عنوان :

تحقیق بررسی سیره اخلاقی امام رضا (ع)

تعداد صفحات :۸۲

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در این رساله ی تحقیقاتی سعی شده است تا گوشه هایی از حیات اخلاقی پیشوای هشتم شیعیان جهان علی بن موسی الرضا (ع) در طی ۳ فصل ارائه شود.
هدف از این تحقیق با توجه به ضرورت جامعه ی امروز مبنی برداشتن زندگی سالم و حیات طیبه (که بتواند در سایه ی آن بسیاری از مسائل روزمره ی زندگی خود را برآن مبنا قرار دهد) بیان شیوه و مسلک زندگانی ائمه ی اطهار است که می تواند الگوهای مناسبی از لحاظ اخلاقی و تربیتی برای فرد مسلمان باشد.
بنابراین با توجه به ضرورت جوامع امروزی به تعالیم انبیاء با توجه به مسائل متعددی که در این فضاها حکم فرما است) ضرورت الگوپذیری از این بزرگان دینی به ویژه امام رضا (ع) که به عنوان یک الگو و اسوه ی اخلاقی برای مسلمانان و شیعیان هستند بیشتر مشاهده می شود.
در فصل دوم مقاله به ۴ بخش تقسیم شده است. در بخش اول: اخلاق فردی را توضیح داده است. از مهمترین مسائلی که در علومی چون علم جامعه شناسی ،روان شناسی، و… به آن پرداخته می شود این است که انسان از منظر شخصیتی و بعد اخلاق فردی او مورد بررسی قرار گیرد. ویژگی های متعدد اخلاقی که در یک فرد مشاهده می شود اعم از طرز خوردن و خوابیدن، شیوه ی گفتار و کردار او و اعمال او… در جنبه های مختلف زندگی اش از دیدگاه دیگران مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت. حال مشاهده ی اینگونه رفتارها در اشخاص بزرگ، تاثیرگذاری بزرگتری را به دنبال خواهد داشت. پس قاعدتاً در انسانهای بزرگ همیشه رفتارهایی سر می زند که مورد تایید اطرافیان و آیندگان باشد.از جمله انسانهای بزرگ تاریخ اسلام که اخلاق و کردار فردی او همیشه مورد تحسین همگان بوده است امام رضا (ع) است. ایشان در بعد اخلاقیات فردی خویش در ابعاد مختلفی چون عبادت، سخاوت، زهد وپرهیزگاری ،ادب و صبر و استقامت و.. نمونه سرلوحه ی تمام شیعیان جهان اسلام هستند .
در بخش دوم به اخلاق سیاسی پرداخته شده است. اداره ی امور سیاسی یک جامعه نیازمند یک برنامه ریزی دقیق و جامع در تحت و لوای حاکم و مسئولی دلسوز است که با درایت و دقت نظر خویش بتواند از عهده ی وظایف خویش برآید و البته این دقت عمل در سیره ی پیشوایان دینی ما نیز بسیار مشاهده می شود.
بنابراین یکی از نکات مهم در زندگی امامان شیعه که جزء لاینفک آن محسوب می شود توجه به امور سیاسی زمان خویش است چراکه آنها سیاست را از دیانت جدا ندانسته و همواره برخود لازم و واجب می دانستند که با طاغوتیان زمان که همیشه ندای جدایی دین از سیاست را سر می دادند مبارزه کنند و از جمله سیاستهای انها این بود که با باریک بینی و دقت نظر خاص توسط افراد ورزیده و متعهد در درون حکومت های جائر نفوذ کنند و با استفاده از تاکتیک اخلاقی و شرعی تقیه سعی در حفظ تشیع و حمایت از آن کنند.
از جمله نکات برجسته و مهم در زندگانی امام رضا(ع) نیز حیات سیاسی- اخلاقی ایشان است در مدتی که ایشان به عنوان ولیعهد مامون بودند. «البته ناگفته نماند پذیرفتن ولایت عهدی مامون با اجبار و با تهدیدات بسیار از جانب مامون بوده و به همین دلیل ایشان را از مرو به خراسان خواست تا پیشنهاد ولایت عهدی را به ایشان دهد و امام نپذیرفت مگر با شروطی که ۱- در عزل و نصب دخالت ننماید ۲- امر و نهی نکند ۳- فتوا ندهد ۴- قضاوت نکند ۵- و چیزی که برقرار است تغییر ندهد»، بوده اند. نحوه برخورد ایشان با کارگزاران حکومتی بسیار حائر اهمیت بوده است.
در بخش سوم به اخلاق خانوادگی اشاره شده است.خانواده یکی از بزرگترین نهادهای اجتماعی است که انسان با تشکیل این هسته مهم درزندگی خویش گام مهمی در رسیدن به ثمرات اخلاقی و تربیتی آن برمی دارد. البته در آموزه های دینی مسلمانان نیز به نمونه های متعددی از ار مقدس ازدواج و تشکیل خانواده و آثار مهم دیگری که در پی خواهد داشت، آمده است.
پیامبر گرامی اسلام در این رابطه می فرمایند: «تزوجوا فانی مکاثر بکم الامم ولا تکونوا کرهبا نیر النصاری».
ازدواج کنید که من به شمار بسیار شما بر دیگر جامعه ها می بالم و بسان راهبان مسحی نباشید که زن و زندگی را تحریم می کنند.
حضرت علی (ع) نیز درباره ی جایگاه زندگی و ارزشمند بودن آن می فرمایند:
«لیس بلد باحق بک من بلد خیر البلد ما حملک».
شهری از شهر دیگر به توسه سزاوارتر و شایسته تر نیست بهترین شهرها شهری است که تو را به دوش گیرد. اهل آن ترا بخواند و در زندگی در رفاه و آسایش باشی.
امام رضا(ع) هم از جمله کسانی هستند که خود را پای بند به رعایت کردن ارزشهای درونی خانواده می دانند. برخوردهای اخلاقی ایشان با خانواده و اطرافیان بسیار مهربانانه بوده است. همچنین رفتارهای خاص اخلاقی دیگری که ایشان در زندگی شخصی خود داشته اند از قبیل ملزم دانستن خود برای تامین مخارج زندگی صفت نیک دیگری است که ایشان داشته اند.
در بخش چهارم: اخلاق مردمی را مطرح می کند.امام رضا(ع) به عنوان یک امام دلسوز و مهربان که ولی امر مسلمین در زمان خویش بودند نسبت به این امر اهتمام ویژه ای می ورزیدند. «سخنان و خطابات آن بزرگوار به مردم ،دوستان و شیعیان و حتی غلامان و خدمتکارانش احترام آمیز بود. آن چنان که گویی با اهل خانه ی خود معاشرت دارد ایشان در یکی از سخنان خود در این رابطه می فرماید:
محبت نسبت به مردم و اظهار دوستی بدانان نیمی از عقل است». کمال رشد فکری و عقلانی انسان در ازای همدلی و همیاری با مردم است. و انسان عاقل است که همواره محبت و شادی و نشاط خود را با دیگران تقسیم می کند. در این بخش به قسمت هایی از این ویژگی نیکوی امام رضا(ع) پرداخته می شود و ارتباطات محبت آمیزی که ایشان با مرده داشته اند و آنان را شایسته این محبت می دیده اند و در جهت تامین حقوق آنان و پیشرفت جهان اسلام در ابعاد مختلف گام برداشته اند.

واژه های کلیدی: سیره، اخلاق، امام رضا(ع)، اخلاق خانوادگی، اخلاق سیاسی،

فهرست مطالب

فصل اول: طرح تحقیق
۱- مقدمه
۲- اهمیت و ضرورت
۳- پیشینه ی تحقیق
۴- اهداف تحقیق
۵- روش تحقیق
۶- محدودیت های تحقیق و پیشنهادات
۷- معانی لغوی واژه ها
فصل دوم: یافته های تحقیق
بخش اول: اخلاق فردی
مقدمه
۱- عبادت
۲- سخاوت
۳- زهد و پرهیزگاری
۴- ادب
۵- صبر و استقامت
بخش دوم: اخلاق سیاسی
مقدمه
۱- مسئولیت پذیری
۲- رعایت امانت
۳- التزام به تعهدات
۴- برخوردهای مودبانه با دستگاه حاکم
الف- عمل به سیره ی پیامبر اکرم
ب- موعظه
۱- رهنمودهای اخلاقی امام به مامون
۲- رهنمودهای اخلاقی امام به شیعیان
۳- احقاق حقانیت امور در حوزه ی سیاسی
بخش سوم: اخلاق خانوادگی
مقدمه
۱- محبت و مهرورزی با اعضای خانواده
۲- محبت به خدمتکاران و غلامان
۳- تامین مخارج زندگی
بخش چهارم: اخلاق مردمی
مقدمه
۱- حسن خلق نسبت به دیگران
۲- همدلی امام (ع) با توده ی مردم
الف- ناکامی مامون در سیاست های عوام فریبانه
ب- تلاش امام (ع) در جهت اعتلای اسلام
فصل سوم:
جمع بندی و نتیجه گیری
فهرست منابع و مآخذ

فهرست منابع

۱٫ -قرآن کریم ،انتشارات آیین دانش ،قم ،۱۳۸۴،چاپ اول ،مترجم :مهدی الهی قمشه ای
۲٫ -آموزه هی اخلاقی و رفتای امامان شیعه،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم ،۱۳۸۳،چاپ اول،تالیف محمد تقی عبدوس ،محمد محمدی اشتهاردی
۳٫ -اخبار و آثار حضرت رضا (ع)،انتشارات کتابخانه صدر ،تهران ،بی تا،تالیف عزیز الله عطاردی
۴٫ -آثارالصادقین ،انتشارات روابط عمومی ستادبرگزاری نماز جمعه گیلان ،قم،۱۳۶۹،چاپ اول تالیف صادق احسان بخش
۵٫ -الارشاد،کتاب فروشی اسلامیه ،بی جا ،۱۳۷۶،چاپ سوم ،تالیف شیخ مفید، مترجم: محمد باقرساعدی خراسانی،تصحیح :محمد باقربهبودی
۶٫ -امامان اهل بیت در گفتار اهل سنت،انتشارات مکتب اسلام ،بی جا ،۱۳۷۷،چاپ اول ،تالیف داود الهامی
۷٫ -اخلاق (ترجمه کتاب الاخلاق )،انتشارات هجرت ،بی جا ،۱۳۷۴،چاپ اول،تالیف عبد الله شبر،مترجم:محمد رض جباران
۸٫ -اصول کافی،انتشاات ولی عصر (عج)،بی جا ،۱۳۷۷،چاپ دوم ،تالیف محمد بن یعقوب کلینی ،۳۲۹ق،مترجم: جواد مصطفوی
۹٫ -آیین زندگی ازدیدگاه امام رضا (ع)،انتشارات الف ،بی جا ،۱۳۷۹،تالیف محسن کتابچی،
۱۰٫ -امام علی بن موسی الرضا (منادی توحید وامامت )،بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی،مشهد،۱۳۸۶،چاپ دوازدهم،تالیف محمد جواد معینی،احمد ترابی
۱۱٫ -برکرانه شرح چهل حدیث امام خمینی،انتشارات عروج،بی جا،۱۳۸۷،چاپ اول،تالیف جواد محدثی
۱۲٫ -امام خمینی و حکومت اسلامی(فلسفه سیاسی امام خمینی)،موسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی (ره)،قم،۱۳۷۸،چاپ اول،تالیف کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی
۱۳-پرورش روح(نمازوعبادت درتفسیر المیزان )،انتشارات بلوغ ، بی جا ، ۱۳۷۶ ، چاپ سوم، تالیف عباس عزیزی
۱۴-پرتوی از پیام پیامبریا برگردانی تازه ازنهج الفصاحه،انتشارات حلم ، قم ،۱۳۸۴،چاپ اول ،تالیف جعفرسبحانی، مترجم:علی کرمی فریدنی
۱۵-پاره ای از بهشت (سیره رضوی )، انتشارت پیام آزادی ،بی جا ، ۱۳۸۱، تالیف محسن غفاری
۱۶-ترجمه زندگانی سیاسی امام رضا (ع)، انتشارت کنگره جهانی امانم رضا (ع)،بی جا ،۱۳۶۵،تالیف هیات اجرایی کنگره جهانی امام رضا (ع)
۱۷-تفسیر هدایت ، انتشارات آستان قدس رضوی ، مشهد ،۱۳۷۸،چاپ اول ،:تالیف محمد تقی عبدوس، مترجم :پرویز اتابکی
۱۸-ترجمه رساله قشیریه، انتشارت علم و فرهنگ،بی جا،۱۳۷۴،چاپ چهارم ، تصحیح و استدراک :بدیع الزمان فروزان فر
۱۹-تفسیر نمونه ،دارالکتب اسلامیه،تهران،۱۳۷۶،چاپ چهارم،تالیف مکارم شیرازی و همکاران
۲۰-ترجمه عیون الاخبار الرضا ،انتشارات کتاب فروشی اسلامیه ، بی جا ،۱۳۹۶ق،تالیف شیخ صدوق،متوفی ۳۸۱ه،مترجم :عبد الحسین رضایی ،محمد باقرساعدی
۲۱-ترجمه تفسیر المیزان ،دفتر انتشارات اسلامی قم ،بی تا،تالیف محمد حسین طباطبایی،
متوفی،مترجم :محمد باقر موسوی همدانی
۲۲-تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی ،
مشهد ،۱۳۷۲،چاپ سوم،تالیف محمد جوا د فضل الله ،مترجم:محمد صادق عارف
۲۳-ثمرات الحیات،انتشارات قائم آل محمد ،قم،۱۳۷۸،چاپ پنجم،تالیف محمود امامی
اصفهانی ،تحقیق و ویرایش محمد ملکی
۲۴- جلاءالعیون،انتشارات قائم ،بی جا ،بی تا،تالیف محمد باقرمجلسی
۲۵-حکمت ها واندرزها ،انتشارات صدرا،بی جا،۱۳۸۶،چاپ بیست و دوم،تالیف مرتضی مطهری
۲۶-ده گفتار ،انتشارات صدرا ،تهران ، قم، ۱۳۸۶،چاپ بیست و چهارم،تالیف مرتضی مطهری
۲۷-دستورات زندگی ،انتشارات مقدم ، بی جا ، ۱۳۸۲،تالیف محمد تقی مقدم
۲۸-زندگانی هشتمین امام ،انتشارات قدس رضوی ،مشهد ،۱۳۷۱،چاپ اول ،تالیف حسین حائری کرمانی ،بازنویسی :علی اصغر فرزانه
۲۹-رفتار های اخلاقی و اجتماعی امام رضا (ع)،انتشارات عروج اندیشه ،مشهد ،۱۳۸۲،چاپ اول ،تالیف محمد علی چنارانی
۳۰-سیری درسیره ی ائمه اطهار ،انتشارت صدرا ،تهران ،۱۳۷۴،چاپ یازدهم، تالیف مرتضی مطهری
۳۱-ستارگان درخشان ،کتابفروشی اسلامیه ،بی جا ،بی تا،تالیف محمد جواد نجفی
۳۲-علی بن موسی الرضا (امام رضا (ع))،انتشارت دلیل ما ،قم ،۱۳۸۵،چاپ دوم ،تالیف مرضیه محمد خواه
۳۳-فراز های برجسته ازسیره چهارده معصوم ،انتشارت دفتر تبلیغات اسلامی،قم،۱۳۷۲،
تالیف محمد محمدی اشتهاردی ،محمخد تقی عبدوس
۳۴-فضایل علمی و اخلاقی اما م هشتم (حضرت علی بن موسی الرضا (ع))،بی نا ،بی جا ،۱۳۵۹،چاپ دوم،تالیف احمد خوشنویس
۳۵-قاموس قرآن ،انتشارت دارالکتب اسلامیه ،تهران ،۱۳۷۲،چاپ یازدهم ،تالیف علی اکبر قرشی
۳۶-قطره ای از دریای فضایل اهل بیت ، نشر حاذق ،بی جا ، ۱۳۸۴ ،تالیف احمد مستنبط مترجم:محمد حسین رحیمیان
۳۷-علم اخلاق اسلامی (ترجمه کتاب جامع السعادات )،انتشارات حکمت ،تهران،۱۳۸۵،چاپ هشتم،تالیف مهدی نراقی ،مترجم: جلال الدین مجتبوی
-۳۸کشف الغمه فی معرفه الائمه،انتشات کتاب فروشی اسلامیه ،بی جا ، تاریخ تالیف ۶۸۷ه ،تاریخ ترجمه : ۹۳۸ه،تالیف علی بن عیسی الاربلی ،مترجم :علی بن حسین زوارئی ،تصحیح ابراهیم میانجی و مقدمه ی ابوالحسن شعرانی
۳۹-منشور جاوید ،انتشارت امام جعفرصادق ،بی جا ،۱۳۸۳،چاپ چهارم ،تالیف جعفر سبحانی
۴۰-مجموعه آثارنخستین کنگره جهانی حضرت (ع)،انتشارت کنگره جهانی امام رضا، بی تا، تالیف هیات اجرایی کنگره جهانی امام رضا (ع)
۴۱-المفردات فی غریب القرآن ،انتشارا ت مرتضوی ،تهران ،۱۳۷۴،چاپ دوم ،تالیف راغب اصفهانی ،متوفی ۵۰۲ه،مترجم:غلامرضا خسروی اصفهانی
۴۲-منتهی الآمال ،انتشارات هجرت ،بی جا ،۱۳۷۳،چاپ هشتم،تالیف شیخ عباس قمی
۴۳-مجمع البیان فی تفسیرالقرآن ،انتشارات فراهانی ،تهران ،۱۳۸۰،چاپ اول،تالیف ابو علی فضل بن حسن الطبرسی ،متوفی ۵۴۸ه،مترجم:علی کرمی
۴۴-معراج السعاده،انتشارات دهقان ،بی جا ،بی تا،تالیف ملااحمد نراقی ،متوفی
۴۵-میزان الحکمه،انتشا رات دارالحدیث ،بی جا ،۱۳۷۷،چاپ اول ،تالیف محمد محمدی ری شهری ،مترجم:حمیدرضا شیخی
۴۶-مسند الامام الرضا (ع)،انتشارت الموتمه العالمی الامام الرضا (ع)،بی جا،۱۴۰۶ه،تالیف وتحقیق:عزیزالله عطاردی الخبوشانی
۴۷-نهج البلاغه علی (ع)،انتشارات فیض الاسلام ،بی جا،۱۳۷۲،ترجمه وشرح :علینقی فیض الاسلام
۴۸-نشانی بهشت ،انتشارات قدس رضوی ،مشهد ،۱۳۸۷،تالیف حسین علوی مهر (متولد ۱۳۴۲)،
۴۹-هشتاد و هشت کلام ازهشتمین امام (علی بن موسی الرضا (ع))،بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی ،مشهد ،۱۳۸۶،چاپ چهارم ،تالیف حسین حائری کرمانی ،مترجمان:شیخی ،جلالی ، باباپور، محمد هاشم ، ارجمد ، وثوقی ، ابو القاسمی ، کاظم زاده ، شکورزاده ، تورسان زاده

مقدمه

یکی از مهمترین مباحثی که امروزه در علوم انسانی مطرح می شود بحث های اخلاقی است. در اینکه فلسفه ی اخلاقی چیست و بهترین و موثرترین فلسفه ی اخلاق چه نوعی از آن است کتب بسیار زیادی در این رابطه تهیه و تدوین شده است و از اصول اساسی آن و راههای رسیدن به فضایل اخلاقی بحث شده است. باید توجه داشت که آدم همواره در زندگی اش برای تشخیص درست امور و در نهایت داشتن زندگی سالم و سعادتمند نیازمند راهنما و الگوهای اخلاقی و تربیتی است و البته با مطالعه در زندگی انسان های بزرگی چون پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه ی معصومین، افراد می توانند در این راه قدم برداشته تا به کمال و سعادت حقیقی دست یابند.

 امام رضا (ع) به عنوان یک انسان نمونه و کامل از جمله همان افراد برگزیده ای هستند که مسلمانان و شیعیان با مطالعه و تحقیق در سیره ی اخلاقی ایشان در ابعاد گوناگون زندگی ایشان می توانند راه سعادت حقیقی را پیدا کرده و به کمال مطلوب نائل آیند. اصولاً از آن جا که ائمه ی اطهار مورد تایید خداوند متعال بوده و همواره آنها از فیوضات ویژه الهی برخوردار بوده اند رفتار و منش آن بزرگواران می تواند راهگشای خوبی جهت سعادت و خوشبختی جوامع انسانی تلقی می شود. از این رو با توجه به اهمیت مباحث اخلاقی و تاثیر آنها در زندگی انسان ها، در این تحقیق سعی شده است که با استمداد از اخلاقیات امام هشتم (ع) الگوی مناسبی جهت افراد طالب کمال ارائه شود. امید است که مورد رضایت حضرت حق و امام رضا (ع) واقع شود.

اهمیت و ضرورت تحقیق

با توجه به فاصله ی بسیار طولانی که جامعه ی امروزی با عصر رسالت و امامت ائمه اطهار (ع) دارد ضرورت یادآوری و بررسی سیره ی عملی و رفتاری آنها در ادوار مختلف زندگی آن بزرگواران امری اجتناب ناپذیر است .بررسی جنبه های مختلف زندگی آن پیشوایان معصوم در امور مخلفی چون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اخلاقی و.. امری لازم وحیاتی است تا با کمک از سیره ی اخلاقی و اجتماعی آنها بتوان بسیاری از مسائل و مشکلات اخلاقی و… را در دنیای امروزی را برطرف ساخت.

مروری بر مطالعات انجام شده

در رابطه با سیره ی اخلاقی امام رضا (ع) کتب و مقالات متعددی تالیف شده است. اما کتب و مقامات بسیاری که اینجانب مورد مطالعه قرار دادم همه جوانب و خصوصیات اخلاقی ایشان از قبیل اخلاق فردی و خانوادگی، اجتماعی و سیاسی را به طور کامل و یک جا مشاهده نکرده ام. لذا در اکثر کتب مطالعه شده بیشتر به جنبه ی سیاسی زندگانی امام رضا (ع) پرداخته شده است. از جمله کتاب تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع) از محمد صادق عارف که این کتاب به ۲ بخش گسترده تقسیم می شود که تنها در صفحات محدودی از بخش اول به بعد اخلاقیات ایشان آن هم از نظر فردی و اجتماعی پرداخته شده و در ادامه آن و بخش دوم منحصر به زندگانی فکری و سیاسی ایشان می شود.

اهداف تحقیق

هدف کلی:

بررسی سیره اخلاقی امام رضا (ع)

اهداف جزئی:

۱- بررسی اخلاق فردی امام رضا (ع)

۲- بررسی اخلاق سیاسی امام رضا (ع)

۳- بررسی اخلاق خانوادگی امام رضا (ع)

۴- بررسی اخلاق مردمی امام رضا (ع)

طرح سؤال و فرضیه

سؤال اصلی:

ویژگی های اخلاقی امام رضا(ع) در ابعاد مختلف چگونه بوده است؟

سوالات فرعی:

اخلاقیات فردی امام رضا(ع) چگونه بوده است؟
اخلاق سیاسی امام رضا(ع) چگونه بوده است؟
شیوه ی برخورد اخلاق اجتماعی امام رضا(ع) چگونه بوده است ؟
نحوه تعامل اخلاقی امام رضا(ع) با خانواده و نزدیکان چگونه بوده است؟

 فرضیه­ها:

امام رضا(ع) در برخورد با کلیه افراد حتی مخالفین رعایت اخلاق اسلامی را می نمودند.

اخلاق سیاسی امام رضا(ع) جدای از اخلاق اجتماعی و عبادی ایشان نبود.

 روش تحقیق:

روش تحقیق در این پروژه ی تحقیقاتی کتابخانه ای –توصیفی است که نکات اخلاقی امام رضا (ع) در ابعاد فردی، اجتماعی و خانوادگی و سیاسی از کتب مختلف تاریخی ،روایی و.. استخراج شده و به تحلیل آنها پرداخته شد.

محدودیت ها:

با وجود کتب متعددی که درباره ی زندگانی امام رضا (ع) تالیف شده است اما مطالب موجود در اکثر کتاب ها تکراری است و اینجانب برای به دست اوردن نکات ویژه ی اخلاقی امام رضا (ع) با مطالب کاملاً تکراری مواجه می شدم.

پیشنهاد:

اگر مسئولین محترم دانشکده علوم قرآنی امکانات بیشتری در قسمت انتشارات داشته باشند تا دانشجویان بتوانند پروژه های تحقیقاتی خود را در همین مکان تایپ و صحافی نمایند بهتر است.

بررسی معانی لغوی واژه ها:

سیره: به همان سبک ها و روش های خاص و شیوه های زندگی پیغمبر و ائمه اطهار گفته می شود. یعنی همان اصول و روشهای اخلاقی و عملی ثابتی که در برخورد با دشمنان با دوستان ،با مردم عادی، با خانواده در تبلیغ و رهبری، در عبادت و سیاست و.. داشتند و نکته مهمتر اینکه در بررسی سیره شرح ولادت و شهادت، خصوصیات ظاهری و جسمانی مهم نیست زیرا اینها به سیره شناسی مربوط نیست.[۱]

اخلاق: گروهی گفته اند اخلاق همان وجدان فطری است و گفته اند نداهای وجدانی را باید تقویت نموده و با تقویت آنها و پاک شدن محیط آنها، نداهای مخالف خاموش می گردد[۲].

فصل دوم

یافته های تحقیق

مقدمه

از مهمترین مسائلی که در علومی چون علم جامعه شناسی ،روان شناسی، و… به آن پرداخته می شود این است که انسان از منظر شخصیتی و بعد اخلاق فردی او مورد بررسی قرار گیرد. ویژگی های متعدد اخلاقی که در یک فرد مشاهده می شود اعم از طرز خوردن و خوابیدن، شیوه ی گفتار و کردار او و اعمال او… در جنبه های مختلف زندگی اش از دیدگاه دیگران مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت. حال مشاهده ی اینگونه رفتارها در اشخاص بزرگ، تاثیرگذاری بزرگتری را به دنبال خواهد داشت. پس قاعدتاً در انسانهای بزرگ همیشه رفتارهایی سر می زند که مورد تایید اطرافیان و آیندگان باشد.از جمله انسانهای بزرگ تاریخ اسلام که اخلاق و کردار فردی او همیشه مورد تحسین همگان بوده است امام رضا (ع) است. ایشان در بعد اخلاقیات فردی خویش در ابعاد مختلفی چون عبادت، سخاوت، زهد وپرهیزگاری ،ادب و صبر و استقامت و.. نمونه  سرلوحه ی تمام شیعیان جهان اسلام هستند که در این بخش به شرح عناوین ذکر شده پرداخته خواهد شد.

۱- عبادت

«عبادت از ریشه ی عَبَدَ یعنی اظهار فروتنی و طاعت و فرمانبرداری. واژه ی عباده از عبودیّه بلیغ تر است زیرا عبادت نهایت فروتنی و طاعت است.»[۱]

حال این نوع ستایش و خضوع در برابر هر فردی که موقعیت بالاتر از انسان را دارد چه خضوع برده در برابر مولایش چه خضوع محتاج در برابر فرد غنی و بی نیاز و چه خضوع بنده در برابر خدا همه و همه نوعی عبادت است.

 عبادت در اسلام نوعی از خضوع و خشوع و نهایت اطمینان قلبی نسبت به معبود ازلی است این نوع عبادت ریشه در فطرت آدمی دارد و مسئله ای انکار ناشدنی است.

 «عبادت خداوند به ۳ وجه صورت می گیرد:

 ۱- خوف ۲- رجاء ۳- حب

۱- خوف: بعضی از مردم به خاطر ترس از عذاب الهی ،تهدید و وعیدهای الهی است که به عبادت خدا می پردازند.

۲- رجاء: عده ای هم به خاطر رسیدن به نعمت ها و کرامات و دریافت ثواب و درجاتی که خداوند نوید آن را داده است به تقوا و التزام اعمال صالح می پردازند.

۳- حب: اما بهترین نوع عبادت که بیشتر مخصوص طبقه ی علمای اسلام است خداوند را نه از ترس از عبادت و از روی طمع به ثواب بلکه او را عبادت می کنند چون خداوند است که تنها سزاوار عبادت است و اوست که مالک سود و اراده ی انسان و بلکه لایق تمامی صفات و اسماء حسنی است لذا محبت خدا چنان در دلهایشان جای گیر شده است که فقط او را غایت و نتیجه ی همه ی امور می دانند و رضای او را مد نظر قرار می دهند»[۲]. این بهترین و شایسته ترین نوع عبادت است که همان طور که گفته شد ائمه ی معصومین و علمای اسلام بیش از دیگران متصف به این صفت هستند.

 امام رضا(ع)  نیز همان طور که ازنام مبارک ایشان پیدا است که تنها رضای الهی را در تمامی کارهایشان مدنظر قرار داشتند در مسئله ی عبادات خویش نیز از ویژگی ها و مزایای منحصر به فردی برخوردار بودند. «ابراهیم بن عباس می گوید: حضرت رضا (ع) شب ها کمتر به خواب می رفت و بسیاری از شب ها را بیدار بود. بعضی از شب ها را که از اول شب تا صبح بیدار می ماند و روزه زیادی می گرفت و روزه داشتن ۳ روز در هر ماهی را هرگز ترک نمی کرد و می فرمود: هرکس ۳ روز از هر ماه را روزه بگیرد مثل این است که همه ی عمرش را روزه گرفته باشد».[۳] فلسفه ی وجودی اقامه ی نماز در اوقات خویش و سربه بالین تراب گذاشتن در چنین انسانهایی به این دلیل بوده است که آن را وسیله ی تقرب به سوی خداوند متعال و عامل پاک شدن از تکبر و خود بزرگ بینی است. به همین دلیل امام رضا (ع) «بسیار کم خواب و شب زنده دار[۴] بود» تا از این طریق زمینه های عبودیت حقیقی را با تهجدهای شبانه ی خویش به دست آورد.

عشق به عبادت و پرستش خداوند متعال از جمله اموری است که در نهاد و قلب همه ی انسانهای عاشق وجود دارد و از طریق این عشق الهی است که آنها را به آرامش و طمانینه نائل می شوند. اصولاً اولیاء الهی نه تنها در عصر نبوت و امامت خود به این فضیلت بزرگ اخلاقی آراسته بودند بلکه قبل از رسیدن به این مقام بزرگ الهی تشنه ی چنین حقیقتی بودند. البته در مورد برخی از امامان شیعه مثل امام رضا (ع) نقل شده است که حتی در شکم مادر خود نیز به تسبیح و تقدیس خداوند مشغول بوده و در هنگام تولد نیز با بلند کردن دستهای کوچک خود به سمت معبود خویش به راز و نیاز مشغول شد. آن چنان که این حقیقت بزرگ نیز از ناحیه ی مادر ایشان نیز اینگونه روایت شده است که فرمودند: «هنگامی که فرزند بزرگوار خود رضا(ع) را حامله شدم هیچ بار سنگینی در خود احساس نکردم و هنگامی که به خواب رفتم صدای تسبیح و تمجید حق تعالی از شکم خود می شنیدم و هنگامی که فرزند بزرگوار خود را به دنیا آوردم دیدم که او دستهای خود را بر زمین گذاشت و سر مطهرش را روبه سوی آسمان بلند کرده و لب های مطهرش حرکت می کرد و سخنی می گفت که نفهمیدم و در آن ساعت امام موسی (ع) نزد من آمد و مرا گفت: گوارا باد تو را ای نجمه بر این فرزند و او را در جامه ای سپید پیچید و امام موسی (ع) در گوش راستش نماز خواند و در گوش چپش اقامت و آب رات طلبید و کامش را با آن برداشت و او را به من داد و فرمود که او حجت خدا بعد از من است».[۵]

به راستی این چنین خضوع در برابر یکتا معبود آفرینش و سر تسلیم در برابر او فرود آوردن، شایسته ی چنین انسانهای والامقام است.

آن چنان که این امام همام در عین دارا بودن از صفات نیک و بارزی که دارد اما در برابر معبود خویش سر به سجده می گذارد و اقرار به ناتوانی خود در برابر قدرت بی همتای او می کند و تنها او را شایسته ی تمجید و برتری از همه ی کائنات می داند. این اطمینان قلبی که از این طریق با یاد و نام خداوند حاصل می شود نکته ی بسیار با اهمیتی است که ائمه ی معصومین بالاخص امام رضا (ع) با مد نظر قرار دادن این مهم در زندگی شان آن را سرلوحه ی زندگی همه ی مسلمین قرار داده اند خداوند متعال می فرماید: «الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله الا بذکر اله تطمئن القلوب»[۶].

آنها کسانی هستند که ایمان آورده و دل هایشان به یاد خدا آرامش می گیرد. آگاه باشید که تنها با یاد خدا دلها آرامش پیدا می کند.

(همان کسانی که که پس از بازگشت از بیراهه و گناه به یکتایی خدا و صفات ویژه ی او ایمان آورده و رسالت و دعوت پروردگارش را با جان و دل می پذیرند و به کتاب خدا ایمان آورده دل هایشان به یاد خدا به ساحل آرامش می رسد و آرامش می یابد)[۷].

 اطمینان و سکینه ای که خداوند از آن یاد می کند به هیچ وجه قابل مقایسه با آرامش های کاذب مادی دیگر نیست بلکه آرامش حقیقی است که سعادت اخروی را به دنبال دارد. و کسانی را که خداوند به عنوان الگو برای ما برگزیده است تا منش اخلاقی و رفتاری آنها را سرلوحه ی زندگی مان قرار دهیم برگزیدگان الهی هستند که همواره خط و مشی آنها در حیات مسلمین موثر بوده است. آن چنان که امام علی (ع) در فضیلت طاعت و بندگی فرموده اند: «ان اولی الناس بالانبیاء اعملمهم بما جاوا به»[۸]. شایسته تر و نزدیکترین مردم به پیغمبران داناترین ایشانند به آنچه را که آنان از جانب حق تعالی آورده اند. زیرا شایستگی و نزدیکی به پیغمبران به اثر طاعت و بندگی است و طاعت و بندگی به اثر دانستن احکام است که ایشان از جانب خدا آورده اند.

بنابراین بهترین عبادت و پرستش ،تسبیح و تقدیس تنها معبود یگانه است که از این ره آورد می توان به آرامش حقیقی و ابدی دست یافت. از این رو پیامبر گرامی اسلام بهترین یاور و مونس انسان را در تمامی مراحل زندگی او خداوند و ذکر او می دانند و می فرمایند: «اذکر اله فانه عون لک علی ما تطلب».[۹] همواره خدا را یاد کن که او در آنچه می جویی یار و یاورت خواهد بود.

 امید است که روزی انسانهایی که غوطه ور در عشق های کاذب و ستایش معشوقه های دنیایی اند به این درجه از باور و یقین برسند که تنها کسی شایسته ی تقدیس و پرستش است که برتر و نزدیکتر از هرکس به آدمی است و اوست که ذات پاک خویش را در فطرت انسان نهاد تا او قادر باشد در تمامی لحظات عمرش حتی زمانی که به اوج ناباوری از بی مهری روزگار پی می برد تنها و تنها به او بیندیشد و رو به سوی او کند و به ریسمان محبت الهی چنگ زند.

۲- سخاوت

«سخاوت از سخا گرفته شده و سخا النار و یسخوها یعنی اینکه اگر خاکستر آتش را از آتش پاک کنیم بهتر می سوزد و روشنائی اش بیشتر می شود. بنابراین تعریف سخاوت که از همین ریشه است موجب روشنایی و گرم کردن خانواده های بینوایان می شود»[۱۰].

حضرت علی (ع) در بیان سخاوت می فرماید: «الجود الذی یستطاع ان یتناول به کل احد هو ان ینوی الخیر لکل احد»[۱۱]. جود و بخشش آن است که همه ی مردم بتوانند از آن بهره مند شوند و آن بدین معنی است که: بخشنده و جوانمرد برای همگان نیت خیر داشته باشد.

بنابراین سخاوت یعنی اینکه انسان از تمامی امکاناتی که دارد به تنهایی استفاده نکند بلکه دیگران را نیز در آن سهیم بدارد. این صفت نیک و حسنه در بسیاری از آیات و روایات دینی آمده است و به آن تاکید بسیار شده است و از جمله ی آثار نیکویی این فضیلت حسنه این است که خداوند به هر سخاوت نیک مومنی، پاداشی مضاعف به او می دهد.

«من ذاالذی یقرض اله قرضا حسنا فیا ضعفه له و له اجر کریم».[۱۲]

کیست که از طریق انفاق به دیگران به خداوند وام نیکو دهد و خداوند در عوض مال او را چند برابر افزونی بخشد و نیز برای او پاداش الهی سخاوتمندانه ای خواهد بود.

(خداوند به هیچ یک از بندگان خود نیازمند نیست و ما اگر مالک چیزی هم هستیم این همه از فضل اوست که به ما رسیده و دعوت او از ما برای انفاق به نفع خود ماست که با انفاق در راه او نفس های خود را پاکیزه می سازیم و در آخرت مزد و پاداش بزرگ می بریم. هم چنین او از ما نمی خواهد که تمام اموال خود را در راه او هزینه کنیم بلکه فقط پاره ای از آن را می خواهد واژه ی قرض به معنی جدا کردن و بریدن (جزئی از کل) است)[۱۳].

 پس انسان سخاوتمند می داند که در ازای انفاقات خویش به دیگران چه مادی و چه معنوی نه تنها چیزی از او و یا دارایی او کم نشده است بلکه خداوند متعال طبق پاداشی که برای این دسته از مردم قرار می دهد افزون تر از مقدار بخشش آنها خواهد بود. سخاوت را می توان از دو دیدگاه بررسی نمود:

 الف: سخاوت مادی ب: سخاوت معنوی

الف- سخاوت مادی:

این سنت بزرگ و پسندیده در سیره ی معصومین و از جمله آنها امام رضا (ع) بسیار دیده می شود. مزین بودن ایشان به این صفت ارزنده و نیک برگرفته از ایمان و مبدا خیر بر مبنای فضل خداوند درباره ی ایشان سرچشمه می گیرد.

ملتزم شدن به این امر نیکو نه تنها برای ایشان بلکه برای اطرافیانشان نیز مهم بوده است و آنها را سفارش به بذل و بخشش به دیگران کرده اند. آن چنان که امام جواد (ع) به فرزند بزرگوار ایشان به این امر مهم سفارش شده اند تا مردم از وجود مبارک ایشان ر جهت سخاوت های مالی و غیر مالی بهره مند شوند.« بزنطی نامه ای را روایت می کند که امام علی (ع) برای فرزندش جواد (ع) فرستاده و از آن روح سخا و بخشش و نیکوکاری که در نفوس اهل بیت (ع) راسخ و ریشه دار است را برای ما مجسم می سازد. او می گوید: نام ابوالحسن الرضا (ع) را به ابی جعفر جواد (ع) که بدین شرح بود خواندم .ای ابا جعفر به من رسید که هنگامی که سوار می شوی غلامان تو را از باب صغیر بیرون می برند و این از بخل آنهاست تا خیری از تو به کسی نرسد. به حقی که به تو دارم از تو می خواهم که ورود و خروج تو جز از باب کبیر نباشد و زمانی که سوار می شوی با خود دینار و درهمی بردار باید هرکسی از تو طلب کند به او بدهی و اگر کسی از عموهایت درخواست احسان کند به او کمتر از ۵۰ دینار مده و بیش از آن را مختاری. خواستار آنم که خدا مرتبه ی تو را بلند گرداند پس بخشش کن و به یاری خود ازر تنگدستی بیمناک مباش».[۱۴]

از نکات اخلاقی مهم در سیره ی اخلاقی امام رضا (ع) این بوده است که همیشه از باب احسان و سخاوت خویش بهترین و مطلوبترین امر نیک و پسندیده را برای دیگران ترجیح می داند. بنابراین هیچ انسان نیازمندی نبوده که به ایشان مراجعه کند و از دریای بیکران رحمت و بخشش این امام عالی مقام بهره مند شود. چراکه در مراجعه به امام (ع) نه تنها نیازش مرتفع می شد بلکه مازاد بر نیازش به او کمک و احسان می نمودند تا بتوانند در بقیه ی اموراتش نیز استفاده کند.«غفاری گفته مردی به نام و نشان از خانواده ی ابورافع مولای رسول خدا طلبی از من داشت و اصرار زیاد می کرد به زودی بدهی او را بپردازم و از آن جا که خود را در دست او ناتوان دیدم نماز صبح را در مسجد رسول خدا به جای آورده بلادرنگ حضور امام رضا (ع) شرفیاب شدم و تصادفاً آن روز هم ماه رمضان بود نزد حضرت رفتم و به ایشان عرض کردم فدای شما. فلان مولای شما طلبی از من داد و مرا رسوا ساخته است تا بدهی اش را بدهم ولی در وسع مالی من نیست خدمت جنابعالی رسیدم تا مرا از آسیب او حفظ نمائید و کمک مالی ام نمایید. حضرت دستور دادند تا در عریض بمانم تا زمانیکه حضرت خود مراجعت نموده و نیازم را مرتفع سازند. به هنگام افطار مرا فرا خواند و به من فرمودند که گمان دارم هنوز افطار نکرده . گفتم آری. سپس مرا امر کردند که برایم غذا آوردند. پس از افطار فرمودند که فرش را بالا بزن و هرچه قدر که می خواهی بردار در آن جا دینارهای چندی دیدم. برداشتم و رفتم. البته حضرت امر کرده بودند که چند تن از غلامانشان مرا تا خانه ام مشایعت کنند تا کسی قصد سرقت و دستبرد به من را نداشته باشد. هنگامی که به منزل رسیدم دینارها را شمردم. آنها ۴۸ دینار بود در حالی که نیاز من فقط ۲۸ دینار بود. در بین دینارها ،دینار درخشنده ای بود که بر روی آن نوشته بود فلانی از تو ۲۸ دینار طلب داشت و اینکه طلب او را بپردازد و مابقی را صرف امورات دیگر خویش کن. سوگند به خدا که من مقدار بدهکاری خویش را با آن حضرت به طور قطع نگفته و معلوم نکرده بودم».[۱۵]

این چنین بذل و انفاق به یک فرد مستمند به طوری که او را شرمنده ی مولایش نسازد و برآورده ساختن نیاز یک فرد تا حد بیش از نیاز او و به دست آوردن آبرو و اعتبار اجتماعی اش درس اخلاقی بزرگ دیگری را به همراه دارد و اینکه هرچقدر این لطف و احسان پنهانی تر صورت گیرد مزایای اخلاقی و اخروی بسیاری را نیز برای فرد بخشنده به همراه خواهد داشت. زیرا که در سایه ی چنین صفاتی است که صفات رذیله ی عجب و غرور و تکبر در داشتن اموال و دارائی های آدمی از بین می رود و انسان باحس بذل و بخشش امکانات خویش به هم نوعش بالاخص انسان نیازمند از شادی و فرح خاصی برخوردار می شود که قاعدتاً این احسان درونی دست مایه ی لطف و احسان و بلکه بالاتر اطمینان و باور قلبی نسبت به کاری است که منشا از ذات یگانه ی خداوند است.

«از طرف دیگر باید جنبه های روحی انفاق و سخاوت رعایت شود و در غیر این صورت زیان یک عمل از فایده اش بیشتر است. جنبه های روحی در فرد انفاق کننده که باید رعایت شود این است که کمک و دستگیری او نباید به صورتی درآید که شخصیت روحی طرف مقابل را خرد کند».[۱۶]

بنابراین سخاوت های مالی انسان هرچه قدر که پنهانی تر صورت گیرد آثار فردی و اجتماعی زیادتری را در پی خواهد داشت. زیرا که اولاً برای شخص بخشنده کبر و غرور نمی آورد. ثانیاً فرد نیازمند نیز شرمنده ی این بذل و بخشش نخواهد بود. قرآن کریم نیز در همین رابطه می فرماید:«ان تبدوا الصدقات فنعماهی و ان تخفوها و توتوها الفقراء فهو خیر لکم و یکفر عنکم من سیاتکم و الله بما تعملون خبیر»[۱۷]. اگر به مستحقان انفاق صدقات آشکار کنید کاری نیکوست ولی اگر در پنهانی به فقیران (آبرومند) رسانید نیکوتر است و خدا به پاداش آن گناهان شما را مستور دارد و خدا از آشکار و نهان شما آگاه است.

در نتیجه ی این تقابل دوستانه حس مودت و انسان دوستی در جامعه نیز زیاد خواهد شد.