طبقه حاکم سیاسی وجود نداشته باشد و یا چنانچه طبقه حاکم ویژگی های خود را از دست بدهد .

موسکا می گوید نظام سیاسی ، یک ملت و یک تمدن ، در صورتی می تواند عمر ابدی کند که خود را مستمراً و مناسب با شرایط تغییر دهد ؛ بدون آن که ضرورت داشته باشد از موقعیت و قدرت خود صرف نظر کند . »

۲-۲-۱ حکومت بهترین ها

اصطلاح گروه نخبه در نظریات سیاسی با اصل مسلم ضرورت حکومت بهترین ها پیوند خورده است و موسکا از « بهترین ها » در حیات سیاسی جوامع عبارت است از « انسانهایی که در موقعیت مناسبی هستند و قادرند که بر همنوعان خود به بهترین نحو حکومت برانند » . پذیرش این واقعیت که طبقه ای – طبقه حاکم – حکومت می راند ، خود دلیلی است که این طبقه ازعناصر به هم پیوسته و همگون تشکیل شده اند که در زمان و مکان مشخص مناسب ترین عناصر برای حکومت رانی هستند . البته ضرورتی نیست که این بهترین ها همیشه روشن فکرترین و بشر دوست ترین انسانها باشند .

از تفسیرهای موسکا به این نتیجه خواهیم رسید که تلقی موسکا از « بهترین ها » صرف نظر از این که این نیروها به چه نحوی به قدرت می رسند ، شامل تمامی شخصیتها و یا گروه هایی می شود که از ویژگی های استثنایی برخوردارند . با وجودی که موسکا قابلیت همه گروه ها دربه قدرت رسیدن را به رسمیت می شناسد ، ولی گروهها و رژیمهای فاشیستی را بهترین و مناسب ترین گروه های اجتماعی و نظامهای سیاسی می داند .

۲-۲-۲  موسکا و نظام نمایندگی

موسکا در آخرین نوشته های خود توجه بیشتری به ماهیت و نقش گروه نخبه در جوامع پیشرفته و دموکراتیک اروپایی مبذول می دارد و سودمندی انتخابات و ضرورت نهادهای نمایندگی در نظام سیاسی را خاطر نشان می سازد . او می نویسد : « بی آنکه بخواهیم انکار کنیم ، نظام حکومتی مبتنی بر سیستم نمایندگی ، امکاناتی فراهم می آورد که با استفاده از این امکانات نیروهای اجتماعی مختلفی می توانند در نظام سیاسی و پویش تصمیم گیری مشارکت برجسته و بدین ترتیب نفوذ بیش از حد سایر نهادها و نیروهای اجتماعی ، بویژه قدرت دیوانسالاری را محدود نمایند . » در حالی که در نوشته های قبلی خود بر این امر تأکید می ورزد که « دریک نظام دموکراتیک ، نمایندگان به وسیله رأی دهندگان انتخاب نمی شوند ؛ بلکه در حقیقت انتخاب شوندگان شخصاً و یا توسط دوستان و طرفدارانشان مردم را به انتخاب کردن او تشویق و وادار می نمایند . »

به باور موسکا ، نهادهای نمایندگی درون نظام سیاسی دموکراتیک ، نه تنها به عنوان ابزار کنترل و محدود سازی گروه نخبه اهمیت دارند ، بلکه همچنین وسیله ای هستند تا نیروهای نوپای جامعه به مثابه نماینده گروه نخبه امکان یابند در قدرت حکومتی نیز سهیم شوند . اصول مهم از انتخابات آزاد ، توازن سیاسی و حکومت اکثریت از نظر موسکا تا زمانی محترم شمرده می شود که منجر به سلب قدرت نخبگان حاکم توسط مردم نگردد . در غیر این صورت ، این اصول افسانه ای بیش نیستند . به عبارت دیگر به رغم این که موسکا بعضی از اصول دموکراسی پارلمانتاریستی را می پذیرد ولی تا آخرین مرحله عمر خویش به عنوان نماینده جدی و طرفدار با وفای نظریه نخبگان باقی می ماند .

۲-۳ نظریه پاره تو درباره گروه نخبه