عنوان :

تحقیق بررسی میزان اثربخشی محتوای درس بینش اسلامی در جهت تحقق اهداف آن

تعداد صفحات :۱۱۷

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

اهداف پرورش هر نظام آموزش “ نشان‏دهنده فلسفه اصول آموزش و پرورش آن نظام می‏باشد مثلاً اگر فلسفه آموزش و پرورش در نظامی تنها پرورش انسانهایی کارآمد باشد اصول آموزش و پرورش و اهداف آن نیز جلوه‏گر فلسفه «کاآمدی» خواهند بود.
در نظام آموزشی ما, برا اساس اعتقادات اسلامی است و قوانین و لوایح موجود « مصوب شورای عالی آموزش و پرورش » اولویت و جهت‏گیری کلی تمام برنامه‏ها و فعالیت‏ها , تقویت ارزشهای الهی و معنوی در دانش‏آموزان می‏باشد مثلاً در اصل چهارم از اصول حاکم بر نظام آموزش و پرورش آمده است :
«در آموزش و پرورش نه تنها تصمیمات دینی خاص , بلکه همه برنامه‏ها و آموزش‏ها باید به عنوان اجزای یک مجموعه هماهنگ اسلامی , بر حسب اقتضا و گنجایش , جنبه و جهت دینی داشته باشد. برنامه‏ریزان و معلمان باید در همه برنامه‏ها و فعالیت‏ها بنا بر مقتضیات خاص هر موضوع به جنبه‏های الهی و تقویت بینش دانش‏آموزان توجه کنند».
البته باید توجه داشت که با توجه به نگرش اسلام نسبت به انسان , در تعیین اهداف نظام آموزش ایران , به پرورش تمام ابعاد وجود انسان, توجه شده است, هدف کلی, تربیت انسان معتقد و مسلمانی است که بتواند در ابعاد اجتماعی, سیاسی, زیستی , اخلاقی, فرهنگی , هنری و علمی رشد یابد این ابعاد هفتگانه در کنار بعد دینی (یا اعتقادی) با وجود هشت‏گانه اهداف نظام آموزشی ما را تشکیل می‏دهد و لذا می‏توان گفت در نظام آموزشی ما اصطلاحاتی نظیر, هویت سیاسی, اجتماعی و ملی, مذهبی ناظر بر مجموعه فعالیت‏ها, برنامه‏ها و طرحهایی هستند که به تحقق هر یک از مجموعه اهداف مصوب کمک می‏کنند.
در نظام آموزش جمهوری اسلامی ایران و برای تحقق اهداف تربیت دینی تمهیداتی چند اندیشیده شده است از مهمترین این تمهیدات تدریس درس مستقل با عنوان کلی درس «دینی» از پایه دوم ابتدایی تا پایه سوم دبیرستان (دوره متوسطه) و نیز دوره پیش‏دانشگاهی می‏باشد عنوان این درس در دوره متوسطه بینش اسلامی است که بر اساس نظام سالی واحدی در هر هفته دو ساعت آموزشی و بر اساس نظام ترمی واحدی هفته‏ای چهار ساعت آموزش را در یک نیم سال به خود اختصاص می‏دهد .
لذا پژوهش حاضر بر آن است که به میزان تأثیر بررسی کتاب دینی سال اول دبیرستان در شکل‏گیری هویت دینی دانش‏آموزان منطقه ۷ از دیدگاه معلمان بپردازد.
لازم به ذکر است که در بخش بیان مسأله به طور اجمال و در فصل دوم به طور کاملاً مشروح دیدگاه پژوهش حاضر در مورد نقش کتاب دینی سال اول دبیرستان در شکل‏گیری هویت دینی دانش‏آموزان ذکر شده است.
واژه های کلیدی: دین، دوره متوسطه، هویت، کتاب دینی سال اول دبیرستان

فهرست مطالب

مقدمـه ۱
فصــل اول ۷
کلیــات تحقیــق ۷
بیان مسئله : ۷
ضرورت انجام تحقیق: ۸
هدف کلی پژوهش ۱۲
اهداف جزئی: ۱۲
سؤالات پژوهش ۱۳
تعاریف علمی. عملیاتی واژه‏ها ۱۴
تعریف عملیاتی : ۱۷
محدودیت‏های تحقیق ۱۸
پیشینــه تحقیــق ۱۹
۱-۲ تاریخچه ۱۹
۱- اهمیت اهدا تربیت دینی و اخلاقی ۲۱
۲- تربیت مذهبی ۲۲
۳- اهمیت تربیت بدنی و اخلاقی در جهان امروز ۲۴
۴ – اهمیت تربیت دینی و اخلاقی در آموزش و پرورش ایران ۲۸
۵- اصول حاکم بر آموزش دینی و اخلاقی ۳۱
۷- روش تدریس مناسب ۴۲
۸- آموخته‏های طبیعی یادگیرندگان از محیط ۴۸
۱-۸ نقش معلم ۵۰
۲-۸- مدرسـه ۵۲
۳-۸- جامعــه ۵۵
۹- هویــت Identity: 57
۱-۹- بحران هویت ۶۰
۲-۹- زمینه‏های تاریخ و اجتماعی ۶۱
۱۰ – بحران نسل جوان امروز ۶۵
مبانی تئوریـکی ۶۷
۱- نظریه مارکس وبر: ۶۷
۲- نظریه دورکیم ۷۲
۱-۲- تأثیرگذاری مناسک مذهبی بر وجدان جمعی از نظر دورکیم: ۷۴
۳- نظریه جرج هربرت مید: ۷۶
نتیجـه : ۷۹
۴- نظریه تالکوت پارسنز: ۸۰
۱-۴- نظام کنش: ۸۱
نتیجـه : ۸۵
۵- نظریه پیترل برگر و توماس لوکمان : ۸۶
نتیجــه : ۹۲
۶- نظریه مونچ : ۹۴
۱-۶- عوامل مؤثر بر وابستگی عاطفی و تعهد: ۹۶
۱-۱-۶- گسترش روابط بین گروهی : ۹۶
۲-۱-۶- نوع رابطه (ابزاری یا اظهاری) ۹۷
۳-۱-۶ – ترکیب رابطه ابزاری و رابطه اظهاری: ۹۹
۴-۱-۶- برگزاری مناسک ملی, مذهبی و انسانی : ۱۰۰
۵-۱-۶- درونی کردن محیطهای مختلف: ۱۰۰
نتیجــه : ۱۰۰
۷- جمع‏بندی و گزینش تئوریک: ۱۰۲
۱- مروری بر پیشینه موضوع تحقیق کتاب دینی ۱۰۶
روش تحقیق و نمونه آماری ۱۰۷
۲- مروری بر پیشینه موضوع تحقیق هویت ۱۱۸

مقدمـه

اگر درنظام اسلامی , تربیت دینی به ثمر نرسد و نسل جوان جامعه تربیت صحیح دینی پیدا نکند یعنی تربیت اسلامی در وجود و شخصیت آنان زنده فعال نباشد تلخی این ناکامی با شیرینی هیچ کامیابی دیگری قابل تحمل نیست و نباید دل را به موفقیت‏های دیگر خوش داشت و از اصل قضیه غافل بود. (رهبری نژاد ۱۳۷۵)

قشر جوان در هر جامعه‏ای به لحاظ برخورداری از توان و انرژی فراوان قادرند تأثیر تعیین کننده‏ای بر آینده آن جامعه داشته باشند آنها به راحتی تغییرات اجتماعی ـ فرهنگی و حتی سیاسی جامعه را سمت و سو می‏دهند , قادرند امنیت فرهنگی جامعه را تأمین کنند و یا فرهنگ را به سویی برند که مطلوب جامعه نیست. چرا که میراث فرهنگی گذشتگاه توسط آنها به نسل بعد منتقل می‏شود و چنانچه آنها در انتقال این میراث فرهنگی امانت‏دار خوبی باشند و در مواجه با فرهنگهای دیگر دچار « خودباختگی فرهنگی» نشوند, خواهند توانست امنیت فرهنگی آن جامعه را تأمین کنند. ولی اگر در مواجهه با فرهنگهای بیگانه دچار خودباختگی فرهنگی شوند, تا چند نسل بعد از فرهنگ مطلوب جامعه نمی‏توان خبر گرفت.

همه اینها نشانگر اهمیت ویژه قشر جوان و لزوم شناخت موقعیت آن و برنامه‏ریزی صحیح جهت شکوفایی صحیح شخصیت آنها دارد.

«بنابراین گزاف نیست اگر بهبود کیفیت نظامهای تعلیم و تربیت را معادل ارتقاء کیفیت حیات و تمدن انسانی در همه ابعاد قلمداد کنیم و از سرمایه‏گذاری در جهت دستیابی به سیاستها, اصول و روشهای مناسب در این عرصه بعنوان ضروری‏ترین و مدبرانه‏ترین سیاست هر جامعه بشری یاد کنیم».

 مهرمحمدی , محمود. جایگاه مدارس تجربی در نظام تعلیم و تربیت , فصلنامه تعلیم و تربیت شماره ۲۸, ص ۱۱

و بقول کانت « بشر تنها با تعلیم و تربیت آدم تواند شد و آدمی چیزی جز آنچه تربیت از او می‏سازد نیست»

 شکوهی , غلامحسین . تعلیم و تربیت و مراحل آن , مشهد , انتشارات آستان قدس , ۱۳۶۳ , ص ۱۷۱

و از آنجائیکه تعلیم و تربیت عمدی کوششی منظم و حساب شده محسوب شده است , وجود برخی طرحها برای هدایت چنین کوششی ضروری بنظر می‏رسد. واژه برنامه‏درسی معمولاً به چنین طراحی اطلاق می‏شود.

« شکل و ساختار برنامه درسی از تصمیماتی که در خصوص عناصر تشکیل دهنده برنامه درسی اتخاذ می‏شود تأثیری پذیرد. عناصر تشکیل دهنده برنامه درسی عبارتند از :

۱-   اهداف

۲-   محتوا

۳-   فعالیت‏های یادگیری دانش‏آموزان

۴-   روشهای ارزشیابی

۵-   منابع و ابزار یادگیری

۶-   زمان

۷-   فضا

۸-   گروه‏بندی دانش‏آموزان

۹-   استراتژی‏های تدوین و روشهای یاددهی

یادگیری که در برنامه‏ریزی درسی با این عوامل ۹ گانه به طرق مختلف برخورد می‏شود.»

کلاین , فرانسیس , الگوهای طراحی برنامه درسی , دکتر محمود مهر محمدی , فصلنامه تعلیم و تربیت , شماره ۴ و ۳ ص ۱۱

اما مفهوم مسلط برنامه درسی چه از نظر تاریخی و چه در حال حاضر موضوعات مدرسه‏ای است که بوسیله معلمان تدریس شده و بوسیله دانش‏آموزان فراگرفته می‏شود.

در نظام کنونی آموزش و پرورش ایران نیز کتاب درسی بهترین مرجع و منبع یادگیری دانش‏آموزان است و تقریباً تمام فعالیت‏های آموزش رسمی در چارچوب کتاب درسی صورت می‏گیرد.

در فرایند ارزیابی برنامه درسی یا اتخاذ تدابیر و تصمیمهای برنامه‏ای نظرات و نگرش دانش‏آموزان و معلمان از اهمیت ویژه‏ای برخوردار است.

پویایی برنامه درسی زمانی تحقق می‏یابد که گروههای مختلف که هر کدام به نحوی در سطوح مختلف در امر برنامه درسی دخالت دارند, به همفکری بپردازند و همچنین به نگرش دانش‏آموزان و معلمان در این زمینه توجه کافی مبذول شود.

از طرف دیگر آموزش دینی به لحاظ دارا بودن ابعاد متنوع و مرتبط با جنبه‏های گوناگون زندگی انسان از مهمترین موضوعات آموزش و پرورش به شمال می‏رود.

در جوامع با حاکمیت دینی , بواسطه تأثیر و توجه به پرورش ارزشهای اخلاقی و اعتقادی فراگیران , تربیت دینی جایگاه ویژه‏ای در برنامه‏های آموزش و پرورشی دارد. به همین دلیل است که مأموریت و رسالت اصلی نظام آموزش و پرورش در چنین جوامعی تربیت همه جانبه دانش‏آموزان بر پایه تعالیم و دستورات الهی است.

در نظام آموزش و پرورش کشور اسلامی ایران نیز پرورش فراگیران بر دستورات دین مبین اسلام که منبعث از قرآن مجید, سنت و سیره رسول اکرم (ص)  و ائمه معصومین (ع) تکیه دارد. پس برنامه‏ریزان درسی و مؤلفین کتب باید فعالیت‏هایی که صبفه دینی , اقتصادی و اخلاقی دارد را در اولویت قرار دهند.

بر اساس اسناد موجود [۱]هدف از تدریس این درس در دوره متوسطه تحقق اهداف گران‏سنگی نظیر تقویت ایمان و اعتقاد به خداوند , پرورش حس احترا و قدردانی از انبیاء, پایبندی نسبت به دستورات ایشان و مواردی نظیر آن می‏باشد و با توجه به اهمیت نیل به این اهداف همواره این دغدغه برای برنامه‏ریزی و پژوهشگران حوزه تربیت دینی وجود داشته است که «تا چه میزانی اهداف مزبور محقق یافته‏اند و موانع عدم تحقق کامل آنها چه بوده‏اند؟ [۲]

علاوه بر دغدغه اصولی فوق که به میزان اثربخشی درس بینش اسلامی و تلاش در جهت رفع موانع تحقق اهداف مربوط می‏شود, در سالیان اخیر دغدغه دیگری در میان صاحب‏نظران تعلیم و تربیت اسلامی بروز کرده است « آیا آموزش‏های دین به طور عام و درس بینش اسلامی به طور خاص توانسته در شکل‏گیری هویت دینی دانش‏آموزان مؤثر افتد؟ [۳]

به بیان دیگر صرف نظر از بررسی میزان اثربخشی محتوای درس بینش اسلامی در جهت تحقق اهداف آن , اهمیت بررسی شکل‏گیری هویت دینی نیز مورد نظر قرار گرفته است.

چرا که هویت به معنای کیستی انسان به نقل از دکتر کاردان , زمانی مطرح می‏شود که انسان خود با چیز دیگری مقایسه کند.

احمدلو, مصیب؛ بررسی رابطه میزان هویت ملی و هویت قوی در بین جوانان تبریز, رساله کارشناسی ارشد جامعه‏شناسی دانشگاه تربیت مدرس , تهران ۱۳۸۱

در واقع هویت همانند دیگر مقولات تنها زمانی برجستگی می‏یابد و مطرح می‏شود که در بحران باشد.

دوران , بهزاد ؛ تأثیر فضای سایبرنیتیک بر هویت اجتماعی , رساله دکتری جامعه‏شناسی , دانشگاه تربیت مدرس تهران , ۱۳۸۱

امروزه جهانی‏سازی , تهدیدی برای هویت‏های ملی و سکولاریسم, تهدیدی برای هویت‏های دینی می‏باشد.

لذا پژوهش حاضر بر آن است که به میزان تأثیر بررسی کتاب دینی سال اول دبیرستان در شکل‏گیری هویت دینی دانش‏آموزان منطقه ۷ از دیدگاه معلمان بپردازد.

لازم به ذکر است که در بخش بیان مسأله به طور اجمال و در فصل دوم به طور کاملاً مشروح دیدگاه پژوهش حاضر در مورد نقش کتاب دینی سال اول دبیرستان در شکل‏گیری هویت دینی دانش‏آموزان ذکر شده است.

فصــل اول

کلیــات تحقیــق

بیان مسئله :

در سالهای اخیر موضوع هویت در اشکال مختلف اجتماعی و فردی و با رویکردهای مختلف و نیز عمده‏ترین گرایش فرهنگی نسبت به آن که همانا ویژگی ملی و دینی است به یکی از چالش‏های عمده در بحث و بررسی از نظام فرهنگی کشور درآمده است.

عوارض و آسیبهای ناشی از دگرگونی در نظام فرهنگی و ارزشی, تغییر الگوهای سنتی زندگی, پیدایش آرمانها و آرزوهای جدید کاهش نقش آموزش‏های دینی , افزایش گرایش‏های جدید اجتماعی و بسیاری از موارد مشابه دیگر همگی باعث گردیده جوانان در معرض بی‏هویتی دینی و ملی قرار گیرند.

اگر چه هدف آموزش‏های دینی را نمی‏توان صرفاً ایجاد و پرورش باورها, ارزشها, نگرشها و طرز تلقی‏های مطلوب از نظر دین دانست ولی مسلماً اهداف حیطه ارزشی, مهمترین اهداف این‏گونه آموزشها می‏باشد. زیرا در صورت به وجود آمدن باورها, ارزشها, نگرشها و طرز تلقی‏های مطلوب است که اعمال صالح و اخلاق پسندیده به وجود خواهد آمد و در غیر این صورت آموزشها جنبه سطحی می‏یابند و نمی‏توانند اسباب تحقق اهداف تربیت دینی را فراهم آورند.

بعد آنکه برنامه‏ریزان درسیِ حیطه تربیت دینی مطمئن شوند که برنامه‏هایشان توانسته است اهداف حیطه ارزشی را متحقق سازد و هویت دینی دانش‏آموزان را به خوبی شکل دهد بایستی اولاً اصول و روشهای علمی برنامه‏ریزی درسی در حیطه ارزشی را مد نظر قرار دهند و ثانیاً عناصر مختلف در زمینه شکل‏گیری هویت دینی دانش‏آموزان مثل , اعتقادات دینی, استدلال یعنی ظاهر دینی , رفتار دینی و گفتار دینی را مد نظر قرار دهند.

ضرورت انجام تحقیق:

مطالعه و بررسی پژوهشها, گزارشها, مقالاتی که به ویژه در سالیان اخیر مطرح شده است نشان دهنده عدم توفیق نسبی نظام آموزش و پرورش به طور کلی و آموزش دینی در مدارس به طور خاص در تحقق اهداف ارزشی اسلامی بوده است. به عنوان نمونه قاسم کریمی در هفتمین همایش جایگاه تربیت (۱۳۷۷) می‏گوید: ” … همگان به وضوح دریافته‏اند که نسلهای تحت تعلیم فاقد ویژگیها, اندیشه‏ها و رفتارهای دینی, اخلاقی, سیاسی , اجتماعی و انقلابی مورد نظر هستند». ( ص ۲۱)

« علی ساده‏ای در ششمین همایش جایگاه تربیت (۱۳۷۴) می‏گوید: « … به عبارت بهتر , پیام سمینارها کنفرانس‏ها و اجلاسهای متعدد توسط نهادها و مراکز آموزش و فرهنگی کشور در سالهای اخیر, نشانه‏هایی از احساس خطر و افزایش ضریب آسیب‏پذیری دینی و مذهبی در نسل نو می‏باشد.» (ص ۸۶)

و علی‏اکبر نوایی (۱۳۷۷) در بحث تربیت و نوسازی معنوی چنین می‏گوید: « متأسفانه امروزه شاهد صحنه‏هایی از گروهای مد هستیم که باز متأسفانه تشکیل دهندگان آن عمدتاً از دانش‏آموزان می‏باشند» (ص ۱۹۴)

در این میان آموزش و پرورش هر جامعه باید قبل از هر نهاد دیگر اجتماعی بفکر حل این مشکل باشد. چون جامعه ما جامعه‏ای مذهبی و پایبند به آموزشهای دینی به حساب می‏آید, بایستی با حساسیت و جدیت بیشتری موضوع را تعقیب نموده و بحل آن اهتمام بورزد.

بنابراین نمی‏توان تردید داشت که درس دینی از اهمیت خاصی برخوردار است. بطوریکه از جهاتی نمی‏توان آنرا با هیچ درس دیگری مقایسه کرد. اگر دروس دیگر به یک بعد از ابعاد زندگی فراگیر نظر دارند, درس دینی با کل زندگی او سروکار دارد. درس دینی پایه‏های ایدئولوژی دانش‏آموز را پی‏ریزی می‏کند و درصدد تبیین فلسفه حیات برای آنهاست تا چگونه زیستن را به آنها بیامورد. بعبارت دیگر هدف نهایی درس دینی ایجاد تغییر و تحول در بینشها, نگرشها, منشها, علائق عادات و در یک کلام «سازندگی شخصیت» است.

با توجه به آنچه ذکر شد, بنظر میفرسد ضرورت تحقیق در زمینه درس دینی در مقطع متوسطه , بخصوص سالهای اولیه آن که تقریباً همزمان با سن بلوغ و آغاز دوره نوجوانی است, برکسی پوشیده نباشد.

« سراسر دوره بلوغ همه شگفتی است. هم سن عقل است و هم سن عواطف گنجینه‏های دل و جان هر دم سیلی از اندیشه و طوفانی از عشق به هر سو می‏پراکند. هیچوقت جهان این همه زیبا بنظر نمی‏رسد. هیچگاه به این نحو دور از دسترس و این همه قابل تصرف دیده نمی‏شود. سن‏های بعدی به حسرت به آن نگاه می‏کنند. همه عواطف و احساسات پاک غذای خود را از این سن می‏گیرند. می‏توان آن را رنسانس زندگی نامید.» (دورانت , ویل ص ۱۲۴)

در این دوران , نوجوان در عین حال که آماده خدمت است, قادر است از منافع خود چشم‏پوشی کند – ایندو خصیصه حاکی از آنست که ارشهای معنوی معینی از ارزشهای اخلاقی و فلسفی و مذهبی و هنری در فکرش مقام مهمی دارند. دشوارترین قسمت تربیت شخصیت در دوران بلوغ, تربیت اخلاقی است. « تا این دوره حیات اخلاقی جز تجلی عادت اجتماعی که از خارج بر اراده طفل تحمیل می‏شود, نیست. حیات اخلاقی در این دوره برای نخستنی بار بصورت تعالی بسوی خیر درمی‏آید و آن از شخصیتی ناشی می‏شود که تشنه خودمختاری است, امکانات اخلاقی جدید همان اخلاق فردی بجای اخلاق اجتماعی و اخلاق آرمانی , بجای اخلاق مقرراتی است نکته عمده‏ای که شرط تعالی بسوی خیر است , تلاش در راه اثبات شخصیت خویش است که با بلوغ آغاز می‏شود و در طول این دوره بسط و توسعه می‏یابد. مربی می‏تواند در این دوره آنان را وادار کند به ندای پاکان و قهرمانان گوش فرا دهند در کسانیکه طبع دینی دارند, ندای پاکان همان ندای الهی است.» (دین , مورسی ص ۱۵۵ و ۱۵۴)

برای طبایع مؤمن, آشنایی با ارزشها بصورت تربیت دینی در می‏آیند. ارزشهای دینی خاصیت تألیفی دارند و دین همه ارزشهای معنوی را در زیر عنوان فضیلت و تقوا به هم می‏پیوندد و به آنها وحدت می‏بخشد.

روسو سن شانزده سالگی را برای پرداختن به تربیت دینی مناسب می‏داند. و کانت هم معتقد است اگر می‏شد آموزش این مفاهیم بتأخیر بیفتد, بهتر بود. اما چون چنین چیزی امکان‏پذیر نیست پس معتقد است حتی‏الامکان مفاهیم در قالبی که به ذهن بچه‏ها نزدیکتر است بیان گردد. بهرحال چه مفاهیم مجرد قبلاً مطرح شده باشد و چه نشده باشد, دوره نوجوانی و جوانی مناسبترین موقع برای طرح این قبیل مسائل و تعمق درباره آنهاست.

با توجه به این واقعیت, در سالیان گذشته پژوهشگران متعددی مبادرت به انجام تحقیقات متعدد در امور علل مشکلات موجود و ارائه راهبردهای اجرایی برای اثربخشی آموزش‏های دینی نموده‏اند.

کیامنش (۱۳۷۱), رحیمی (۱۳۷۲) , اکرمی (۱۳۷۲) , سعیدی (۱۳۷۳) , عباس سروک (۱۳۷۱) , ساده‏گی (۱۳۷۶) و … ولی در این پژوهشها کمتر در حوزه هویت دینی کاوش شده و طبیعتاً پیشنهادها و راهبردها عمدتاً محدود به خود کتاب بوده‏اند با توجه به اهمیت هویت دینی و نحوه شکل‏گیری آن انجام پژوهشهایی نظیر پژوهش حاضر نه تنها مفید بلکه ضروری می‏نمایاند.

هدف کلی پژوهش

توجه به آنچه در بخش بیان مسأله گذشت

هدف اصلی از پژوهش حاضر تهیه پاسخ مناسب برای این پرسش است که :

کتاب دینی سال اول دبیرستان تا چه اندازه در شکل‏گیری هویت دینی دانش‏آموزان نقش داشته است؟

اهداف جزئی:

۱-   آگاهی از تأثیر آموزش کتاب دینی سال اول دبیرستان در اعتقادات دینی دانش‏آموزان

۲-   آگاهی از تأثیر آموزش کتاب دینی سال اول دبیرستان در استدلال دینی دانش‏آموزان

۳-   آگاهی از تأثیر آموزش کتاب دینی سال اول دبیرستان درظاهر دینی دانش‏آموزان

۴-   آگاهی از تأثیر آموزش کتاب دینی سال اول دبیرستان دررفتار دینی دانش‏آموزان

۵-   آگاهی از تأثیر آموزش کتاب دینی سال اول دبیرستان دررفتار دینی دانش‏آموزان

۶-   ارائه پیشنهادات و نظرات

برای دست‏یافتن به پاسخ این سؤالات پرسشنامه‏ای در بین … از دبیران دینی سال اول دبیرستان که با روش نمونه‏گیری تصادفی ساده انتخاب شده بودند توزیع گردید و با استفاده از روش آماری … مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

سؤالات پژوهش

با توجه به آنچه در بیان مسئله گذشت سوالات اساسی این پژوهش عبارتند از :

۱-   آیا درس دینی سال اول دبیرستان در اعتقادات دینی دانش‏آموزان تأثیر داشته است؟

۲-   آیا درس دینی سال اول دبیرستان در رفتار دینی دانش‏آموزان تأثیر داشته است؟

۳-   آیا درس دینی سال اول دبیرستان در استدلال دینی دانش‏آموزان تأثیر داشته است؟

۴-   آیا درس دینی سال اول دبیرستان در ظاهر دینی دانش‏آموزان تأثیر داشته است؟

۵-   آیا درس دینی سال اول دبیرستان در گفتار دینی دانش‏آموزان تأثیر داشته است؟

تعاریف علمی. عملیاتی واژه‏ها

در این مطالعه چند مفهوم به کار رفته که تعاریف علمی آنها در زیر آمده است:

دین : تعریف علامه طباطبایی از دین روش ویژه‏ای در زندگی دنیوی است که سعادت و صلاح دنیوی انسان را هماهنگ و همراه با کمال فردی, حیات حقیقی جاودانی او تأمین می‏کند.

(ایراهیم زاده آملی, عبدالله , دین شناسی, نشر معاونت آموزش نساء ۱۳۷۹, ص ۱۶)

مقطع متوسطه :

دوره متوسطه عبارت است از دوره برزخ یا دوره انتقال میان آموزش پایه که عمومی و غیر تخصصی است و آموزش تخصصی‏تر در سطح آموزش عالی . دوره انتقال میان کودکی و جوانی است و یک دوره میانی که به واسطه بسیاری از فشارهای روانی , جهانی و مشکلات سازگاری با ویژگیهای خاصی را به نوجوان وجوان می‏بخشد. این دوره در بسیاری از کشورهای در حال توسعه , منبع اصلی تولید نیروی انسانی نیمه ماهر است. دوره متوسطه دوره‏ای است که در آن دانش‏آموزان گروه سنی چهارده تا هفده یا هیجده ساله تحصیل می‏کند و به دلیل تنوع, برنامه‏ها و تعدد رشته‏های تحصیلی , فرصت انتخاب دارند .

(آموزش و پرورش ابتدایی , راهنمایی متوسطه , احمد صافی , ص ۸۹ و ۹۰ )

دانش‏آموز : عنصر مهم که در حفظ عملکرد کلاس نقش اساسی دارد, دانش‏آموز است. فالیت‏های مهم و دانش‏آموز مکمل یکدیگرند و وابسته به هم است. دانش‏آموز هم مانند معلمان شخصیت مستقلی دارند. شناخت ویژگیهای دانش‏آموزان در تحلیل رفتار آنان تأثیر دارد.

(نظارت و راهنمایی آموزشی , نیکنامی , مصطفی, نظارت و راهنمایی آموزشی , انتشارات سمت , ۱۳۷۷, ص ۱۳۹)

هویـت : هویت کلمه‏ای عربی است که در فارسی به جای کلمه IDENTITY به کار می‏رود. در فلسفه مفهوم هویت به معنای کیستی انسان به عنوان یک نوع است.

در اینجا انسان به دنبال صفات و مشخصاتی می‏گردد که او را از سایر پدیده‏های جهان متمایز می‏کند.

(احمدلو, مصیب, بررسی رابطه میزان هویت ملی و هویت قومی در بین جوانان تبریز , رساله کارشناسی ارشد جامعه‏شناسی , دانشگاه تربیت مدرس تهران , ۱۳۸۱)

اما در فصلنامه علوم اجتماعی آمده است که : «اصطلاح هویت که به بررسی تداوم, تغییر و مدت در عین کثرت می‏پردازد دارای تاریخ فلسفی بلند مدت است. استفاده از این اصطلاح از دهه ۱۹۵۰ رایج شده و در دو حوزه نظری روانشناسی و جامعه‏شناسی به بحث گذاشته شده است. هویت اجتماعی عبارت است از تصور, درک و ارزیابی فرد نسبت به خود از منظر دیگران یا جامعه است که در نتیجه آن احساس کند از منظر دیگران یا جامعه دارای جایگاه ارزش و احترام است.

(شرفی, ابوالفضل, هویت فرهنگی و پیشگیری از انحرفات اجتماعی فصلنامه علوم اجتماعی ۱۱ , ۱۳۷۹ , ۱۲)

هویت از اقطاب شخیت است که خود به هویت جمعی و فردی قابل تقسیم است. مفهوم هویت فردی اولین بار در سال ۱۹۶۸ توسط اریکسون به کاربرده شد . منظور وی از هویت احساسی است که فرد در اوایل سن نوجوانی خود را از دیگران مجزا و متمایز دانسته, برای خود ثبات و یکپارچگی قایل است و خود را شبیه به تصور دیگران از خود می‏داند. این تصور حد مطلوب است و گاهی هم در شکل‏گیری این احساس و تصور از خود خلل به وجود می‏آید و فرد از خودش یکپارچگی ندارد او چنین حالتی را بحران هویت یا آشفتگی هویت می‏گوید.

اریک اریکسون (۱۹۶۸) ایجاد هویت را به عنوان مهم‏ترین پیشرفت شخصیت در دوره نوجوانی می‏داند و آن را  گاهی حیاتی در جهت وصول به بزرگسالی می‏داند. بزرگسالی که شادمانه و مولد معرفی کرده است در این دوره را دوره گذر از کودکی به بلوغ می‏داند و می‏گوید برای نوجوان این سؤال مهم مطرح است که ”من کیستم“ آنها به دنبال هویت شخصی و اجتماعی فرد هستند.

در این دوره نوجوان به تدریج یاد می‏گیرد که از نظریه‏هایی که مورد بررسی قرار می‏دهد بعضی را نادرست بداند و کنار بگذارد و آن چه را حقیقی می‏داند بپذیرد.

هویت برداشتی است که شخص درباره خود دارد و با ارزشیابی از مفهوم خود در طول سالهای نوجوانی به رشد بیشتری می‏رسد.

(لطف‏آبادی ص ۲۰۴ سال ۱۳۷۹)

تعریف عملیاتی :

در این پژوهش منظور از هویت دینی شامل اعتقادات دینی که از سوال ۱ تا سوال ۵ سنجیده می‏شود.

در این پژوهش منظور از هویت دینی شامل استدلال دینی که از سوال ۶ تا سوال ۱۰ سنجیده می‏شود.

در این پژوهش منظور از هویت دینی شامل رفتار دینی که از سوال ۱۱ تا سوال ۱۶ سنجیده می‏شود.

در این پژوهش منظور از هویت دینی شامل ظاهر دینی که از سوال ۱۷ تا سوال ۲۱ سنجیده می‏شود.

در این پژوهش منظور از هویت دینی شامل گفتار دینی که از سوال ۲۲ تا سوال ۲۶ سنجیده می‏شود.

محدودیت‏های تحقیق

هر تحقیقی دشواریها و مشکلات خاص خود را به همراه دارد که تحقیق‏ حاضر هم از این قاعده مستثنی نبود خاصه آنکه با توجه به اینکه موضوع تحقیق مورد نظر از ۲ بُعد برخوردار بود و تلفیق این آنها در هم و حتی در تهیه پرسشنامه مشکلاتی بوجود آورد.

–       کمبود پیشینه‏های پژوهشی مرتبط با موضوع

–       ناشناخته بودن اهمیت پژوهش و تحقیقات حتی در بین معلمان با سابقه و تحصیلکرده

–       عدم همکاری برخی از پاسخگویان

–   عدم همکاری مدارس بخصوص در مدارس پسرانه برای مراجعه مستقیم به معلمان جهت پر کردن پرسشنامه

–       ترس از سیاسی بودن موضوع و عدم پاسخگویی به پرسشنامه

–       اظهار بی‏اهمیت بودن نتایج تحقیقات و عدم بکارگیری آنها از دیدگاه پاسخگویان (معلمان)

–       پراکندگی مدارس و صرف وقت زیاد برای رفت و آمد به مدارس

–       محدودیت زمان اجرای تحقیق با توجه به الزامات تحصیلی

پیشینــه تحقیــق

۱-۲ تاریخچه

اهداف پرورش هر نظام آموزش “ نشان‏دهنده فلسفه اصول آموزش و پرورش آن نظام می‏باشد مثلاً اگر فلسفه آموزش و پرورش در نظامی تنها پرورش انسانهایی کارآمد باشد اصول آموزش و پرورش و اهداف آن نیز جلوه‏گر فلسفه «کاآمدی» خواهند بود.

در نظام آموزشی ما, برا اساس اعتقادات اسلامی است و قوانین و لوایح موجود « مصوب شورای عالی آموزش و پرورش » اولویت و جهت‏گیری کلی تمام برنامه‏ها و فعالیت‏ها , تقویت ارزشهای الهی و معنوی در دانش‏آموزان می‏باشد مثلاً در اصل چهارم از اصول حاکم بر نظام آموزش و پرورش آمده است :

«در آموزش و پرورش نه تنها تصمیمات دینی خاص , بلکه همه برنامه‏ها و آموزش‏ها باید به عنوان اجزای یک مجموعه هماهنگ اسلامی , بر حسب اقتضا و گنجایش , جنبه و جهت دینی داشته باشد. برنامه‏ریزان و معلمان باید در همه برنامه‏ها و فعالیت‏ها بنا بر مقتضیات خاص هر موضوع به جنبه‏های الهی و تقویت بینش دانش‏آموزان توجه کنند».

 ( اصول حاکم بر آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۶۸) به نقل از بینقی , ۱۳۷۹, ص ۶۵)

البته باید توجه داشت که با توجه به نگرش اسلام نسبت به انسان , در تعیین اهداف نظام آموزش ایران , به پرورش تمام ابعاد وجود انسان, توجه شده است, هدف کلی, تربیت انسان معتقد و مسلمانی است که بتواند در ابعاد اجتماعی, سیاسی, زیستی , اخلاقی, فرهنگی , هنری و علمی رشد یابد این ابعاد هفتگانه در کنار بعد دینی (یا اعتقادی) با وجود هشت‏گانه اهداف نظام آموزشی ما را تشکیل می‏دهد و لذا می‏توان گفت در نظام آموزشی ما اصطلاحاتی نظیر, هویت سیاسی, اجتماعی و ملی, مذهبی ناظر بر مجموعه فعالیت‏ها, برنامه‏ها و طرحهایی هستند که به تحقق هر یک از مجموعه اهداف مصوب کمک می‏کنند.

در نظام آموزش جمهوری اسلامی ایران و برای تحقق اهداف تربیت دینی تمهیداتی چند اندیشیده شده است از مهمترین این تمهیدات تدریس درس مستقل با عنوان کلی درس «دینی» از پایه دوم ابتدایی تا پایه سوم دبیرستان (دوره متوسطه) و نیز دوره پیش‏دانشگاهی می‏باشد عنوان این درس در دوره متوسطه بینش اسلامی است که بر اساس نظام سالی واحدی در هر هفته دو ساعت آموزشی و بر اساس نظام ترمی واحدی هفته‏ای چهار ساعت آموزش را در یک نیم سال به خود اختصاص می‏دهد .

۱- اهمیت اهدا تربیت دینی و اخلاقی

تعلیم و تربیت آدمی امر پیچیده , پردامنه و وقتگیر است که همکاری نهادهای مختلف و افراد متعدد و هماهنگی همه فعالیتهای مربوطه را ایجاب می‏کند. اولین شرط هماهنگی فعالیتها, وحدت هدف و مقصد است که باید برنامه‏ها و فعالیتهای مربوط را هدایت نماید. باید هدف نهایی تعلیم و تربیت بطور کلی و مخصوصاً برای افرادی که در تنظیم برنامه‏های مربوط نقشی بعهده دارند روشن باشد و هدف تربیت جوانان در هر یک از مراحل رشد نیز به صراحت تعیین و به مربیان اعلام گردد. تعیین و تصریح هدف نهایی و هدفهای واسطه که برای نیل به هدف نهایی ناگزیر باید تحقق حاصل کنند علاوه بر اینکه وسیله مناسبی برای ایجاد هماهنگی لازم در فعالیتهاست, شرط لازم امکان ارزشیابی نتایج فعالیتها نیز می‏باشد. (شکوهی , غلامحسین , ۱۳۶۳, ص ۳۵) کمک به رشد کودک و انطباق او با جامعه دو وظیفه بسیار مهم و اساسی تعلیم و تربیت است که در عین حال به هیچوجه کل مسئله را شامل نمی‏شود. بشر خیلی بیشتر و بالاتر از یک موجود وابسته به طبیعت و نیازمند جامعه است. او نه تحت فشار نیروهای غریزی باید قرار گیرد و نه تحت فشار عوامل محیط و جامعه. هر جا که تعلیم و تربیت بطور صحیح صورت می‏گیرد, با این هدف است که روح و ذهن بشر نیرومند شوند. روند حیات بشری در هر جایی با دو زمینه پست و عالی پایه‏گذاری شده است که اولی عبارت است از یک زندگی طبیعی و حیوانی و دیگری حیاتی معنوی و متوجه درجات بالاتر.(شکوهی, علامحسین , ۱۳۶۳ , ص ۱۶۴)

۲- تربیت مذهبی

نه طبیعت, نه اجتماع و نه فرهنگ هیچکدام نمی‏تواند انسان را آنچنان حمایت کنند که بتواند بر زندگی معنوی خود مسلط شود. تنها زمانیکه او با ابدیت و ماورای مادیات پیوند یافت, از شکست ظاهری و باطنی در امان خواهد بود. هر نوع ایمان و تقوای دنیوی حداقل در برابر سه واقعیت آسیب‏پذیر خواهند بود : در برابر مرگ, نومیدی و احساس غربت در دنیا. انسان در چهره طبیعت و هر چه در او هست هیچگاه همدرد و همانندی با خویش نمی‏خواند و همدردی و خویشاوندی تشنه‏ترین نیاز روح آدمی است.

در این صورت هر نوع تربیتی که تلاش نکند تا جوانان را برای رویارویی با این واقعیتهای اجتناب‏ناپذیر مجهز کند, هرگز به حد کمال نخواهد رسید.

اگر این تناقض فلج کننده بین فکر و عمل در زمینه آموزش و پرورش از بین برود, آنوقت است که فرآیند تربیتی از مراحل ابتدایی کمک برای رشد, انطباق اجتماعی و تربیت فرهنگی فراتر می‏رود و به یک کمک فراگیر برای زندگی انسانهای در حال رشد و توسعه پیدا می‏کند.

پستالوزی می‏گوید : « هدف نهایی هر نوع تربیت این است که انسان یادبگیرد چگونه زندگی کند. یعنی زندگی را بزرگ منشانه فراگیرد. این جاست که کلیه اجزای فرایند تربیتی به مرحله عمل درمی‏آید: کمک برای انطباق با جامعه و هدایت در زمینه فرهنگی بدون اینکه مهمترین آنها یعنی بیدار کردن بشر برای درک رسالت خویش در این میان قربانی شود.»[۴]

لذا درک این واقعیت که انسان عصر جدید از لحاظ مذهبی بیدار نشده و در نتیجه زندگی بی‏مفهوم و ناامنی دارد و استحکام بخشیدن ؛ ریشه‏های مذهبی در روح بشر یکی از ارکان اساسی تعلیم و تربیت است.

انسان همچنانکه به آب و اکسیژن نیازمند است به خدا نیز محتاج است . احساس عرفانی و احساس اخلاقی به شخصیت بشری سکفتگی و انبساط پرمعنا و کاملی می‏بخشد. شک نیست که توفیق زندگی به رشد کامل هر یک از فعالیتهای فیزیوپوژیکی, عقلی – روحی و معنوی بستگی دارد.

ایمان امری طبیعی است که مستقیماً زاده نیازمندیهای غریزی و احساساتی ماست. « دین روح شاعرانه انسان است. دین نه تنها از رنج نیش مرگ می‏کاهد بلکه زندگی را با اجرای تشریفات دینی و با معماری و حجاری و نقاشی و درام و موسیقی زیبا می‏سازد. دین حوادث عادی زندگی از تولد, زناشویی و مرگ تا حد شعائر دینی بالا می‏برد و این امور معمولی را به وقایع معدسی بدل می‏سازد و آن را از راه احساس عمیق کرد و بصورت هنر در می‏آورد. دین نمایش غم‏انگیز سخیف زندگی را به سفر مقدس شاعرانه‏ای که به سوی هدفی شریف است مبدل کرده است. زندگی بدون دین ملال‏انگیز و پست است.»[۵]

«مذهب تلاش انسانی است به هست آلوده تا خود را پاک سازد و از خاک به خدا بازگردد. طبیعت و حیات را که دنیا میفبیند قداست بخشد و اخروی کند.»[۶]

۳- اهمیت تربیت بدنی و اخلاقی در جهان امروز

---