عنوان :

تحقیق روابط خارجی ایران در دوره زندیه

تعداد صفحات : ۴۲

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در این مقاله درباره روابط خارجی ایران در دوره زندیه با عثمانی، انگلیس، هند، روسیه، هلند و فرانسه می باشد.

روابط ایران و هلند

روابط ایران و هلند در زمان کریم خان به داستان پرحادثه ای شبیه است که راهزنان دریائی خلیج فارس نقش عمده ای در آن بازی کرده اند. در آن هنگام جزایر هند هلند یعنی اندونزی امروز بتازگی مورد دست اندازی هلندیها قرار گرفته بود و در باتاویا مرکز این جزایر یک دولت هلندی بنمایندگی از طرف دولت مرکزی هلند حکومت می کرد. دولت هلندی باتاویا شخصی را به نام بارون کنیپ هاوزن بنمایندگی به بصره فرستاده بود و این شخص در بصره تجارتخانه ای دائر کرده بود و تجارت هند هلند و خلیج را بعهده داشت، مدتی بعد حاکم بصره بارون را به بهانه هتک حرمت قوانین و مقررات مذهب اسلام زندانی کرد. و یا به دلیل اینکه آن طور که سرجان ملکم می گوید:

“ هاوزن با زنی مسلمان در بصره روابط نامشروع برقرار کرده بود والی بصره تصمیم به زندانی کردن وی و همکارانش گرفت. آنان پس از پرداخت جریمه ای سنگین معادل صدهزار روپیه ناچار شدند از بصره خارج شوند.”

بارون کنیپ هاوزن به باتاویا مراجعت کرد، به دولت هلندی باتاویا پیشنهاد کرد بعضی از جزایر مهم خلیج فارس و از جمله جزیره خارک را به منظور تأمین تجارت هلند و استقرار نفوذ این کشور در این ناحیه فتح کنند. جزیره خارک حاکم بر تجارت خلیج فارس و شهر بصره بود و به همین جهت بارون قصد داشت با تسخیر این جزیره و مستحکم کردن آن تجارت بصره را فلج کند و از حاکم این شهر انتقام گیرد. دولت هلندی باتاویا نقشه بارون را تصویب کرد و بارون با دو کشتی جنگی از باتاویا حرکت و در سال ۱۷۵۵ میلادی (۱۱۷۰ هجری ) او بود، پس از مقاومت مختصری تسلیم شد و حاضر شد انحصار تجارت این جزیره را با حق اقامت به هلندیها وگذار کند.

به دلیل موقعیتی که جزیره خارک در امیر نظارت بر کشتیهای دولت عثمانی که به بصره رفت و آمد می کردند، داشت، تصمیم گرفت ماجرای شکست خود را در بصره جبران کند و هم با رونق بخشیدن به خارک که سکنه آن حدود صد نفر ماهیگیر بومی بودند. تجارت بصره را فلج نماید و منافع سرشاری نصیب هلند سازد. اینکه آیا هاوزن با دوکشتی جنگی از باتاویا به خلیج فارس آمده و خارک را در یک نبرد تصرف کرده و نظر شیخ ناصر حاکم بندر ریگ را نیز که چاره ای جز پذیرش انحصار تجارت و حق اقامت هلندیها در خارک را نداشت جلب کرده است، یا اینکه شیخ ناصر به میل خود انحصار تجارت خارک را به او واگذار کرده، صحت این امور به درستی معلوم نیست، ولی به هر تقدیر کنیپ هاوزن و هلندیها از این سال (۱۱۷۰) تا یازده سال دیگر در آنجا ماندند.

این جزیره ویران در اثر فعالیت شدید هلندیها بزودی به صورت یک مرکز تجاری آباد و با اهمیت و یک انبار مطمئن و مناسب برای کالای تجار خلیج فارس درآمد و جمعیت آن که تا سال ۱۷۵۵ یعنی سال تسخیر آن بدست هلندیها از چند صد نفر ماهیگیر تجاوز نمی کرده یازده سال بعد به ۱۱۰۰۰ نفر بالغ شد.

اما سرانجام در ژانویه سال ۱۷۶۶ میرمهنا به خارک حمله نمود و قلعه هلندیها را تسخیر کرد و کلیه اموال آنها را به غارت برد، هلندیها با کشتیهایشان به باتاویا گریختند و به این ترتیب به دوران تسلط و نفوذ آنان در خلیج فارس پس از یک قرن و نیم خاتمه داده شد.

واژه های کلیدی: روسیه، انگلیس، فرانسه، هلند

فهرست مطالب

مقدمه    ۳
روابط ایران و عثمانی    ۴
روابط ایران و روسیه    ۱۶
روابط ایران و هند    ۱۹
روابط ایران و انگلیس    ۲۳
روابط خارجی ایران با فرانسه    ۳۲
الف) سفارت سیورسیمون    ۳۳
ب) سفارت سیورپیرو (کنسول فرانسه در بصره)    ۳۴
ج). مرحله سوم    ۳۷
روابط ایران و هلند    ۳۸
فهرست منابع و مآخذ    ۴۱

فهرست منابع و مآخذ:

۱-    آصف، محمدهاشم، رستم التواریخ، تصحیح محمد مشیری، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۸٫

۲- اعتماد السلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، ج / ۲، تهران، دنیای کتاب.

۳- پری، جان، کریم خان زند، ترجمه علی محمد ساکی، تهران: فرامرز، ۱۳۷۶٫

۴- پناهی سمنانی، کریم خان زند، تهران: نشر ندا، ۱۳۷۵٫

۵- حقیقت، عبدالرفیع، روابط خارجی ایران.

۶- حزین لاهیجی، محمدعلی، سفرنامه حزین لاهیجی، تصحیح علی دوانی، تهران: اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۵٫

۷- جونز، سرهارد فورد، آخرین روزهای لطفعلی خان زند، ترجمه هما ناطق، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۶٫

۸- رجبی، پرویز، کریم خان زند و زمان او، تهران: امیرکبیر، ۱۳۵۲٫

۹- سالکیس، سرپرسی، تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخر داعی گیلانی، ج / ۲ ، تهران؛ دنیای کتاب، ۱۳۷۰٫

۱۰- شعبانی، رضا، تاریخ تحولات سیاسی – اجتماعی ایران در دوره افشاریه و زندیه، تهران: سمت، ۱۳۸۰٫

۱۱- شمیم، علی اصغر، از نادر تا کودتای رضا خان میرپنج، تهران: مدبر، ۱۳۶۸٫

۱۲- شیرازی، علی رضا، تاریخ زندیه، تهران: گسترده، ۱۳۵۶٫

۱۳- غفاری کاشانی ، گلشن مراد، به اهتمام غلامرضا طباطبائی مجد، تهران: زرین، ۱۳۶۹٫

۱۴- گلستانه، ابوالحسن بن محمدامین، مجمل التواریخ پس از نادر، به اهتمام مدرس رضوی،‌تهران: ابن سینا، ۱۳۴۴٫

۱۵- مالکوم، سرجان ، تاریخ ایران ، ترجمه میرزا حیرت، ج / ۲ ، بی جا.

۱۶ -محمود،‌محمود، تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن ۱۹ م ، ج ۱ ، تهران: اقبال، ۱۳۳۶٫

۱۷- مهدوی، عبدالرضا هوشنگ، تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوره صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی، تهران: امیر کبیر، ۱۳۸۰٫

۱۸- میرخواند، میرمحمد سیدبرهان الدین خوارزمشاه، تاریخ روضه الصفا، ج / ۹ ،‌تهران؛ اساطیر ، ۱۳۷۶٫

۱۹- نامی اصفهانی، میرزا محمدصادق موسوی، گیتی گشای ‌زندیه، تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال ، ۱۳۷۷٫

۲۰- نفیسی، سعید ، تاریخ اجتماعی و سیاسی دوره معاصر، ج / ۱ ، تهران:

۲۱- نیبور، کاریستین، سفرنامه نیبور، ترجمه پرویز رجبی، بی جا: توکا، ۱۳۵۴٫

۲۲- نوائی، عبدالحسین، کریم خان زند، تهران: سپهر، ۱۳۶۸٫

۲۳- ورهرام، غلامرضا ، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زندیه، تهران: معین ، ۱۳۶۶٫

۲۴- ویلم فلور، هلندیان در جزیره خارک در عصر کریم خان زند، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس، ۱۳۷۶٫

۲۵- هدایتی، هادی، تاریخ زندیه ، تهران

مقدمه:

بعد از نادر شاه روابط خارجی ایران از توسعه‌ای که در زمان  او پیدا کرده بود کاسته شد و محدود به مسائل مربوط به سرحدات عثمانی و نمایندگیهای تجارتی دول اروپایی در خلیج فارس گردید.

در مدت ۲۲ سال حکمرانی کریم خان زند (۱۷۵۷-۱۷۷۹) مردم از یک دوره ‌صلح و آرامش برخوردار شدند و توانستند خرابیهایی که در اثر جنگهای داخلی به وجود آمده بود تا حدودی ترمیم کنند. و در این دوران دوباره پای اروپائیها به ایران باز شد زیرا قبل از آن بر اثر حمله افغانها و اغتشاشات داخلی نمایندگی‌های تجاری اروپایی در ایران تعطیل شده بود.

به طور کلی در مناسبات سیاسی خارجی کریم خان زند به دو دسته از کشورها بر می‌خوریم:

۱- کشورهای همسایه مانند عثمانی و روسیه و تا حدودی هندوستان

۲- کشورهای اروپایی

دسته اول کشورهایی هستند که ارتباط آنها با دولت مرکزی ایران به دلیل سوابقشان از زمان صفویه بیشتر جنبه سیاسی داشت تا تجاری و بازرگانی و در دسته دوم کشورهای هلند، انگلیس و فرانسه قرار دارند که انگیزه اصلی ارتباط آنها با ایران کسب سود و منفعت از طریق ایجاد دفاتر بازرگانی در بنادر خلیج فارس بود، چه آنها ایران را کشوری سودآور می‌دانستند.[۱]

این کشورها با توجه به این که می‌خواستند در روابط خود با ایران با امپراطوری وسیع و گسترده عثمانی رقابت نمایند و به نوعی موازنه قوا دست یابند تا برای گسترش روابط خود با ایران عملاً باعث تضعیف و یا محدودیت قدرت رو به گسترش عثمانی را موجب شوند.

سیاست خارجی کریم خان زند در ارتباط با دسته اول گاهی به مصالحه و گاهی به جنگ و درگیری – بجز هندوستان – انجامید. در رابطه با کشورهای اروپایی وکیل ابتدا سعی کرد با توجه به ضعف مفرط نیروی دریایی خود کمک و پشتیبانی آنها را در سرکوبی میر مهنا که سواحل و بنادر جنوبی ایران و راههای آبی خلیج فارس را ناامن کرده بود به دست بیاورد تا جایی که حتی در رابطه با مزاحمتهای اعراب بین کعب به رهبری شیخ سلیمان تعهد کرد خسارت وارده به کشتیهای انگلیسی کمپانی هند شرقی را جبران کند ولی وقتی دورویی و ضعف پشتیبانی آنها را از طرحهای خود مشاهده کرد، دست به اقدامات دیگری زد که به آن پرداخته می‌شود.

در عهد کریم خان هر چند روابط تجاری ایرانی بیشتر با انگلستان بود اما چون با هوشمندی خاصی می‌دید چگونه انگلستان بر تار و پود اقتصادی هندوستان مسلط شده است سعی کرد هرگز خود را اسیر سیاستهای اقتصادی و بازرگانی انگلیس نسازد.

روابط ایران و عثمانی

در عصر زند مناسبات ایران و عثمانی بیشتر جنبه‌ سیاسی داشت اگر چه ارتباط بازرگانی را نیز نمی‌توان نادیده گرفت. مرزهای طولانی مشترک بین دو کشور، اختلافات سیاسی بر سر اشغال برخی مناطق مرزی – که اغلب متقابلاً صورت می‌گرفت- و گاه جانبداری از برخی اعراب مرزنشین از جانب یکی از دو کشور، وجود اماکن مقدسه شیعیان در خاک عثمانی و علاقه شیعیان ایران به زیارت ایران اماکن و بالاخره راه تجاری ایران به بازار تجارت جهانی از طریق عثمانی به طور کلی موضوع اصلی ارتباط دولت ایران و دولت عثمانی را تشکیل می‌داد. زمانی به دلیل برخی از این موارد و گاه به علت تشدید یکی از آنها روابط ایران و عثمانی شکل دیگر به خود می‌‌گرفت.

البته راه زمینی و تاریخی تجارت ایران به مرکز مهم بازار وقت یعنی حلب از خاک عثمانی می‌گذشت و این راه نسبت به سایر راه‌ها کوتاه‌تر بود. با این همه تجار ایرانی هفته ها و ماه‌ها در کشور عثمانی به سر می‌بردند تا بتوانند کالاهای خود را در مراکز تجاری وقت در نواحی غرب عثمانی عرضه کنند، البته غیر از مخارج راه و هزینه حمل و نقل، گاه می‌بایستی عوارض سنگینی نیز بپردازند همچنین زوار ایرانی نیز گاه از پرداخت عوارض معاف نبودند. افزون بر‌آن ایرانیان مسافر مورد آزار عثمانیان قرار می‌گرفتند که گاه تلفاتی نیز به همراه داشت همچنین عوامل دیگری نیز بر مناسبات ایران و عثمانی تأثیر می‌گذارد.[۲]

در زمان کریم خان اعراب بنی کعب که در ساحل راست اروند رود ساکن بودند و از تعدیات والی بغداد به ستوه آمده بودند به سرداری شیخ سلیمان از اروند رود گذشته و در ناحیه فلاحیه خوزستان ساکن شدند. هنگامیکه کریم خان مشغول انتظام امور غرب ایران بود شیخ سلیمان چند زورق فراهم آورد و مدخل اروند رود را در خلیج فارس بر روی مسافران و کشتیهای تجاری بست و به ویژه برای ابزار مخالفت با والی بغداد و حاکم بصره کشتیهای عثمانی را در دهنه رود توقیف کرد.[۳]

زمانیکه کریم خان در سیلاخور بود سفیری به نام محمد آقا سلام آغاسی از طرف عمرپاشا، والی بغداد به خدمت او رسید و پیغام آورد که اگر کریم خان بخواهد قبیله بنی کعب را که برای والی بغداد مزاحمت هایی ایجاد کرد که است سرکوب کند دولت عثمانی با در اختیار گذاشتن کشتی و آذوقه او را یاری خواهد کرد. وکیل با این پیشنهاد موافقت کرد، اگر  چه کریم خان در رفع مزاحمتهای اعراب بی کعب کوشید، اما آنچنان که از جانب عمرپاشا قول داده شده بود، کمکی از عثمانی دریافت نکرد و همین امر زمینه‌ای برای عدم اطمینان بعدی به دولت عثمانی را به وجود آورد و تأثیر در تیرگی روابط ایران و عثمانی گذاشت.[۴]

جریان آن به این شرح بود که کریم خان پس از قبول درخواست دولت عثمانی از خرم آباد و دزفول گذشت و در اوایل رمضان سال ۱۱۷۸ وارد شوشتر شد و بعد از انتظام امور داخلی لرستان و خوزستان به سرکوبی اعراب بنی کعب پرداخت، شیخ سلیمان چون تاب مقاومت نداشت از دسترس سپاه ایران دور شد و به دریا پناه بود. سپس تلاش کرد که با ایرانیان از در آشتی درآید، به همین منظور پیکی به نزد کریم خان فرستاد و اعلام داشت، چنانچه با قبیله‌اش در خاک ایران به راحتی زندگی کند حاضر است مطیع خاندان زند باشد و حتی پسر خود را به عنوان گروگان به دربار کریم خان بفرستد. خان زند چون ترکها به تعهدات خود مبنی بر در اختیار گذاشتن کشتی و آذوقه عمل نکردند از تقاضای شیخ سلیمان استقبال کرد و زکی خان و سپاه او را که مأمور جنگ با بنی کعب بود فراخواند. اما ماجرای بنی کعب خاتمه نیافت.

فتنه‌های میر مهنا و درگیری‌های کریم خان با او دوباره داستان بنی کعب را پیش آورد، پس از بازگشت کریم خان از نواحی غرب به شیراز شیخ سلیمان دوباره با انگلیسی‌ها درگیر شد و در تابستان ۱۱۷۹ دو فروند از کشتی‌ها را برای سرکوبی میرمهنا با او همکاری می‌کنند وی نیز آنان را در جنگ با شیخ سلیمان یاد می‌خواهند داد و بیست هزار تن از سپاهیان خود را از راه خشکی به کمک خواهد فرستاد.[۵]

ظاهراً علاقه کریم خان به سرکوبی میر مهنا که مشکلات فراوانی تولید کرده بود موجب شده بود  تا وکیل الرعایا علیرغم عفو و بخشیدن اعراب بنی کعب، اندیشه محدود کرد ن قدرت آنان را در سر بپروراند، از همین رو وقتی آوازه قدرت نمایی میرمهنا در سواحل خلیج فارس پیچیده محمد صادق خان اعتضاد الدوله ، برادر کریم خان که در غیاب او امور فارس را بر عهده داشت ، سپاهی مجهز  به سرکوبی میرمهنا فرستاد، اما این سپاه با مقاومت و تهاجم زعابی‌ها در هم شکست و به جانب شیراز عقب نشست، کریم خان سپاه دیگری را به فرماندهی امیر گونه خان افشار علیه میرمهنا تجهیز و اعزام کرد. میرمهنا که در خود یارای مقابله با سپاه جدید کریم خان را نمی‌دید ابتدا به جزیره خارگو (نزدیک خارک) عقب نشت و سپس به علت بی آبی و نامناسب بودن آب و هوا متوجه جزیره خارک شد و آنجا را با قهر و غلبه از چنگ هلندی‌ها خارج کرد. از این پس تاخت و تازهای میرمهنا در خلیج فارس به شهرت افزایش یافت و متمردین را به علت دستبرد و شلتاق او نه عبور از سمت دریا امکان داشت و نه احدی از تجار  و مسافرین از اندیشه راهزنی او قدم به ساحل بحر عمان توانست گماشت. [۶]

میرمهنا در سال ۱۱۶۹ تأسیسات انگلیسیها را در بند ریگ ویران ساخت و با حملات دریای خود تجارت را در خلیج فارس و زیانهای بسیاری به بازرگانان انگلیسی در بوشهر وارد کرد. بنابراین برای سرکوبی میرمهنا علاوه در ایران، دولت عثمانی هم که از ناحیه بصره دچار زیانهایی زیادی شده بود و همچنین انگلیسیها که تجارت خود را در خلیج فارس مختل می‌دیدند اظهار علاقه می‌کردند. [۷]

علاوه بر اینها، بازرگانان و مسافرین نیز  که در امان نبودند، دست به دامان کریم خان شدند و دفع و ی را خواستار گردیدند، کریم خان نیز ابتدا دو سال به میرمهنا فرصت داد تا مگر  او از روش خود دست بردارد و چون او بر شرارت خود افزود، زکی خان را مأمور سرکوبی او کرد و به شیخ سلیمان رئیس طایفه بنی کعب و شهبنداران کنگ و بندرعباس و بوشهر و کنگان فرمانهایی فرستاد تا زکی خان را در دفع میرمهنا یاری دهند، میرمهنا از شش جهت در خطر قرار گرفت و هم این وضع موجب شد تا بسیاری از هواخواهان و یاورانش توطئه قتل او را چیدند.[۸]

در این زمان زکی خان نیز که برای سرکوبی وی به نیروی دریایی نیاز داشت به انگلیسیها امتیازات داد تا آنان وسایل بحری و نیروی لازم را در  اختیار زکی خان قرار دهند، ولی عملاً فقط یک کشتی کوچک را در اختیار او قرار دادند  که باعث رنجش کریم خان و بدبینی وی نسبت به سیاستهای انگلیس گردید، زکی خان راه رسیدن آذوقه به میرمهنا را از هر سو بست و به حاکم بنادر جنوب و روساء عشیر سواحل خلیج فارس دستور داد کشتیها را آماده کنند، در چنین اوضاعی ، متحدان و یاران میرمهنا از ترس اینکه به کلی نابود شوند تصمیم گرفتند رئیس خویش را دستگیر و تحویل دهند. [۹]