عنوان :

تحقیق تقابل عقل و عشق در دیوان جامی،کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله‌ی عقل و عشق سعدی

تعداد صفحات : ۱۶۴

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

موضوع تحقیق حاضر تقابل عقل و عشق در دیوان جامی، کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله ی عقل و عشق سعدی است.  تحقیق حاضر در شش فصل سازماندهی شده است:

فصل اول: با نام کلیات تحقیق که چهار چوب کلی تحقیق را مشخص می سازد و در واقع اسکلت بندی تحقیق است. این فصل شامل: مقدمه، بیان مسئله، اهمیت تحقیق، اهداف تحقیق، پیشینه تحقیق، سوالات تحقیق، سازماندهی تحقیق، روش کار و تحقیق، ابزار گرد آوری اطلاعات می باشد.

فصل دوم:  تعریف عقل و بررسی آن از دیدگاههای مختلف است.

در فصل سوم: تعریف عشق و بررسی آن از دیدگاه های مختلف به عمل آمده است.

فصل چهارم: شمه ای درباره جامی و تقابل عقل و عشق در دیوان جامی مورد بررسی واقع شده،

فصل پنجم: نگاهی گذرا بر احوال و آثار محمد غزالی و تقابل عقل و عشق در کیمیای سعادت جلد اول و جلد دوم به عمل آمده است.

فصل ششم : شمه ای درباره سعدی و تقابل عقل و عشق در رساله عقل و عشق سعدی مد نظر قرار گرفته است و سپس مقایسه ، نتیجه گیری و منابع و مآخذ را آورده ایم.

عقل اگرچه به یک معنی شریف ترین مخلوق خداوند بوده است و لیکن در ادبیات صوفیانه پارسی اغلب زیر دست محبت و عشق قرار داده شده و حتی ضد آن به شمار آمده و مورد مذمت واقع شده است.

تقابل عقل و عشق درواقع مقابله ی دو جریان اصلی و بزرگ در تاریخ فکر بشر است یک جریان که بر مدار عقل و برهان دور می زند و دیگر جریان که بر مبنای عشق و شهود بنا شده است.

عرفا در تقابل عشق و عشق ، جانب عشق را گرفته و به کفایت و تدبیر عقل اعتقادی ندارند جامی و سعدی و محمد غزالی نیز معتقد به این نظر هستند. آنچه بنده از این پژوهش بدست آوردم این بود ایشان عقل را دو نوع می دانند:۱- عقل جزوی ،۲- عقل کلی یا عقل موهبتی، یا نورانی که داده ی الهی باشد. حال باید یادآوری کنیم عقلی که به آن معتقد نیستند و مورد مذمت قرار داده اند عقل جزئی نگر و یا عقل حسابگر می باشد نه عقل رحمانی که اول ما خلق الله است.

به اعتقاد جامی، سعدی، غزالی عقل جزئی تحت تأثیر نیروی وهم و خیال قرار می گیرد، غرور و تکبر، خود خواهی و خودپسندی ، حسابگری و سود پرستی، مقام دوستی و جاه طلبی ، مکر و فریب کاری از لوازم و نتایج آن به حساب می آید. به همین دلیل، چنین عقلی متعارف اوسط مردم است در حرکت های بزرگ تاریخی و شاهکارهای انسان و ایثارهای شگفت انگیز قدرت درک و تصمیم ندارد و از فتوا و حکم باز می ماند و یا دستور سکوت، عقب گردو سازش و امثال آن می‌دهد. لذا چنین عقلی مذموم و نکوهیده است و باید آن را فدای عشق و جنون کرد، مگر اینکه با عقل یا عقلی کلی که مخصوص خواص و اولیاست، همراه و همراز گردد.

عقل و هوش هم طفل دبستان عشق و هم خار راه اویند که در درمان درد بی درمان و اندوه بی پایان عشق ، پای در گل دارند. خرد خفاش چشم را در عرصه ی فراخ و آفاق روشنی که مجال اوست، راه نیست و هر جا که در رسد، شحنه ی بیچاره ی عقل، به کنجی می خزد یگانه فریادرس عاقلان و اهل مدرسه، عشق است که بستگی ها و فروماندگی های عقل را تدارک می کند و قیل و قال ها و جنگ و جدال ها را فرو می نشاند و همه را به آب رضا و تسلیم فرو می شوید

واژه های کلیدی: عقل، عشق، دیوان جامی، کیمیای سعادت، سعدی،

فهرست مطالب

چکیده۱
پیشگفتار۲
فصل اول: کلیات تحقیق۳
۱-۱-مقدمه۴
۲-۱-بیان مسئله۴
۳-۱-اهمیت تحقیق۵
۴-۱-اهداف تحقیق۵
۵-۱-پیشینه تحقیق۵
۶-۱-سوالات تحقیق۶
۷-۱-سازماندهی تحقیق۶
۸-۱-روش کار۶
۹-۱-ابزار گردآوری تحقیق۷
فصل دوم۸
۱-۲-زبان حال عقل۹
۲-۲-تعریف عقل۹
۳-۲- مفهوم عقل۱۱
۴-۲-عقل از دیدگاه فلاسفه۱۳
۵-۲- عقل از دیدگاه دین۱۴
۶-۲-عقل از دیدگاه صوفیه۱۵
فصل سوم۱۹
۱-۳-عشق چیست؟۲۰
۲-۳-واژه ی لغوی عشق۲۱
۳-۳-واژه ی عشق در منابع اسلامی۲۲
۴-۳-انواع عشق انسانی۲۵
۵-۳-آثار عمومی عشق۲۵
۶-۳-عشق از دیدگاه فلاسفه۲۷
۱-۶-۳-عشق در نظر سقراط و افلاطون۲۸
۲-۶-۳-عشق از دیدگاه ابن سینا۲۹
۳-۶-۳-عشق از دیدگاه سهروردی۳۰
۴-۶-۳-عشق از دیدگاه شیخ بهایی۳۰
۷-۳-عشق از دیدگاه دین۳۰
۱-۷-۳-نظر قرآن و سنت در باب عشق۳۱
۲-۷-۳-محبت الهی در قرآن کریم۳۲
۸-۳-عشق از دیدگاه عرفان۳۳
۱-۸-۳-انواع عشق از دید عرفا۳۴
فصل چهارم۳۶
۱-۴-نگاهی گذرا بر اموال و آثار نورالدین عبد الرحمن جامی۳۷
۲-۴-تقابل عقل و عشق از نظر جامی۴۴
۱-۲-۴-زهد و عشق ۹۵
فصل پنجم۱۱۰
۱-۵-شمه ای درباره جامی۱۱۱
۲-۵-تقابل عقل و عشق در کیمیای سعادت غزالی جلد اول و دوم۱۱۶
فصل ششم۱۳۳
۱-۶-شمه ای درباره سعدی۱۳۴
۲-۶-تقابل عقل و عشق در رساله ی عقل و عشق سعدی۱۴۲
فصل هفتم۱۵۲
مقایسه ی عقل و عشق۱۵۳
نتیجه گیری۱۵۵
منابع و مآخذ۱۵۶

منابع و مآخذ

۱-قرآن کریم
۲-ابراهیمی دینانی، غلامحسین ، دفتر عقل و آیت عشق ، غلامحسین دینایی، تهران، طرح نو، ۱۳۸۱ چاپ اول
۳-ابن سینا، حسین بن عبدالله، مجموعه رسایل (هفده ساله) ترجمه محمود شهابی، ضیا الدین درّی، محمد مهدی فولاودند ، تصحیح سید محمود طاهری ، نشر آیت اشراق ، قم، ۱۳۸۸ ،چاپ اول
۴-ابوالمعالی ، عبد الرحمن ابن احمد (عین القضاه) تمهیدات عفیف عسیران، انتشارات منوچهری، ۱۳۸۶
۵-افلاطون، پنج رساله، ترجمه محمود صناعی، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ چهارم ، ۱۳۷۳
۶-افلاطون ، رساله ضیافت، افلاطون، ترجمه محمد علی فروغی، تهران ، جامی، ۱۳۸۵
۷-اقبال لاهوری، محمد، سیر فلسفه در ایران ، ترجمه دکتر آریان پور، انتشارات بامداد، ۱۳۵۴
۸-انزابی نژاد، رضا، پرده سحر سحری: گزیده مخزن الاسرار حکیم نظام گنجوی ، تهران: جامی، ۱۳۷۷
۹-پادشاه ، محمد ، فرهنگ جامع آنندراج، ج۴، انتشارات کتابفروشی خیام، ۱۳۶۳
۱۰-پور جوادی ، نصر الله، زبان حال در عرفان و ادبیات فارسی، انتشارات هرمس ، ۱۳۸۵، چاپ اول
۱۱-تبریزی، محمد حسین بن خلق ، برهان قاطع، به اهتمام دکتر معین، چاپ چهارم- تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۳
۱۲-تجلیل، جلیل، برگزیده متون ادب فارسی به اهتمام جلیل تجلیل، اسماعیل حاکمی، رادمنش ، شیخ الاسلامی، مرزبان زاده مرکز نشر دانشگاهی ، چاپ یازدهم، ۱۳۷۰
۱۳-جامی، عبد الرحمن بن احمد، کلیات دیوان جامی، با مقدمه فرشید اقبال ، تهران، اقبال ۱۳۸۵
۱۴-حافظ محمد بن محمد ،دیوان غزلیات به کوشش دکتر خطیب رهبر، انتشارات صفی علیشاه، ۱۳۸۱، چاپ چهلم.
۱۵-حکمت، علی اصغر، تاریخ جامع ادیان جان ناس ، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲
۱۶-حلبی، علی اصغر، تاثیر قران و حدیث در ادبیات فارسی نوشته علی اصغر حلبی، ویرایش دوم، تهران، اساطیر، ۱۳۷۹
۱۷-خلیلی، محمد حسین، مبانی فلسفی عشق از منظر ابن سینا و ملاصدرا، محمد حسین خلیلی، (۱۳۸۵)
۱۸-خمینی، روح الله، اشعار عارفانه امام خمینی (باده عشق) انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ۱۳۷۲
۱۹-خوارزمی ، کمال الدین حسین، جواهر الاسرار ، زواهر الانوار، کلنهر ، چاپ سنگی، ۱۳۷۸
دری ، زهرا(۱۳۴۰) شارح حدیقه الحقیقه سنایی ، مولف زهرا دری ، انتشارات زوار ، چاپ اول (۱۳۸۶)
۲۰-دهخدا، علی اکبر، فرهنگ متوسط دهخدا، به کوشش غلامرضا ستوده، زیر نظر جعفر شهیدی، انتشارات دانشگاه تهران، موسسه لغت نامه دهخدا ۱۳۸۵
۲۱-رازی، شیخ نجم الدین، رساله عشق و عقل به اهتمام دکتر تقی تفضلی ، انتشارات بنگاه، ترجمه و نشر کتاب ۱۳۴۵ چاپ اول
۲۲-رازی، عبد الله بن محمد ، نجم الدین (مرصاد العباد من المبدا الی المعاد . برگزیده) با انتخاب و مقدمه امین ریاحی، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۸۰، چاپ سیزدهم
۲۳-رضا زاده، شفیع، تاریخ ادبیات ایران، انتشارات آهنگ، ۱۳۶۹، جامی
۲۴-زمانی،کریم،شرح جامع مثنوی معنوی،دفتر اول،انتشارات اطلاعات،چاپ بیست وپنجم، ۱۳۸۷
۲۵-سجادی ، جعفر، ۱۳۰۳، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تالیف جعفر سجادی، ویرایش ۲،تهران، ظهوری، ۱۳۷۰
۲۶-سجادی ، جعفر ، ۱۳۰۳، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تألیف جعفر سجادی، تهران، طهوری ، ۱۳۷۹، چاپ پنجم
۲۷-سعدی، مصلح بن عبد الله ، کلیات مصحح بها الدین خرمشاهی ، تهران، دوستان ۱۳۸۳، چاپ چهارم
۲۸-سعدی، مصلح بن عبد الله(۱۳۸۱) بوستان سعدی ، شرح دکتر رضا انزابی نژاد، سعید قره بیگلو، انتشارات تهران، چاپ دوم
۲۹-سعدی، مصلح بن عبد الله، گلستان سعدی، به کوشش دکتر خطیب رهیر، انتشارات صفی علیشاه،۱۳۸۴ ،چاپ شانزدهم
۳۰-سنایی غزنوی، مجدد بن آدم، دیوان سنایی ، مصحح ید الله جلالی پندری، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۶
۳۱-سنایی، مجدود بن آدم، حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه (فخر نامه) تصحیح و مقدمه مریم حسینی ، تهران، نشر دانشگاهی ۱۳۸۲
۳۲-سهروردی ، شیخ اشراق، یحیی، مجموعه آثار فارسی سهروردی به تصحیح و مقدمه سید حسن نصر و تجزیه و تحلیل هنری کربن، تهران، پاریس۱۹۷۰
۳۳-شاملو، اختر، باغ سبز عشق ، انتشارات امیر فردا چاپ اول(۱۳۸۰)
۳۴-شبستری، شیخ محمود، هزار گنج (شرح مثنوی گلشن راز) به اهتمام امین لو، انتشارات کیمیا چاپ اول
۳۵-شیخ بهایی، محمد حسین،(۹۵۳-۱۰۳۰ ) کشکول، نشر گلی، ۱۳۷۴
۳۶-صفا، ذبیح الله ، تاریخ ادبیات ایران، تهران، امیر کبیر ، ۱۳۷۹
۳۷-عراقی، فخر الدین، لمعات، به انضمام سه شرح از شروح قرن هشتم، با تصحیح محمد خواجوی ، تهران، انتشارات مولی۱۳۶۳
۳۸-عطار نیشابوری، فریدالدین ، تذکره الاولیا، محمد استعلامی، تهران، انتشارات زوار ، چاپ هفتم، ۱۳۷۲
۳۹-عقیلی؛ سیف الدین (حاجی بن) نظام آثار الوزراء به تصحیح محدث ارموی ، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۷
۴۰-عین القضاه ، عبد الله بن محمد،  تمهیدات ، نشر دانشگاه تهران، ۱۳۴۱
۴۱-غزالی ، احمد محمد ، سوانح، تصحیح نصر الله پور جوادی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۹
۴۲-غزالی، احمد ، سین الدین باخزری،رساله عرفانی در عشق،تالیف ایرج افشار، انتشارات منوچهری، ۱۳۵۹، چاپ دوم
۴۳-غزالی احمد ، سوانح(العشاق)،  تصحیح هلموت رتیر، مرکز نشر دانشگاهی ، تهران،۱۳۶۸
۴۴-غزالی احمد ، ۱۳۶۸، سوانح(العشاق)، تصحیح نصر الله پور جوادی، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۹
۴۵-غزالی طوسی، ابو حامد  امام محمد ، (۱۳۸۰) کیمیای سعادت به کوشش حسین خدیو جم، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ نهم
۴۶-غنی، قاسم، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تالیف قاسم غنی، نظم محمد قزوینی ، تهران، زوَار، ۱۳۲۱
۴۷-فرمائی، محمد، احوال آثار اوحد الدین کرمانی، با کوشش احمد کرمی ، انتشارات ما، ۱۳۷۵، چاپ اول
۴۸-فروزانفر ، شرح مثنوی معنوی، امیر کبیر ، چاپ سوم، ۱۳۸۵
۴۹-فرهادی، روان، معنی عشق نزد مولانا، انتشارات اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۷۵
۵۰-فیض الاسلام ، حاج سید علینقی، نهج البلاغه ، نشر فیض ۱۳۶۹
۵۱-قبادیانی، ناصر خسرو، شرح سی قصیده حکیم ناصر خسرو قبادیانی از مهدی محقق ، ویرایش ۲، تهران ، انتشارات توس، ۱۳۸۳
۵۲-قشیری ، عبد الکریم بن هوازن، ۳۷۶- ۴۶۵ ه.ق الرساله القشیریه (فارسی) مترجم ابو علی حسن بن احمد عثمانی تصیحیات و استداراکات با فروزانفر- بدیع الزمان، انتشارات علمی و فرهنگی ،۱۳۸۵، چاپ نهم
۵۳-قمی، شیخ قمی، مفتاح الجنان، انتشارات فیض، ۱۳۸۷
۵۴-کاتوزیان، محمد علی، سعدی شاعر عشق و زندگی، تهران، نشر مرکز ، ۱۳۸۵
۵۵-مطهری ،مرتضی ،۱۳۷۶،جاذبه و دافعه امام علی(ع)،تهران،انتشارات بامداد
۵۶-مکاتیب فارسی، فضائل الانام من رسائل حجه الاسلام به اهتمام عباس اقبال، آشتیانی، تهران، ظهوری، ۱۳۶۳
۵۷-مکارم شیرازی، ناصر ، تفسیر نمونه مکارم شیرازی و همکاران ، نشر زوار، ۱۳۷۷
۵۸-معین، محمد،۱۲۹۷- ۱۲۵۰،فرهنگ فارسی(جیبی)،تالیف محمد معین،تهران، نشر سرایش۱۳۸۰
۵۹-معین، محمد،فرهنگ فارسی متوسط (اعلام) تألیف محمد معین، تهران، امیر کبیر ۱۳۶۳، چاپ بیست و یکم
۶۰-مولوی، جلال الدین، کلیات شمس تبریزی، مصحح بدیع الزمان فروزانفر ، انتشارات نگاه تهران، ۱۳۷۱
۶۱-مولوی، جلال الدین،محمد بن محمد ، (۶۰۴، ۹۷۲) دیوان کامل شمس تبریزی،شرح جلال الدین همایی ، تهران، جاویدان ، ۱۳۷۷
۶۲-مولوی، جلال الدین، محمد بن محمد، گزیده شمس تبریزی، انتشارات ما، سال چاپ ۱۳۸۳
۶۳-میرزا نیا، منصور، فرهنگنامه کنایه، به انضمام گفتار هایی در باب کنایه و… ، تالیف منصور میرزا نیا، امیر کبیر ؛ ۱۳۸۷
۶۴-هاشمی ، مرتضی ، نگاهی به عشق ، نشر مفتون همدانی، همدان»،۱۳۸۱، چاپ اول
۶۵-هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان، کشف المحجوب تصحیح (ژوکوفسکی) ، تهران، نشره طهوری، ۱۳۷۱
۶۶-هجویری غزنوی، ابولحسن علی، کشف النحجوب، تصحیح ژوکوفسکی ، نشر طهوری، ۱۳۸۲، چاپ نهم
۶۷-وحشی بافقی، کمال الدین، دیوان وحشی بافقی، به کوشش پرویز بابایی، تهران، انتشارات نگاه، ۱۳۸۰
۶۸-یاقوت حموی، شهاب الدین ابو عبد الله، معجم البدان، محمد پروین گنا بادی، ۶ جلد ، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۳

۱-۱-مقدمه

آدمی به حکم موجودیت و بنا به ضرورت زندگی ناگزیر از تبیین پدیده های جهان هستی است. پایدارترین تگیه گاه بشر برای پیمودن این راه بی انتها یعنی دست یافتن به حقیقت چیست؟ عقل یا عشق کدام می توانند بشر را به شناخت پهنه ی بیکران هستی و آفرینش و موجد و مبدع آن و آن حقیقت کلی برسانند؟ کدامیک از این دو برای رسیدن به وصال بهترین مرکب است؟ از دیرباز درروح انسان دو ناحیه متمایز فرض شده است. ناحیه عقل و ناحیه احساس ، در ناحیه عقل علوم و معارف بشری نشو و نما کرده است، و در ناحیه عاطفی معتقدات سیاسی و احساسی و شخصی ؛ به نظر می آید این منطقه دوم اصیل تر و قدیم تر است. زیرا پیش از ظهور ادارک و احراز قدرت تدریجی و اکتسابی بوسیله عقل، احساس وجود داشته است. و به گفته فروید ، اولین برخورد بشر با مسائل حیات بوسیله احساس انجام می گیرد و دین نیز که رابطه ی درونی بین انسان و خداست، از احساس سرچشمه گرفته است.این روح مرموز آدمی که آمیزه ای از عقل و احساس و تخیل و مادیت و معنویت است. این قوه ای که عظمت کائنات و راز پیچیده عالم هستی او را گیج و مبهوت کرده بواسطه ی پرسش کمال جوی خود نمی تواند، در حدود تنگ سیستم های فلسفی مستقر شود؛ پس مصدر افکار عرفانی بلند می گردد. و غوغای ناهنجار و نامعقول عالم معقولات را فراموش می کند. و تمام تصورات قلقلک انگیز را می سوزاند با پَرِ عشق به سوی حقیقت مطلق پرواز می کند. و در گرمی این پرواز به طرف مطلق و مجرد ، تعصب های مفلوک می سوزد. و سیمای انسان کامل عیان می گردد. استاد قمشه ای می گوید:

(بر گرفته از باغ سبز عشق شاملو ، ۱۳۸۰: ۱۶-۱۵)

   بنابراین، برای روشن شدن موضوع ابتدا ضمن تعریف عقل و عشق از منابع مختلف به طور اجمالی از سیر عقل در فلسفه ، عرفان و دین و سپس عشق از سه نظرگاه فلسفه ، دین و عرفان مورد بررسی قرار گرفته است پس از آن راجع به وجوه امتیاز عشق بر عقل از دیدگاه مختلف بحث می شود.

۲-۱- بیان مسئله

با توجه به گستردگی مبحث عقل و عشق و علاقه مندی نویسندگان و بزرگان علم و ادب و ناشناخته و مرموز بودن آن ، و اینکه در همه جای دنیا نویسندگان و شعرای بزرگ به بحث و بررسی در باب این موضوع می پردازند و توجه و عنایتی خاص از خود نشان می دهند. مسئله اصلی که موجب پایه ریزی این رساله شده است آغاز می کنیم چرا که می خواهیم برای شناخت بهتر عشق و عقل و تقابل آن دو در سه اثر ارزشمند را با عناوین دیوان جامی، کیمیای سعادت غزالی و رساله عقل و عشق سعدی مورد نقد و بررسی قرار دهیم تا بتوانیم به سیر صعودی و نزولی عقل و عشق در آثار آنها واقف گردیم، در نهایت مهمترین مسئله ما در این رساله بررسی تقابل عقل و عشق در دیوان جامی، کیمیای سعادت غزالی و رساله عقل و عشق سعدی است.

۳-۱-اهمیت تحقیق

اهمیت این تحقیق در جنبه های کاربردی آن است که می تواند در دانشگاهها برای دانشجویان و در سازمان آموزش و پرورش برای دانش آموزان و مراکز فرهنگی مورد استفاده مخاطبین قرار گیرد و پژوهش مزبور در صدد است با بهره گیری بجا از منابع موجود و قابل دسترس و با توسل جستن به نظریه ها تحلیل خوبی از تقابل عقل و عشق ارائه دهد. این تحقیق قصد دارد  که به دور از پیش داوری های مثبت یا منفی به موضوع بپردازد و لایه های پنهانی آن را مورد بررسی قرار دهد.

 ۴-۱- اهداف تحقیق

یکی از هدفهای تحقیق بیان مسئله به صورت معرفی دقیق موضوع است که به تشریح ابعاد از دیدگاههای مختلف پرداخته است و سپس آثار مربوط به موضوع را مورد بررسی قرار داده و برای درک مطلب در بین این آثار از آثار دیگر شاعران و نویسندگان نیز استفاده نموده است .

 ۵-۱- پیشینه تحقیق

در مورد پیشینه تحقیق می توان گفت شاید به صورت کلان تحقیقات و مطالعاتی در آثار دیگر شاعران و عارفان انجام شده باشد اما در این مورد تا جایی که بنده اطلاع دارم پایان نامه ای تدوین نشده است.

به عنوان مثال رساله عرفانی در عشق احمد غزالی و سیف الدین باخزری تالیف ایرج افشار، رساله عقل و عشق شیخ نجم الدین رازی، دفتر عقل و آیت عشق غلامحسین ابراهیمی دینانی ، نگاهی به عشق مرتضی هاشمی، عشق نزد مولانا روان فرهادی و … که همه این آثار پژوهشی در زمینه عقل و عشق می باشند ولی در این آثار اشاره ای به تقابل عقل و عشق دیوان جامی – کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله عقل و عشق سعدی نشده است.

 ۶-۱- سوالات تحقیق

سوال اصلی: آیا تقابل عقل و عشق در اشعار جامی – کیمیای سعادت محمد غزالی و رساله عقل و عشق سعدی همسان است؟

سوال فرعی: درجه و مراتب عقل و عشق در دیوان جامی، کیمیای سعادت غزالی و رساله عقل و عشق چگونه است؟

  ۷-۱- سازماندهی تحقیق

تحقیق حاضر در شش فصل سازماندهی شده است:

فصل اول: با نام کلیات تحقیق که چهار چوب کلی تحقیق را مشخص می سازد و در واقع اسکلت بندی تحقیق است. این فصل شامل: مقدمه، بیان مسئله، اهمیت تحقیق، اهداف تحقیق، پیشینه تحقیق، سوالات تحقیق، سازماندهی تحقیق، روش کار و تحقیق، ابزار گرد آوری اطلاعات می باشد.

فصل دوم:  تعریف عقل و بررسی آن از دیدگاههای مختلف است.

در فصل سوم: تعریف عشق و بررسی آن از دیدگاه های مختلف به عمل آمده است.

فصل چهارم: شمه ای درباره جامی و تقابل عقل و عشق در دیوان جامی مورد بررسی واقع شده،

فصل پنجم: نگاهی گذرا بر احوال و آثار محمد غزالی و تقابل عقل و عشق در کیمیای سعادت جلد اول و جلد دوم به عمل آمده است.

فصل ششم : شمه ای درباره سعدی و تقابل عقل و عشق در رساله عقل و عشق سعدی مد نظر قرار گرفته است و سپس مقایسه ، نتیجه گیری و منابع و مآخذ را آورده ایم.

 ۸-۱- روش کار و تحقیق

روش کار در این پایان نامه کتابخانه ای و فیش برداری است که بعد از مطالعات کلی صورت گرفته است. در متن اصلی هر کدام از موضوعات کلی « عقل و عشق » بعد از تعریف از لغت نامه ، به دسته مضمون های کوچکتر تقسیم می شوند. سپس برداشتی مختصر از ابیات زیر مجموعه مطرح می گردد. و برای هر مضمون کاربردی ، نمونه ابیات و یا به صورت نثر از این سه اثر (دیوان جامی، کیمیای سعادت محمد غزالی، رساله عقل و عشق سعدی ) و یا گاه از اشعار دیگر شعرا ذکر می شود. همراه با جملاتی جهت تبیین هدف سراینده می باشد.

۹-۱- ابزار گردآوری اطلاعات

(­کتابخانه ای­) مطالعه و فیش برداری، گردآوری اطلاعات و سازماندهی آنها.

عقل و بررسی آن از دیدگاه مختلف

 ۱-۲-  زبان حال عقل

«در تاریخ نظم ونثر فارسی آثار متنوع و متعددی هست که در آنها عقل یا خرد به زبان حال سخن می‌گوید. سابقه سخن گفتن عقل یا خرد به ادبیات پیش از اسلام بر می گردد. در ادبیات دوره اسلامی نیز، عقل پیش از اینکه با عشق گفتگو کند ، تشخص یافته و با موجودات و مفاهیم دیگرسخن گفته است. سخن گفتن او با عشق حدوداً از قرن هفتم هجری آغاز می گردد. عقل یا خرد اگر چه به منزله فاعل یا منبع دانایی و حکمت موجودی است شریف و روحانی، لیکن هنگامی که با عشق هم سخن می شود و یا با او به مقابله می پردازد، به موجب معنایی که برای آن در نظر گرفته می شود وضیع تر از عشق است».

(پورجوادی ؛۱۳۸۵: ۵۹۹)

(مولوی، ۱۳۷۱، ج اول:۷۵)

همام تبریزی می گوید:

(همام تبریزی ،۱۳۸۰، ۱۲۲)

۲-۲- تعریف عقل

« عقل : بالفتح. ع . خرد و دانش و دریافت صفات اشیاء از حسن و قبح و کمال و نقصان و خیر و شر یا علم مطلق امور بسبب معانی و علوم مجتمعه در ذهن که بدان اغراض و مصالح انجام پذیرد یا بجهت هیئت نیکو در حرکات و کلام که حاصل ست انسان را یا عقل جوهریست لطیف ونوری روحانی که بدان درک می کند. نفس علوم ضروریه و نظریه را و ابتدای وجود آن نور نزدیک اختتان کودک است سپس آن پیوسته تزاید می پذیرد تا آنکه به کمال می‌رسد وقت بلوغ کودک و مولانا یوسف بن مانع در شرح نصاب نوشته که عقل در اصل لغت مصدر است به معنی بند در پا بستن چون خرد و دانش مانع رفتن طبیعت می شود بسوی افعال ذمیمه لهذاخرد و دانش را عقل گویند عقول جمع و دور اندیش بیدار. مصلحت بین، گره گشای، ذوفنون، حیله گر، رنگ آمیز متین ، تمام شیشه، دل خام، سبک، خام طینت، ناقص، تیره، روشن بین، بلند بازو از صفات اوست و با لفظ گسستن مستعمل می شود. و نیز عقل دیت و پناه و قلعه و دل و نام کوهی است وی جای پناه و جامه سرخ که بر هودج اندازد یا نوعی از نگار جامه و بمعنی بند کردن دوا شکم را و دریافتن و دانستن و باصطلاح حکما بمعنی ملک یعنی فرشته از ده فرشتگان که نزد ایشان معین هستند و باصطلاح متصوفه در بیان عقل و علم، این دو بیت چه خوش فرموده است :

(آنندراج)

« ۱ –  عقل فهمیدن ، دریافت کردن.۲-  هوش ، شعور ذاتی، فهم ۳-  علم، دانش، مقابل جهل

۴-  جوهر مستقل بالذات و بالفعل که اساس و پایه جهان مابعد طبیعت و عالم روحانیت است و همانست که در تعریف آن گویند: هر جوهر مجرد مستقلی ذاتاً و فعلاً عقل است. و چنین موجودی که ذاتاً و فعالاً مستقل باشد همان عقل است به معنی صادر اول و دوم و … است.

۵- همان نفس است که در مراتب مختلف به نام هایی مانند عقل بالقوه ، بالملکه، بالفعل ، و بالمستفاد خوانده می شود.

۶- علم به مصالح امور و منافع امور و منافع و مضار و قبح افعال

۷- قوه مدرکه کلیات که مرتبت کمال نفس است.

۸- مطلق نفس ، یعنی روح مجرد انسان    ۹- عقل کلی ، روح کلی

عقل: بند بر پای بستن»

                                                                                                                                 (فرهنگ معین)

« عقل: خرد و دانش، علم//  قوه دریافت صفات اشیا از حسن و قبح و کمال و نقصان و خیر و شر، یا علم به مطلق امور به سبب قولی که ممیز قبیح از حسن است. فهم ، شعور ، دانایی، ادراک، دریافت ، قوه ممیز ( اصطلاح حکمت) ملک، فرشته //. ( اصطلاح فلسفه) همان نفس است که در مراتب مختلف به نام هایی مانند عقل بالقوه و بالملکه و بالفعل و بالمستفاد خوانده می شود. جوهر مستقل بالذات و بالفعل که اساس و پایه جهان ماوراء طبیعت و عالم روحانیت است. جوهری است مجرد از ماده در ذات خود و مقارن آن، و گویند عقل جوهری است روحانی که خداوند تعالی آن را خاص بدن انسان آفریده است .// (اصطلاح عروض) حذف حرف پنجم متحرک مفاعلتن که لام باشد. در نتیجه مفاعتن می ماند و به مفاعلن تبدیل می شود و آن را در این صورت معقول گویند».

(دهخدا)

۳-۲- مفهوم عقل

عقل در لغت به معنای امساک و نگاهداری ، بند کردن، باز ایستادن و منع چیزی است

عقل در اصطلاح: در اصطلاح از عقل دو معنی مراد است اول قوه که بالفطره آماده قبول دانش است که این همان چیزی است که اگر در انسان نباشد تکلیف از او برداشته می شود. در احادیث از این معنای عقل تمجید شده است.

دوم: علمی است که انسان بوسیله این قوه آن را کسب می کند. این همان معنایی است که در قرآن کافران را به خاطر نداشتن آن مذمت کرده است. بنابراین عقل دو گونه است: عقل طبیعی ، فطری که قوه کسب دانش است و عقل اکتسابی از مسموعات و تجربه ها است. با فقدان عقل فطری عقل اکتسابی از کار می افتد چنانچه خورشید به چشم کور نور نمی دهد ، چشم کور روشنایی را درک نمی کند، پیامبر فرموده  (و ما خَلَق الله أکرم علیه مِن عَقل ) «خداوند هیچ آفریده ای را گرامی تر از عقل نیافریده اند » اشاره به عقل فطری است. در عین حال عقل مسموع نقش جدی در زندگی بشر دارد، که در روایتی از پیامبرآمده (ما کَسَبَ اَحداً شیئاً اَفضَل مِن عَقلٍ یَهِدیه اِلَی هُدی اَو یَرُدُّهُ عَن رَدی) با فضیلت ترین چیزی که انسان در زندگی اش کسب می کند عقل است، راهنمایی می نماید و از هلاکت باز می دارد.

«و در حدیثی دیگر (اَلعَقلُ ما عُبِدَ بِهِ الرََحمنُ و اکتَسِبَ بهِ الجِنان. )عقل همان چیزی است که خداوند بوسیله آن پرستیده می شود و بهشت بوسیله آن تحصیل می شود (زیرا علم انسان یا از طریق «تجربه» حاصل می شود یا «استدلالات عقلی» اما تجربه بدون استفاده از چشم و گوش امکان ندارد، اما استدلالات عقلی از طریق فؤاد یعنی عقل صورت می گیرد).»

(سایت کوفی Kofi.net )

راغب در مفردات می گوید: الفُوادُ کَالقَلبِ لکِنْ یُقالُ لَه فُوادِ اذا عَتَبر فِیه مَعَنی….

«فؤاد مانند قلب است، ولکن این کلمه در جائی گفته می شود که افروختگی و پختگی در آن منظور باشد.»

(و مسلما این موضوع پس از  تجربه کافی به انسان دست می دهد ، و به هر حال گرچه ابزار شناخت منحصر به این دو، یا این سه نیست) ولی مسلماً مهم ترین ابزار همین ها است.که مرتبت کمال نفس است.

(مکارم شیرازی و همکاران،۱۳۷۶، ج شانزدهم، ۲۶۶)

خداوند در سوره عنکبوت آیه ۳۵ می فرماید:

وَ لَقَدْ تَرَکْنا مِنْها آیَهً بَیِّنَهً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ.

«ما از آن آبادی نشانه ی روشنی و درس عبرتی برای کسانی که تعقل می کنند باقی می گذاریم»

 ونیزدر آیات۱۳۷و۱۳۸صافات چنین آمده«وَإِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیْهِم مُّصْبِحِینَ،وَبِاللَّیْلِ أَفَلَا تَعْقِلُونَ»

«شما صبح و شام از کنار آنها می گذرید آیا اندیشه نمی کنید.»

امام باقر علیه السلام در حدیثی درباره عقل می فرماید: (لَمّا خَلَقَ اللهُ العَقلَ اِستَنطَقَهُ ثُمَّ قالَ لَهُ أقیلْ فَاَقبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أدیر فَأدبَرَ ثُمَّ قالَ وَ عِزّتی وَ جَلَالی ما خَلَقتُ خَلقاً هُوَ أحَبّ إِلّیّ مِنکَ وَ لا أکمَلتُکَ الّا فِیمَن أحِبَّ أمَا إنّی إیاکَ آمُرو ایّاکَ آمُرُ و ایّاکَ أنهی و ایّاک إعَاقِبُ و ایّاکَ أثِیبُ)

«چون خدا عقل را آفرید از او بازپرسی کرده به او گفت پیش آی ، پیش آمد ، گفت باز گرد، بازگشت، فرمود بعزت وجلالم سوگند مخلوقی که از تو به پیشم محبوب تر باشد نیافریدم و ترا تنها بکسانی که دوستشان دارم بطور کامل دادم. همانا امر و نهی کیفر و پاداشم متوجه تو است»

(مکارم شیرازی و همکاران، ۱۳۷۶، ج شانزدهم، ۲۶۶)

و خداوند از عقل در آیه  (وَمَا یَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ) (عنکبوت‌/ ۴۳) غیر از دانشمندان دیگران به آن تعقل نمی کنند. و تعبیر قرآن از کفار به عدم تعقل اشاره به عقل اکتسابی است، نه عقل فطری، مثل آیه

وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ

(بقره، ۱۷۱)

«مثل تو در دعوت کافران،مانند کسی است که بر حیوان زبان بسته ای جز صدای و ندای نشنود بانگ زند ]اینها نیز چنین اند[  کرانند و گنگانند و کورانند پس نمی اندیشند.»

عقل فطری به هوش و استعداد و تمییز اطلاق می شود. که انسان را از حیوانات متمایز می سازد و عقل اکتسابی در حقیقت به فعلیت درآوردن همان استعداد و هوش می باشد که توسعه پیدا می کند و ظرفیت آن افزایش می یابد و خداوند سبحان در سوره نحل آیه ۷۸ می فرماید«وَاللّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِکُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَکُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ »

«خداوند شما را از شکم مادر خارج نموده در حالی که هیچ چیزی نمی دانستید و برای شما گوش و چشم و عقل قرار داد ، تا شکر نعمت به جا آورید از آنجا که دانش انسان از طریق قوه حس و قوه خیال بدست می آید و توسط قوه عقل گسترش می یابد و عقل قادر به استنتاج و ارائه برهان می گردد.»

(سایت کوفی Kofi.net)

 ۴-۲- نظریات استاد شاملو هم درباره عقل جالب توجه است

عقل از دیدگاه فلاسفه ، بنا به نظر فلاسفه قدیم اولین آفریده خداوند عقل است (اوَّلُ ما خَلَقَ اللهُ العَقلُ)در دائره المعارف اسلامی در شرح کلمه ی عقل نوشته شده است که معنی آن از معنای کلمه لوگوس اقتباس شده است که اولین تجلی خداوند است و آن را خلیفه الله نیز گویند. اما آنچه که جامع ترین تعریف در این مورد است. طبقه بندی ابن سینا در شفا و علم النفس است که پس از او مورد تأیید دیگر حکما و فلاسفه اسلامی نیز قرار گرفته است.

بنابراین تقسیم بندی عقل چهار مرحله است:

۱- عقل هیولایی: که مرتبه اول از مرحله عقلانی می باشد. و آن مرتبه ایست که هنوز هیچ نقشی از کلیات در آن مرتسم نیست، یعنی استعداد صرف برای ادارک معقولاتست و چون فطری انسان است ؛ از همان بدو ولادت با او بوده است.

۲- عقل بالملکه : موقعی است که نفس ناطقه از قابلیت و استعداد محض خارج شده و به درک معقولات اولیه نائل آمده است.

۳- عقل بالفعل: عقلی است که از مرحله هیولائی و بالملکه عبور کرده و کمال یافته و علاوه بر حصول اولیات، نظریات هم برای آن – حاصل شده باشد، که علوم نظری چون اکتسابی هستند؛ به مجرد التفات حاضر می گردند.- مانند حرفه ها

120,000 ریال – خرید نهایی کردن خرید مورد به سبد خرید اضافه شد

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .