عنوان :

پایان نامه ساختار و تشکیلات حکومتی ایران از دوره خلفای راشدین تا عصر مامون

تعداد صفحات : ۱۷۶

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده :

ایرانیان در تحولات جهان اسلام نقش و جایگاه ارزنده‌ای داشته، و در تکوین و شکل‌گیری تمدن اسلامی نقش برجسته‌ای داشته‌اند، و هرگز بی عدالتی، ظلم و جور و فساد را تحمّل نکرده، و هر حکومتی، این خصوصیات را داشته و حاکم بر مردم متمدن ایرانی بوده است، به ساقط کردن آن حکومت مبادرت ورزیده‌اند. وجود نقاط مبهم در هر موضوعی پرداختن به تحقیق را امری ضروری می‌سازد و محقق را بر آن می‌دارد تا به کشف حقایق از غیرحقایق بپردازد. بنابراین بسیار اهمیت دارد تا با تحقیقی کامل و با استناد به شواهد عقلی و نقلی به بررسی مسائل پرداخته شود که از علل انتخاب این موضوع می‌باشد.

محور کلیدی پایان نامه حاضر به بررسی ساختار و تشکیلات حکومتی ایران از دوره خلفای راشدین تا عصر مامون اختصاص یافته است. در این پایان نامه سعی شده است تا نقش ایرانیان را در حکومت خلفا بررسی نموده و سپس عوامل تدا وم و تحول آن را مورد کنکاش قرار دهیم .

سوال اصلی پژوهش مزبورعبارت است از اینکه(( آیا ساختار حکومتی خلفا تحت تاثیر ساختار حکومتی ساسانیان بود یا نه )) ؟

و فرضیه اصلی  عبارت است از اینکه (( تشکیلات اداری اموی و عباسی  برگرفته از تشکیلات ساسانی بود و نقش ایرانیان در تغییر حکومت از امویان به عباسیان نقش پررنگی بود))

این پایان نامه در پنج فصل به ترتیب زیر سامان بندی شده است :

فصل اول : کلیات پژوهش

فصل دوم: ساختار حکومتی ساسانیان

فصل سوم : بررسی نحوه حکومت خلفای راشدین

فصل چهارم : بنی امیه و جانشینی آن بعد از خلفای  راشدین و نقش موالی (( ایرانیان)) در آن حکومت

فصل پنجم : نقش ایرانیان در امور حکومتی و شکوفایی تمدن اسلامی در خلافت عباسی تا عصر مامون.

سقوط امپراطوری ساسانی از حوادث مهم تاریخی است که منجربه شکل‌گیری تمدن اسلامی در سرزمین ایران گردید، تمدنی که ایرانیان برای شکل‌گیری آن تاوان سنگینی دادند و حقارتها و سختی‌های فراوانی را متحمّل شدند، زیرا اعراب هرگز خود را برابر با ایرانیان نمی‌دانستند و به چشم تحقیر به آنها می‌نگریستند.

جنگهای طولانی حکومت ساسانی که تا پایان عهد خسروپرویز تقریبا  یکسره ادامه داشت، ایران را خالی از نیروی فعالی کرده بود که برای توسعه و گسترش صنعت و کشاورزی لازم بود.

فشارهای ناشی از جنگ ها فقر مردم را بیشتر می‌کرد و بر نارضایتی و خشم آنان نسبت به حکومت ساسانی می‌افزود، و طبیعی است که آنان به سبب سختی‌هایی که متحمل می‌شدند، هیچ گونه احساس همبستگی و حمایت از ساسانیان نداشتند.

در روزگار ساسانی بین‌النهرین قسمتی از خاک ایران محسوب می‌شد و بخش مهمی از مواد غذایی کشور را تأمین می‌کرد، به جهت سرگرم شدن شاهان ساسانی در جنگ‌ها، سدّ فرات و چند سدّ دیگر بر اثر طغیان آب شکست برداشت، و با جاری شدن سیل به زمین‌های کشاورزی، و تبدیل این زمین‌ها به باتلاق، کشاورزی نابود گردید و گرسنگی و قحطی و طاعون رواج پیدا کرد.

جامعه ساسانی بر دورکن مالکیت و خون استوار بود و حدود و مقرراتی معین، نجبا و اشراف را از عامه مردم جدا می‌کرد.

در اوج ضعفهای حکومت ساسانی و اوضاع بحرانی ایران، دولت جدید التأسیس اسلامی با تمام نیرویی که به برکت اسلام و در سایه یکپارچگی و وحدت به دست آورده بود، برای گسترش اسلام و کسب غنائم جنگی تلاش عظما می‌کرد. پس اگر هدف اصلی حملات به سرزمین ایران را گسترش حوزه جغرافیایی اسلام و ترویج آئین اسلام بدانیم. مسلماً هدف بعدی اعراب گشایش در زندگی‌شان بوده است، زیرا بسیاری از اعراب مناطق مختلف عربستان، به یثرب مهاجرت کرده بودند، و محیط آن شهر برای اشتغال و زندگی این مردم استعداد نداشت، فتوحات و گسترش آن، هم کاری برایشان فراهم می‌ساخت و هم زندگیشان  را تأمین می‌کرد.

از فرامینی که برخی خلفا برای سپاه مسلمانان و نیز از پیامهایی که فاتحان مسلمان به خلفا و مردم ارسال می‌کردند، همه از غنائم جنگی خبر داده‌اند. پس از فتح بصره، مسلمانان در سیم و زر غوطه‌ور شدند، و همین امر سبب شد تا آنها برای ادامه فتوحات علاقه‌ی بیشتری داشته باشند.

یکی دیگر از اهداف فتوحات این بود که وجهه‌ی سیاسی خلافت موجه جلوه می‌شد و اگر توجه عربها به جنگهای خارجی معطوف نمی‌شد، ستیزه‌جویی آنها مایه‌ی اختلاف و فتنه‌های داخلی می‌شد، زیرا بعد از فوت پیامبر اکرم (ص)، به مسئله غدیر خم و تعیین حضرت علی (ع) به عنوان خلیفه هیچ توجهی نکردند و ابوبکر را به خلافت برگزیدند.

مهمترین عللی که باعث پیروزی اعراب بر ساسانیان شد: داشتن روحیه اسلامی بر اثر تبلیغات حضرت رسول اکرم (ص)، و یکدل بودن اعراب مسلمان و معتقد بودن به این نکته که به فرمان خدای لایزال و برای گسترش دین اسلام به جنگ کفار می‌روند. عقیده به شهادت و اجر اخروی و نیز کسب غنیمت در جرأت بخشیدن به اعراب بسیار حایز اهمیت بودند. بایستی به نکته قابل توجه دیگری اشاره نمود و آن تازه نفس بودن اعراب و چابکی آنها در نبرد و نیز قناعت را مدنظر دادن، که در پیروز شدن آنها بر ایرانیان سهم به سزائی داشته است. به اتفاق آراء مورخان از دیگر عوامل پیروزی مسلمانان را اهمیت دادن ایشان به انتخاب فرماندهان جنگ بود، چنانکه در دوره‌ی حضرت رسول اکرم (ص) مردان لایق و بزرگی مانند حضرت علی (ع) و جعفربن ابیطالب و سپس در دوران ابوبکر و عمر اشخاصی مانند خالدبن ولید و سعدبن ابی وقاص به فرماندهی انتخاب، و با هدایت صحیح لشکر موجب ظفر مسلمانان شدند.

سیاست مشغول کردن ایرانیان از سوی اعراب، و نیز همکاری اشراف و مرزبانان ایران با اعراب، و دادن امتیازات مناسب برای ایرانیانی که با اعراب مصالحه کنند از جمله دیگر عوامل پیروزی مسلمانان بودند.

ایرانیان از عربها به خوبی استقبال کردند و دین اسلام را با رغبت پذیرفتند، زیرا به سبب تسلط اعراب از ظلم حکام و خدمات سپاهی رهائی می‌یافتند و همچنین عربها با دین ایرانی‌ها کاری نداشتند و به پیروان دین زرتشت و یهود و مسیح آزادی عمل می‌دادند و با پرداخت جزیه مراسم خود را آزادانه به جای می‌آوردند. گروهی از ایرانی‌ها به سبب سادگی تعلیمات اسلام و مساواتی که برای همه مقرر شده بود زود بدان گرویدند. صنعتگران و پیشه‌وران و طبقات متوسط و کشاورزان که پیش از آن در فشار طبقه اشراف بودند با رغبت پیرو اسلام شدند، زیرا در سایه اسلام از آزادی و مساوات برخوردار می‌شدند. صرف نظر کردن از مذهب زرتشت برای ایرانیان مشکل نبود، زیرا به سبب ضعف ساسانی، نفوذ پیشوایان دینی سستی گرفته و نتوانسته بودند مردم را زیر نفوذ تعلیمات خود نگاه دارند.

پس از فتح ایران قبایل مختلف عرب به کشور ما مهاجرت نمودند. در دوره‌ی بنی‌امیه این مهاجرتها به نواحی مختلف ایران ادامه یافت. بیشترین مهاجران در خراسان ساکن شدند و این عده که در همه شهرهای خراسان پراکنده شدند در اثر تماس با مردم محلی، دین اسلام را در این مناطق منتشر کردند. عده‌ای از ایرانیان نیز از نواحی غربی به مناطق شرق که هنوز به تصرف اعراب در نیامده بود.مهاجرت نمودند و گروهی نیز برای حفظ اعتقادات خود کشور را ترک نمودند و راهی هندوستان شدند.

اسکان اعراب در ایران باعث روابط اجتماعی خاصی میان دو قوم شد. اعراب نژاد پرست به عنوان قوم فاتح، خود را برتر از ایرانیان می‌دانستند و آنها را برخلاف تعالیم دینی خود به عنوان موالی تحقیر می‌کردند. ایرانیان نیز اعراب را به سبب پایین بودن سطح فرهنگشان به دیده حقارت می‌نگریستند. اما همین مناسبات دو قوم به این صورت نبوده است، گاهی روابط طرفین دوستانه و محبت آمیز بوده است.

سرزمین ایران به دلایل مختلف در دوره بنی امیه مرکز عمده مخالفین حکومتی بود. ایرانیان قبل از حمله اعراب قوی‌ترین ملل جهان آن روزگار بودند، که بسیاری از ملل از جمله اعراب را مقهور خود گردانیده بودند. بدین جهت بیش از ملل مغلوب دیگر، از رفتار برتری جویانه و تحقیرآمیز بنی‌امیه ناراحت بودند. این عامل ایرانیان را مستعد پیوستن به قیامهای ضد حکومتی نموده بود، و در این راه به نهضت عباسیان پیوسته و آنان را در غلبه بر امویان یاری کردند. عباسیان با تأسیس شبکه‌ای سری به تبلیغات مخفیانه در خراسان پرداختند و ایرانیان بسیاری برایشان پیوستند.

سرانجام با همکاری میان طرفدار خاندان بنی‌عباس و ایرانیان طرفدار ایشان، این نهضت به پیروزی رسید و خاندان بنی‌امیه سرنگون شدند. ایرانیان که در این پیروزی سهم به سزایی داشتند، خواهان این بودند که سهم بیشتری را در اداره امور جامعه اسلامی برعهده گیرند.

با برقراری دولت عباسیان اوضاع اجتماعی ایرانیان بسیار بهتر شد، اولین خلفا که از نقش ایرانیان در تأسیس این دولت به خوبی اطلاع داشتند، در محکم ساختن شالوده حکومت عباسی از ایشان استفاده کردند. خصوصاً اینکه ایرانیان دارای پیشینه‌ای درخشان بودند و سابقه‌ای طولانی در تمدن داشتند. ایرانیان مشاغل و مناصب حساس حکومتی را در اختیار گرفتند و تشکیلات دیوانی جامعه اسلامی، از تشکیلات ساسانیان تقدیر شد. وزرا از میان بزرگان ایرانی انتخاب می‌شدند و پست‌های کلیدی جامعه را به هم نژادان خویش واگذار می‌کردند.

کم کم خلفا ایرانیان را بر سایر اقوام برتری دادند و اعراب به کناری رانده شده، ایرانیان جایگاه آنان را در اختیار گرفتند. با افزایش قدرت روز افزون ایرانیان، اعراب سعی می‌کردند با انواع حیله‌ها و تدبیرها ایرانیان را از کار برکنار نمایند و خود جانشین آنها شوند. با همین هدف بود که خون برخی از وزیران ایرانی ریخته شد و جان و مال آنان به هدر رفت. هارون الرشید خاندان برمکی را برانداخت و مأمون فضل بن سهل را از میان برداشت.

با سعی و تلاش ایرانیان، آداب و رسوم ایرانی در دربار خلفای عباسی چنان رواج یافت که دربار عباسیان شباهت فراوانی به دربار ساسانیان پیدا کرد. هنرمندان ایرانی در موسیقی و شعر به دربار راه یافتند و زینت بخش مجالس خلفا شدند. هنرهای ایرانی سرمشقی برای هنرمندان اسلامی شد و هنرمندان در رشته‌های مختلف از منابع کهن ایرانی الهام گرفتند. دانشمندان و علمای ایرانی مورد توجه خلفا واقع شدند و به گسترش و پیشرفت علوم در جامعه اسلامی کمک کردند، خدمات فراوان علمای ایرانی سبب رواج علوم در تمدن اسلامی شد. منجمان و طبیبان ایرانی مورد توجه خلفا قرار گرفتند و از مقربان درگاه شدند، و این امر سبب شد که فکر ایرانی و اسلوب بیان و کتابت و صنایع ادبی ایشان در میان مسلمان نشر یابد و علوم ایرانی زیربنای مطالعات و تحقیقات دنیای اسلامی گردد.

در جدال میان امین و مأمون، ایرانیان به حمایت از مأمون برخاستند و کمک کردند تا خلافت به او منتقل شود، نفوذ و قدرت ایرانیان در این زمان چنان زیاد شد که برخلاف گذشته، عربان نسب خویش را به ایرانیان می‌رساندند و مدعی انتساب با خاندان کسری بودند.

واژه های کلیدی: ساسانیان، حکومت خلفا، بنی امیه ، مامون، ایرانیان

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش    ۱
۱-۱- مقدمه    ۲
۱-۲- بیان مسئله    ۵
۱-۳- علل انتخاب موضوع، اهمیت و فایده آن    ۵
۱-۴- اهداف پژوهش    ۶
۱-۵- سئوال اصلی پژوهش    ۶
۱-۶- سئوالات فرعی پژوهش    ۶
۱-۷- فرضیه های اصلی پژوهش    ۶
۱-۸- فرضیه های فرعی پژوهش    ۶
۱-۹- پیشینه پژوهش    ۶
۱-۱۰- روش پژوهش    ۷
۱-۱۱- سازمان دهی پژوهش    ۷
۱-۱۲- بررسی منابع    ۸
فصل دوم: ساختارحکومتی ایران درزمان ساسانیان    ۱۴
۲-۱- تشکیلات اداری حکومت ساسانی    ۱۵
۲-۲- ساختارسیاسی ایران دردوره ساسانی    ۲۱
۲-۳- اوضاع اجتماعی ایران دردوره ساسانی    ۲۵
۲-۴- اوضاع اقتصادی ایران دردوره ساسانی    ۳۱
۲-۵- دلایل انقراض حکومت ساسانی    ۳۸
فصل سوم: بررسی حکومت خلفای راشدین    ۴۴
۳-۱- ابوبکر    ۴۵
۳-۲- عمر    ۵۳
۳-۳- عثمان    ۶۴
۳-۴- حضرت علی (ع)    ۶۹
فصل چهارم: بنی¬امیه و جانشینی آن بعد از خلفای¬راشدین و نقش موالی(ایرانیان) در آن حکومت    ۸۱
۴-۱- بنی امیه و جانشینی آن بعد از خلفای راشدین    ۸۲
۴-۲- خلافت معاویه    ۸۲
۴-۳- خلافت یزید    ۸۹
۴-۴-تحلیلی ازحکومت امویان    ۹۴
۴-۵- سیاست امویان    ۹۶
۴-۶- علل سقوط امویان    ۱۰۵
فصل پنجم: نقش ایرانیان درامورحکومتی و شکوفائی تمدن اسلامی در خلافت عباسی تا عصرمامون    ۱۰۸
۵-۱- عباسیان    ۱۰۹
۵-۲- واگذاری مشاغل ومناصب به ایرانیان    ۱۱۵
۵-۳- برامکه    ۱۱۸
۵-۴- رواج آداب ورسوم ایرانیان    ۱۳۵
۵-۵- خدمات ایرانیان درگسترش علوم    ۱۳۷
۵-۶-نزاع میان امین ومامون وافزایش نفوذایرانیان    ۱۴۲
فصل ششم: مقایسه حکومتهای ساسانی،خلفای راشدین،امویان وعباسیان    ۱۴۸
۶-۱- ساسانیان    ۱۴۹
۶-۲- خلفای راشدین    ۱۵۱
۶-۳- امویان    ۱۵۵
۶-۴- عباسیان    ۱۵۶
پایان سخن و نتیجه گیری    ۱۵۸
منابع ومآخذ    ۱۶۵
چکیده انگلیسی    ۱۷۱

کتابنامه

۱-آربری.آج ودیگران،تاریخ اسلام(پژوهش دانشگاه کیمبریج)،ترجمه احمدآرام،انتشارات امیرکبیر،تهران،تهران،۱۳۷۸٫

۲-ابراهیم حسن،حسن،تاریخ سیاسی اسلام،ترجمه ابوالقاسم پاینده،جلد۱و۲،انتشارات جاویدان،۱۳۷۳٫

۳-ابن اعثم کوفی،احمدبن محمدبن علی،الفتوح،ترجمه محمدحسن مستوفی هروی،جلد۱۴،به کوشش غلامرضاطباطبایی مجد،تهران،آموزش انقلاب اسلامی،۱۳۷۲٫

۴-ابن اثیرعزالدین علی،تاریخ الکامل،تصحیح سیدمحمدحسین روحانی،جلد۷،چاپ دوم، انتشارات کتب ایرانی، تهران،۱۳۷۴ش.

۵-ــــــــــ، تاریخ کامل بزرگ اسلام وایران،ترجمه عباس خلیلی،جلد۲و۱۰،تهران،انتشارات علمی،۱۳۷۰٫

۶-اصفهانی، رضا،ایران(اززرتشت تاقیامهای ایرانی)،تهران،انتشارات الهام،۱۳۷۱٫

۷-امین،احمد،پرتواسلام،ترجمه عباس خلیلی اقدم،تهران،اقبال،۱۳۵۸٫

۸-امیر،علی،تاریخ عرب واسلام،ترجمه سیدمحمدتقی داعی گیلانی،بی جا،۱۴۰۱ق.

۹-الجهشیاری،ابوعبدالله محمدبن عبدوس،کتاب الوزراءوالکتاب،ترجمه ابوالفضل طباطبایی، تهران، چاپ تابان، ۱۳۴۸٫

۱۰-ابن ندیم،محمدبن اسحاق،الفهرست،ترجمهم .رضاتجدد،چاپ اول،تهران، انتشارات ابن سینا،۱۳۴۳٫

۱۱-اقبال،عباس،خاندان نوبختی،چاپ سوم،تهران،کتابخانه طهوری،۱۳۷۱٫

۱۲-الفاخوری،حنا،تاریخ ادبیات زبان عربی (ازعصرجاهلی تاقرن حاضر)،ترجمه عبدالمحمدآیتی،چاپ سوم،تهران،توس،۱۳۷۴٫

۱۳-اشپولر،برتولد،تاریخ ایران درقرون نخستین اسلامی، ترجمه جوادفلاطوری، جلد۱،چاپ سوم،تهران،انتشارات علمی وفرهنگی،۱۳۶۹٫

۱۴-براون،ادوارد،تاریخ ادبی ایران،ترجمه علی پاشاصالح،جلد۱،چاپ سوم،تهران،امیرکبیر،۲۵۳۶٫

۱۵-بووا،لوسین،برمکیان،بنابرروایت مورخین عرب وایرانی،ترجمه عبدالحسین میکده،چاپ سوم،تهران،انتشارات علمی وفرهنگی،۱۳۶۵٫

۱۶-بارتولد،و.و،خلیفه وسلطان ومختصری درباره برمکیان،ترجمه سیروس ایزدی،تهران،انتشارات امیرکبیر،۱۳۵۸ش.

۱۷-بیرونی،ابوریحان،آثارالباقیه عن القرون الخالیه،تالیف اکبرداناسرشت،تهران،انتشارات ابن سینا،۱۳۵۲ش.

۱۸-بابویه قمی،ابوجعفرمحمدبن علی بن حسین بن موسی،عیون اخبارالرضا،ترجمه محمدتقی اصفهانی،جلد۲،بی جا،نور.

۱۹- پیرنیا،حسن،تاریخ ایران باستان،جلد۴، چاپ سوم ،تهران،انتشارات دنیای کتاب،۱۳۷۵٫

۲۰-پطروشفسکی،ایلیاپاولویچ،اسلام درایران،ترجمه کریم کشاورز،چاپ هفتم،تهران،۱۳۶۳٫

فصل اول:کلیات پژوهش

۱-۱- مقدمه

تاریخ ایران اسلامی با انقراض امپراتوری کهنسال ساسانی آغاز می شود هر کس که به تاریخ ایران   می نگرد می­خواهد بداند چرا امپراتور ی متمدن ساسانی با چنان سرعتی تعجب برانگیز سقوط کرد.

آنچه مسلم است، مقارن هجوم اعراب مسلمان ، ایران ساسانی از پای درآمده بود و شقاق و نفاق بین طبقات ، اختلافات و رقابتهای میان نجبا ، آن را به ورطه نیستی کشانیده بود و پیوستگی دین و دولت که اساس سیاست دولت ساسانی به شمار می آمد ، موبدان را مداخله جوی و قدرت طلب نموده بود . موبدان ابزار سلطه سیاسی شاهی و توجیه کننده سیاست های آنان به شمار می رفتند و علیرغم قدرت فراوانی که داشتند هرگز به نفع مردم قدمی برنمی داشتند.

ساختار طبقاتی خشک و بی انعطافی که ساسانیان ارائه دهنده آن بودند و مکتب زرتشت توجیه گر آن بود باعث می گردید تا دین رسمی کشور علاقه و اقبال عمومی خود را از دست بدهد.

طبقات کاملا” بسته بود و هیچ کس حق نداشت از طبقه ای وارد طبقه بالاتر شود و برای همین مردم نمی توانست از صمیم قلب به حکومت خدمت کنند و چنانچه دیده شد حمله اعراب در برخی موارد به آنها کمک نیز می کردند.

تعصب شدید مویدان، بی علاقگی بزرگان و دولتیان به مردم ، شکستن سدهای دجله و فرات ، شیوع بیماری های خانمان برانداز چون وبا ، طاعون ، اختلاف شدید طبقاتی ، باعث رنجوری ارکان کشور شده بود.

در اوج ضعفهای حکومت ساسانی و اوضاع بحرانی ایران، دولت جدیدالتاسیس اسلامی با تمام نیرویی که به برکت اسلام و در سایه یک پارچگی ووحدت بدست آورده بود برای گسترش اسلام و کسب غنائم جنگی تلاش عظما می کرد و هدف اصلی اعراب علاوه بر گسترش حوزه جغرافیایی اسلام و ترویج آئین اسلام ، گشایش در زندگی شان بوده است و از فرامین برخی خلفا ، برای سپاه  مسلمانان، و پیامهای فاتحان عرب، می توان این نکات را به خوبی درک کرد. ایرانیها از عربها به خوبی استقبال کردند و دین اسلام را با رغبت  پذیرفتند صرف نظر کردن از مذهب زرتشت برای ایرانیان مشکل نبود ، زیرا به سبب ضعف ساسانی ، پیشوایان دینی نفوذ خود را از دست داده بودند و اگردین  اسلام به سرزمین ایران راه    نمی یافت به احتمال زیاد مردم ایران به دین مسیحیت گرایش پیدا می کردند.

خلفای راشدین علی الخصوص  حضرت علی (ع) با ایرانیان با مهربانی رفتار می کردند و حضرت علی (ع) هرگز اعراب را بر ایرانیان برتری نمی داد و همین امر باعث شده بود تا ایرانیان گرایش بیشتری به دین اسلام داشته باشند و دولت اموی که اساس آن بر تعصب عربی استوار بود مسلمانان غیر عرب را موالی نامیده و به چشم تحقیر آمیز به آنها  می نگریستند و آزادگان و نژادگان ایران را مانند بندگان درم خریدار ، از تمام حقوق  و شئون مدنی و اجتماعی محروم می ساختند.

ایرانیان در همه عصر اموی ذلیل و  خوار و خدمتگزار عرب بودند و کارو منصب مهمی در دست آنها نبود و آنان را برای کارهای پست و اعمال سخت استخدام می کردند و مشاغل آبرومند همه در دست عرب بود .

حس نفرت از عرب سبب گردید تا ایرانیان مستعدگرایش به هر دعوت مخالف با بنی امیه باشند و به گروههایی چون شیعه و خوارج بپیوندند و در قیام هایی مانند مختار و ابن اشعث و عباسیان نقش فعال داشته باشند و سرانجام با عباسیان همدست شده و حکومت اموی را سرنگون کردند.

ایرانیان که در پیروزی عباسیان سهم به سزایی داشتند مشاغل و مناصب حساس حکومتی را در اختیار گرفتند و تشکیلات دیوانی جامعه اسلامی ، از تشکیلات ساسانیان تقلید شد.

کم کم خلفا ایرانیان را بر سایر اقوام برتری دادند و اعراب  به کناری رانده شدند و ایرانیان جایگاه آنان را در اختیار گرفتند . آداب و رسوم ایرانی در دربار خلفای عباسی چنان رواج یافت که دربار عباسیان شباهت فراوانی به دربار ساسانیان پیدا کرد، دانشمندان و علمای ایرانی به گسترش و پیشرفت علوم در جامعه اسلامی کمک کردند و علوم ایرانی زیر بنای مطالعات و تحقیقات دنیای اسلامی گردید و عربها سعی داشتند نسب خود را به مردم ایران برسانند و به ایرانی  بودن مباهات می کردند.

دراین پژوهش سعی شده است که ساختارحکومتی ایران در دوره خلفای راشدین تا عهد مامون مورد مطالعه قرارگیرد، اما چون ساختارحکومتی به خصوص در دوره عباسیان بسیار تحت تاثیر ساختار حکومتی ساسانی بود، لذا فصلی به بررسی ساختار حکومت ساسانی اختصاص یافته است، و پس ازآن به بررسی حکومت در دوران خلفای راشدین و در نهایت دوران بعدی یعنی عباسیان تا زمان حکومت مامون پرداخته شده است.

 ۱-۲- بیان مسئله:

این موضوع در ابتدا براساس علاقه و به منظور شناخت ساختار حکومتی ساسانیان و تاثیر آن بر حکومت خلفا و نقش ایرانیان در تغییرحکومت از امویان به عباسیان و جایگاه برجسته ای که درحکومت عباسیان داشتند انتخاب گردید، وعقیده بر این است که با بازشناسی حکومت خلفا و بررسی تغییرات ایجاد شده در این فواصل زمانی می تواند دیدی کامل از جایگاه ایرانیان در حکومت خلفا و نیز اثراتی که دو تمدن ایرانی و اسلامی بر همدیگر داشته، و منجر به پی ریزی تمدن اسلامی گردید در نظر محققین ایجاد نماید.

۱-۳- علل انتخاب موضوع، اهمیت و فایده آن:

ایرانیان در تحولات جهان اسلام نقش و جایگاه ارزنده‌ای داشته، و در تکوین و شکل‌گیری تمدن اسلامی نقش برجسته‌ای داشته‌اند، و هرگز بی عدالتی، ظلم و جور و فساد را تحمّل نکرده، و هر حکومتی، این خصوصیات را داشته و حاکم بر مردم متمدن ایرانی بوده است، به ساقط کردن آن حکومت مبادرت ورزیده‌اند. وجود نقاط مبهم در هر موضوعی پرداختن به تحقیق را امری ضروری می‌سازد و محقق را بر آن می‌دارد تا به کشف حقایق از غیرحقایق بپردازد. بنابراین بسیار اهمیت دارد تا با تحقیقی کامل و با استناد به شواهد عقلی و نقلی به بررسی مسائل پرداخته شود که از علل انتخاب این موضوع می‌باشد.

در این پژوهش با توجه به بررسی علل شکست ساسانیان از اعراب بیابان گرد، زوایایی از تأثیرات فرهنگ و تمدن ایرانی بر نوع حکومت خلفا و نقش مؤثر ایرانیان در شکوفائی تمدن اسلامی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

شناخت موقعیت ممتاز ایرانیان در طول دوران خلفای راشدین، امویان و عباسیان، و آگاهی از راههایی که در طی آن توانستند در تحولات جهان اسلام نقش آفرین شوند، می‌تواند روشنگر راه تمام ایرانیانی که خواهان عظمت و اعتلای ایران و اسلام هستند باشد.

۱-۴- اهداف پژوهش:

هدف از این پژوهش بررسی ساختار و تشکیلات حکومتی ایران از دوره‌ی خلفای راشدین تا عصر مأمون می‌باشد.

۱-۵- سوال اصلی پژوهش:

آیا ساختار حکومتی خلفا تحت تأثیر ساختار حکومتی ساسانیان بود یا نه؟

۱-۶- سوالات فرعی پژوهش:

۱- چه عواملی سبب شد تا حکومت متمدن ساسانیان توسط اعراب بیابان گرد ساقط گردید؟

۲- نقش و جایگاه ایرانیان در جریان اداری و فرهنگی خلفا چه بود؟

۱-۷- فرضیه­ های اصلی پژوهش:

۱- تشکیلات اداری اموی و عباسی برگرفته از تشکیلات ساسانی بود.

۲- نقش ایرانیان در تغییر حکومت از امویان به عباسیان نقش پر رنگی بود.

۱-۸- فرضیه‌های فرعی پژوهش:

۱- حکومت ساسانی قبل از اینکه به دست اعراب ساقط گردد، با نارضایتی که در عامه مردم ایجاد گردیده بود، زمینه ی اضمحلال و سقوط آن فراهم شده بود.

۲- علیرغم اینکه ایرانیان در زمان حکومت امویان همواره مورد تحقیر واقع می‌شدند و اعراب سعی داشتند از سپردن امورات مهم به آنها خودداری کنند، امّا هیچ وقت نتوانستند بی‌نیاز از ایرانیان حکومت کنند و همواره در کارهای دیوانی و حکومتی و … محتاج ایرانیان بودند.

۱-۹- پیشینه پژوهش :

در مورد ساختار و تشکیلات حکومتی ایران از دوره خلفای راشدین تا عصر مأمون و تأثیر ساختار سیاسی و اجتماعی ساسانی در آن، تحقیق منسجم و مستقلی انجام نپذیرفته است. هر چند در برخی کتابها (تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی، مروج الذهب، تاریخ سیاسی اسلام، تاریخ اسلام، تاریخ ادبی ایران، برمکیان و …) مطالب بسیاری ارائه شده است. این آثار محدوده زمانی بسیار وسیعی را در بردارند، و مجموعه‌‌ای که به طور اخص به این موضوع پرداخته باشد، موجود نیست.

۱-۱۰- روش پژوهش:

نوع پژوهش براساس تحقیق نظری بوده، که از روشهای معمول در تاریخ نویسی است و در مواردی براساس تجزیه و تحلیل داده‌های تاریخی اطلاعات  گردآوری شده، و موارد شایسته و قابل قبول از منابع مهم استخراج شده است. و برای این منظور تا حدّ توان با مراجعه به کتابخانه‌ها و منابع در دسترس و فیش‌برداری از آنها به مطالعه و مقایسه و تجزیه و تحلیل اطلاعات پرداخته شده است.

۱-۱۱- سازمان­دهی پژوهش:

پایان نامه حاضر در شش فصل به شرح زیر ساماندهی شده است.

فصل اول : کلیات پژوهش

فصل دوم : ساختار حکومتی ساسانیان

فصل سوم : بررسی نحوه حکومت خلفای راشدین

فصل چهارم: بنی‌امیه و جانشینی آن بعد از خلفای راشدین و نقش موالی (ایرانیان) در آن حکومت.

فصل پنجم: نقش ایرانیان در امور حکومتی و شکوفایی تمدن اسلامی در خلافت عباسی تا عصر مأمون.

فصل ششم: مقایسه حکومتهای ساسانی، خلفای راشدین، امویان، عباسیان.

۱-۱۲- بررسی منابع

۱- تاریخ طبری[۱]:

تاریخ طبری مشهورترین کتاب ابومحمد جریر طبری است که وقایع خلقت عالم را از زمان آدم تا عصر خود به رشته‌ی تحریر در آورده است.

تاریخ طبری اساس بسیاری از کتب تاریخی بعد از خود می‌باشد و مورخان بعدی، اثر طبری را به عنوان مفصل‌ترین تاریخ عمومی اسلام و معتبرترین آنها دانسته‌اند، و چنین مقبولیتی مربوط به ویژگیهای کتاب طبری از حیث تفصیل و استناد و متعادل بودن است. یکی از امتیازات مهم تاریخ طبری آن است که، سبب محفوظ ماندن برخی از آثار و اخبار دوره ساسانیان گردیده است. طبری در وسعت نظر و احاطه به اخبار گذشتگان و بی‌طرفی در میان همه نویسندگان تاریخ اسلام،‌ بی‌نظیر است.

طبری اندیشمند بزرگ و مورد اطمینانی است که در میدانهای تاریخ و قانون و حکمت الهی فراستی دارد.

تاریخ طبری، بهترین مآخذ و منبع برای گرد‌آوری تاریخ ساسانیان است و مهمترین و مشهورترین مجموعه تاریخ عمومی اسلام به زبان عربی است. حقایقی که در این کتاب دربار‌ه‌ی تاریخ ایران به رشته‌ی تحریر در‌آمده، در کمتر اثری دیده می‌شود. تاریخ او به لحاظ بررسی اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی عهد اسلامی، از منابع مهمّ و شایان توجّه علاقمندان به مسائل تحقیقی است.

طبری در این کتاب سعی کرده، تا تمام اطلاعات مسلمین را در باب تاریخ گردآوری کند. هر جا مطلبی از نام اسلام جستجو گردد، در درجه‌ی نخست باید به تاریخ طبری رجوع کرد، زیرا اطلاعات کافی در اختیار می‌نهد. با این وجود طبری بیش از حدّ به روایات تأکید کرده و در درستی و یا نادرستی مآخذ تعمقی نکرده و عین روایات را نقل کرده است.

این کتاب مهمّ و عظیم با وجود جامعیت و وسعت ، از نظر ارزش و اعتبار محتویات و مندرجات، همه جا مورد پذیرش نیست، زیرا آن روح نقادی و دقّت نظری که لازمه‌ی چنین کاری است، در همه‌ی مطالب کتاب رعایت نشده است، و هر چه حوادث و وقایع به زمان حیات مؤلّف نزدیک‌تر بوده، به تدریج از جامعیت و تفصیلی آن کاسته شده است، و این نقص علی الخصوص در وقایع و حوادث مربوط به زمان حیات مؤلف بیشتر دیده می‌شود، و به اظهار بروکلمان علتش سن بالا و پیری طبری بوده است.

۲- مروج الذّهب[۲]:

مروج الذّهب تألیف علی بن حسین مسعودی

ترجمه ابوالقاسم پاینده در دو جلد به چاپ رسیده (عربی آن در هفت جلد)

جلد یکم این کتاب در حکم یک فرهنگنامه تاریخی و جغرافیایی است که علاوه بر اطلاعات جغرافیایی و عقاید و آداب اقوام دیگر مانند ایرانیان و رومیان و یهودیان است. نگارنده تاریخ عمومی را نیز از زمان خلقت تا سال ۳۳۶ هجری قمری (بدون نظم و ترتیب و توالی سنوات) بازگو کرده است. کتاب در ۱۳۲ باب تدوین شده و به دو بخش قبل و بعد از اسلام تقسیم گشته است. بخش نخست مشتمل است بر خلقت جهان و توصیف زمینی و ذکر سرزمینها و دریاها و رودها و کوهها، تاریخ انبیاء و اخبار ملت‌ها (یهودیان، مسیحیان، هندیان، ایرانیان و یونانیان، رومیان و اعراب)، بخش دوم از ولادت پیامبر اسلام (ص) آغاز می‌شود و تاریخ بعثت و هجرت و خلفای راشدین و امویان و عباسیان را تا سال ۳۳۶ دربرمی‌گیرد. باب اول کتاب کوشیده سخن نویسنده را درباره انگیزه و هدف آن بیان کند. باب دوم توضیحی است درباره محتوا و موضوع باب‌های کتاب. متن اصلی باب سوم ذکر آغاز و کار خلقت و پیدایش مخلوق شروع می‌شود.

باب چهارم و پنجم به تاریخ پیامبران اختصاص دارد.

باب‌های بعدی به مباحث متفرقه (فرق، تاریخ، جغرافیا و غیره) مربوط می‌شود که از آن جمله‌اند: عقاید هندوان، زمین و دریا و رودها و کوهها. هفت اقلیم، ملوک چین و ترک، ملوک سریانی، ملوک موصل و نینوا، ملوک بابل، ملوک الطوایف و شاهان ساسانی.

جلد دوم باب‌های ۲۵ تا ۶۹ بوده شامل:

پادشاهان یونان، اسکندر، امپراطور روم، تاریخ مصر، (اسکندریه) و آثار گذشته آن سقلابیان (اسلاوها)، قوم عاد و ثمود، مکه، یمن، ملوک حیره، اعراب، و غیره تا آتشکده‌ها و همچنین مختصر تاریخ از آغاز عالم تا تولد پیامبر خدا (ص) به پایان می‌رسد.

جلد سوم از باب هفتاد (تولد و نسب پیامبر (ص) و مطالب دیگر آغاز می‌شود و در باب نود و ششم ذکر روزگار ولید عبدالملک) ختم می‌گردد که بخش عمده این جلد را تاریخ صدر اسلام از زمان پیامبر (ص) تا اوایل دوران خلافت اموی در برمی‌گیرد.

جلد چهارم  مشتمل بر باب‌های نود و هفت تا صد و  شانزده که از دوران خلافت سلیمان‌ بن عبدالملک اموی آغاز و به خلافت واثق بالله خلیفه عباسی ختم می‌گردد و شامل ذکر حوادث روزگار خلافت و اخلاق و سیرت خلفای اموی پس از ولید و همچنین چگونگی سقوط حکومت اموی و بقدرت رسیدن عباسیان و رویدادهای دوران خلافت عباسیان تا واثق بالله در این آمده است و از سرگذشت برمیکان در دوران هارون الرشید مطالبی نوشته شده است.

جلد پنجم (از باب ۱۱۷ تا   پایان متن اصلی سال ۱۳۲) را در برگرفته که شامل خلافت عباسیان از زمان متوکل تا خلافت مطیع است، آخرین اخبار کتاب به وقایع سال ۳۳۶ هجری قمری اختصاص دارد خلفایی که حوادث روزگارشان در آخر روزگار بنی مروان و ذکر خلفای بنی‌عباس تاریخ سالهای خلافت، نام کسانیکه از آغاز اسلام تا سال ۳۳۵ هجری قمری امارات حج داشته‌اند. [۳]

۳- تاریخ یعقوبی[۴]:

تاریخ یعقوبی را، ابن واضح احمد بن ابی یعقوب اسحاق بن جعفر بن واضح تألیف کرده است. یعقوبی علاوه بر این که یکی از مورخین بزرگ اسلامی بشمار می‌رود یک جغرافیدان بزرگ اسلامی نیز می‌باشد و کتابی بنام البلدان دارد که او را در ردیف جغرافیدانان بزرگ و اولیه جهان اسلام می‌توان شمرد.

علاوه بر تاریخ و جغرافیا، تسلط یعقوبی در علم نجوم نیز آشکار است و در بسیاری از موارد کتاب از جمله در نوشتن صحیح ولادت بزرگان دینی با استفاده از صور فلکی صحیح سالهای درست را بدست داده است. همچنین ولادت حضرت عیسی، ولادت حضرت رسول اکرم (ص) و بعثت رسول اکرم (ص)، وفات وی و آغاز دوران هر یک از خلفا، صورت فلکی صحیح و طالع سال را بدست می‌دهد و اختلاف منجمان را متذکر می‌گردد. [۵]

یعقوبی دوران جوانی خود را در ارمنستان و در خدمت طاهریان بسر برده و فتوحات آن را در کتابی جداگانه نوشته است. تاریخ یعقوبی در اصل در دو جلد بوده و به تعبیر خودش دو کتاب بوده است.

جزء اول آن در تاریخ عمومی قبل از اسلام و دارای شش باب است.

باب اول در تاریخ قدیم مطالب کتب موسویان (یهودیان)

باب دوم تاریخ اهل هند

باب سوم تاریخ یونان و روم با ذکر کتابهای بقراط و جالینوس و ارسطو و بطلیموس با برخی معلومات از تألیفات مشهور.

[۱] – طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد ۵، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ، ۱۳۵۲٫

[۲] – مسعودی، ابوالحسن علی ابن الحسین، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد ۱، چاپ چهارم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۰٫

۱- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین،‌ مروج الذهب،ترجمه ابوالقاسم پاینده، ج ۱،  چاپ چهارم ، تهران، انتشارات علمی فرهنگی ، ۱۳۷۰، ص ۶۷٫

[۴] – یعقوبی، ابن واضح، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، چاپ ششم، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۱٫

۱- یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب اسحاق بن جعفربن واضح، البلدان، ترجمه دکتر ابراهیم آیتی، بی‌جا، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۲ ش، (چاپ فراین) چاپ سوم، ج ۱، ص ۱۵ و ۱۴ (ر. ک. البلدان، چاپ نجف، ص ۱۰ و ۹ سطر ۱۲ الی ۱۴).

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .