عنوان :

تحقیق بررسی نیازهای آموزشی پرستاران ازدیدگاه پرستاران و مدیران بیمارستان

تعداد صفحات :۱۹۳

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در عصر حاضر با توجه به رشد سریع و همه جانبه دانش بشری بیشتر مشاغل و حرف از جمله حرفه پرستاری روز به روز فنی تر و پیچیده تر می شوند و به همین خاطر پرستاران برای موفقیت شغلی خود با نیازهای گوناگونی مواجه اند که می توان دانش فنی ، مهارتهای شغلی و درک عمومی از بهداشت و درمان را از آن جمله دانست، ‌ولی علاوه بر این نیازها ، هرروزه نیازهای آموزشی جدیدی هم پدیدار می گردند که باید ارضاء‌ شوند. این امر با یک برنامه ریزی کلان نگر می تواند از بعد کمی وکیفی اهداف والای توسعه  بخصوص توسعه بخش بهداشت و درمان را محقق سازد.
بررسی نیازهای آموزشی یا نیاز سنجی آموزشی یک فرآیند نظام دار برای تعیین هدفها وتشخیص تفاوتها و تعیین اولویت ها به منظور انجام برنامه ریزی به همین خاطر  تحقیق حاضر به بررسی نیازهای آموزشی پرستاران بیمارستان پارسیان ازدیدگاه پرستاران و مدیران پرداخته است.
تحقیق حاضر از نوع کاربردی وبه روش توصیفی- همبستگی می باشد، این تحقیق برای انجام مرحله مطالعات نظری وتحقیق کیفی به شیوه اسنادی و برای انجام مرحله کمی به شیوه میدانی انجام شده است. جامعه آماری مورد بررسی در این تحقیق شامل دو گروه می باشد گروه اول پرستاران بیمارستان پارسیان می باشد که حدود ۲۴۰ نفر می باشند و گروه دوم مدیران که حدود ۳۲ نفر         می باشند. جمعیت مورد مطالعه شامل، ۱۴۷ نفراز پرستاران که از طریق از فرمول کوکران و تعداد ۳۲ نفر از مدیران که از طریق سرشماری انتخاب  شده اند تا پرسشنامه های تنظیم شده را تکمیل نمایند. ضمن اینکه در تحقیق حاضر از روش نمونه گیری تصادفی ساده استفاده شده است.
به منظور تعیین روایی پرسشنامه، از نظرات و پیشنهادهای اساتید گروه مدیریت آموزشی و محققان، کارشناسان و مدیران ارشد استفاده گردید که پس از اصلاحات لازم اطمینان حاصل شد که سئوالات مطرح شده ، توانایی و قابلیت سنجش خصیصه تحقیق را دارد. اعتبار پرسشنامه‌های تهیه شده، با استفاده از نرم‌افزار spsswin و از طریق آلفای کرنباخ مورد سنجش قرار داده شد که نتایج حاصله از ضریب آلفای کرنباخ برای پرسشنامه مذکور برابر ۹۰ درصد گردید که نشان دهنده اعتبار خوب آن می باشد.
در این تحقیق پس از جمع آوری و دسته بندی داده ها از روش آمار توصیفی و استنباطی استفاده گردیده است. آمار توصیفی استفاده شده دراین تحقیق شامل جدول توزیع فراوانی، درصد فراوانی، درصد تجمعی، میانگین، میانه، مد، انحراف معیار، کمینه و بیشینه بود و آمار استنباطی استفاده شده در این تحقیق نیز شامل ضریب همبستگی اسپیرمن، آزمون های من ـ وایت نی، کروسکال والیس و رگرسیون چند متغیره بوده است.
واژه های کلیدی: نیازهای آموزشی پرستاران، سخنرانی های آموزشی، استفاده از آموزش های عملی،  استفاده از مجلات آموزشی، مدیر پرستاری، بیمارستان

فهرست مطالب

فصل اول :    ۱
کلیات تحقیق    ۱
۱-۱مقدمه    ۲
۲-۱  بیان مساله :    ۵
۳-۱ اهمیت و ضرورت تحقیق    ۸
۴-۱ هدف تحقیق    ۱۰
۵-۱  فرضیات تحقیق    ۱۰
۶-۱ واژگان کلیدی:    ۱۳
تعاریف نظری:    ۱۳
تعاریف عملیاتی:    ۱۴
فصل دوم    ۱۶
ادبیات وپیشینه تحقیق    ۱۶
مقدمه:    ۱۷
بخش اول : نیاز و نیازسنجی آموزشی    ۱۷
مفهوم نیاز    ۱۷
ویژگیهای نیازهای انسانی    ۱۹
طبقه بندی نیازها    ۱۹
نظریه سلسله مراتب نیازهای مازلو    ۲۰
نظریه سلسله مراتب نیازهای تعدیل شده از سوی آلدرفر    ۲۲
نیاز آموزشی    ۲۳
اهمیت نیاز و نیاز سنجی در آموزش    ۲۴
انواع نیاز آموزشی    ۲۶
اولویت بندی نیازهای آموزشی    ۲۷
نیاز سنجی    ۲۸
تعیین نیازهای آموزشی    ۳۰
ضرورت و مزایای نیازسنجی آموزشی    ۳۰
اصول و نکات مهم در نیازسنجی آموزشی    ۳۱
اهداف تعیین نیازهای آموزشی    ۳۲
مراحل تعیین نیازهای آموزشی    ۳۳
روش ها و الگوهای نیازسنجی آموزشی    ۳۳
۱-آزمون    ۳۴
۲-نظر خواهی از مدیران، مسئولان و متخصصان    ۳۴
۳-مدل کوفمان ، کوریگان و جانسون    ۳۴
۴-الگوی کلاین    ۳۶
۵-الگوی استقرایی    ۳۶
۶-الگوی قیاسی    ۳۶
۷-الگوی کلاسیک    ۳۷
۸-الگوی راکر    ۳۷
۹-مدل سویکرت    ۳۷
۱۰-نظر سنجی    ۳۸
ـ  شرایط و موقعیت ها    ۳۸
ـ  نظریه ها، اعتقادات ، نگرشها ، آداب و رسوم، دانش یا عملکرد نیازها    ۳۸
ب) پرسشنامه    ۳۹
روشهای‌ برآورد نیازهای‌ آموزشی‌ پرستاران    ۳۹
۱- هدفهای‌ اجتماعی‌    ۴۰
۲- هدف‌های‌ سازمانی‌    ۴۰
۳- هدف‌های‌ کارکنان‌    ۴۱
بخش دوم : آموزش  پرستاری    ۴۲
مفهوم آموزش     ۴۲
آموزش ضمن خدمت    ۴۴
اهداف و انواع آموزش ضمن خدمت    ۴۵
الف ـ آموزش های ضمن خدمت بر حسب زمان    ۴۵
نگاهی‌ به‌ تاریخچه‌ آموزش‌ ضمن‌ خدمت‌ در ادرات و سازمانها    ۴۷
آموزش‌ ضمن‌ خدمت‌ در ایران    ۴۹
روش‌های‌ کارآموزی‌ مورد استفاده برای پرستاران    ۵۰
۱- کارآموزی‌ ضمن‌ خدمت    ۵۰
۲- کارآموزی‌ استاد- شاگردی‌    ۵۱
۳- کارآموزی‌ در شرایط‌ مشابه‌، قبل‌ از آغاز کار    ۵۲
۴- کارآموزی‌ همراه‌ با آموزش‌ نظری‌    ۵۲
۵- کارآموزی‌ مکاتبه‌ای‌    ۵۳
۶- دوره‌های‌ کارآموزی‌ خارج‌ از مؤسسه‌    ۵۳
۷- کارآموزی‌ با ماشین‌های‌ آموزشی‌    ۵۳
آموزش‌ مدیران‌ و سرپرستان‌    ۵۴
برنامه‌ ریزی‌ آموزش‌ مدیران‌ و سرپرستان‌    ۵۴
روشهای‌ آموزش‌ و پرورش‌ مدیران‌ و سرپرستان‌    ۵۵
۱- آموزش‌ ضمن‌ خدمت‌    ۵۶
۲- گردش‌ در مشاغل‌ مختلف‌    ۵۶
۳- ایفای‌ نقش‌    ۵۶
۴- روش‌ تصمیم‌ گیری‌    ۵۷
۵- آموزش‌ گروهی‌    ۵۷
۶- آموزشهای‌ دانشگاهی‌ مدیریت‌    ۶۰
اصول‌ و مبانی‌ حاکم‌ در نظام‌ آموزش‌ پرستاران    ۶۰
اصل‌ استقلال‌    ۶۱
۱- نگرش‌ جامع‌ به‌ نیازها    ۶۱
۲- پرورش‌ توان‌ تفکر و قدرت‌ خلاقیت‌    ۶۱
۳- خودی‌ کردن‌ امور    ۶۲
۴- نگرش‌ مستمر به‌ پیشرفت‌های‌ بشری‌    ۶۲
اصل‌ هماهنگی‌    ۶۲
اصل‌ فراگیری‌    ۶۴
اصل‌ بهره‌گیری‌    ۶۵
اصل‌ تربیت‌ انسان‌ مستقل‌ و خلاق‌ و کارا    ۶۶
ارکان‌ نظام‌ آموزش‌ کارکنان‌    ۶۷
ارکان‌ نظام‌ آموزش‌ کارکنان‌ در سطح‌ هر سازمان‌    ۷۰
بخش سوم : پرستاری    ۷۴
خدمات پرستاری و جامعه    ۷۴
زمینه‌های تاریخی حرفه پرستاری    ۷۴
تکامل تاریخی تحقیق در پرستاری    ۷۵
سالهای اولیه    ۷۶
پرستاری در جامعه نوین    ۷۹
مقایسه شرایط پرستاری در فرآیند تحولی آن    ۸۰
پرستار و علوم اجتماعی    ۸۱
پرستار و بیماران    ۸۳
پرستار و بهداشت عمومی    ۸۳
پرستار و خانواده    ۸۴
پرستار و مسائل اجتماعی    ۸۵
بخش چهارم: سوابق مطالعات موردی  انجام شده در ایران و جهان    ۸۶
نتیجه گیری:    ۹۸
فصل سوم    ۹۹
روش تحقیق    ۹۹
۱-۳  مقدمه :    ۱۰۰
۲-۳  روش تحقیق :    ۱۰۰
۳ – ۳  شیوه اجرای تحقیق    ۱۰۱
۴-۳  ابزار جمع آوری اطلاعات    ۱۰۱
۵-۳   جامعه آماری پژوهش:    ۱۰۱
۶-۳-تعیین حجم نمونه    ۱۰۲
۷-۳  روش نمونه گیری    ۱۰۳
۸-۳  روایی:     ۱۰۳
۹-۳  اعتبار علمی:     ۱۰۳
۱۰-۳  متغیرهای تحقیق    ۱۰۴
۱۲-۳  روشهای تجزیه وتحلیل آماری    ۱۰۴
فصل چهارم    ۱۰۸
تجزیه وتحلیل اطلاعات    ۱۰۸
مقدمه    ۱۰۹
۱-۴  آمار توصیفی    ۱۰۹
۱-۱-۴  ویژگی های  پرستاران    ۱۰۹
ســن    ۱۰۹
جنس    ۱۱۰
وضعیت تاهل    ۱۱۰
سطح تحصیلات    ۱۱۰
رشته تحصیلی    ۱۱۱
حقوق ماهیانه    ۱۱۲
سابقه خدمت    ۱۱۳
بخش تخصصی    ۱۱۴
علاقه به حرفه پرستاری    ۱۱۵
رضایت از شغل پرستاری    ۱۱۶
تمایل به شرکت در دوره های آموزشی    ۱۱۷
دوره های  آموزشی –  ترویجی    ۱۱۸
تاثیر دوره های آموزشی در افزایش آگاهی پرستاران    ۱۱۸
تاثیر دوره های آموزشی در ایجاد نگرش مثبت در پرستاران    ۱۲۰
تاثیر دوره های آموزشی در افزایش مهارت  پرستاران    ۱۲۱
تطابق موضوع های آموزشی با نیاز آموزش    ۱۲۱

مناسب بودن روش تدریس آموزشگران    ۱۲۲
مناسب بودن زمان و ساعت اجرای دوره های آموزشی    ۱۲۴
مناسب بودن طول دوره های آموزشی    ۱۲۵
مناسب بودن مکان برگزاری دوره های آموزشی    ۱۲۶
میزان نیازهای آموزشی از دیدگاه پرستاران    ۱۲۷
۲-۱-۴  ویژگی های مدیران    ۱۲۸
ســن    ۱۲۸
جنس    ۱۲۸
وضعیت تاهل    ۱۲۸
سطح تحصیلات    ۱۲۹
رشته تحصیلی    ۱۲۹
سابقه مدیریت    ۱۳۰
رتبه مدیریت    ۱۳۱
پست سازمانی    ۱۳۱
تاثیر دوره های آموزشی در افزایش آگاهی پرستاران    ۱۳۲
تاثیر دوره های آموزشی در ایجاد نگرش مثبت در پرستاران    ۱۳۳
تاثیر دوره های آموزشی در افزایش مهارت  پرستاران    ۱۳۴
تطابق موضوع های آموزشی با نیاز آموزشی    ۱۳۵
مناسب بودن روش تدریس آموزشگران    ۱۳۶
مناسب بودن زمان و ساعت اجرای دوره های آموزشی    ۱۳۷
مناسب بودن طول مدت دوره های آموزشی    ۱۳۸
مناسب بودن مکان برگزاری دوره های آموزشی    ۱۳۹

میزان نیازهای آموزشی از دیدگاه مدیران    ۱۴۰
۳-۱-۴  مقایسه دیدگاه مدیران  و کارشناسان بیمه    ۱۴۱
اولویت بندی دیدگاه پرستاران و مدیران در خصوص تاثیر روش های آموزشی در افزایش توانمندی و کاهش نیازهای آموزشی پرستاران    ۱۴۳
اولویت بندی دیدگاه پرستاران و مدیران در خصوص میزان نیازهای آموزشی پرستاران    ۱۴۶
اولویت بندی و مقایسه دیدگاه پرستاران و مدیران درخصوص موانع مشارکت پرستاران در دوره های آموزشی    ۱۵۰

۲-۴  آمار تحلیلی    ۱۵۴
۱-۲-۴  نتایج ضریب همبستگی اسپیرمن    ۱۵۴
۲-۲-۴ نتایج آزمون من وایت نی    ۱۵۸
۳-۲-۴  نتایج آزمون کروسکال والیس    ۱۶۰
۴-۲-۴  نتایج رگرسیون چند متغیره    ۱۶۱
نتیجه گیری:    ۱۶۸
فصل پنجم    ۱۷۰
خلاصه، نتایج و پیشنهادها    ۱۷۰
۱-۵  خلاصه    ۱۷۱
۲-۵  نتیجه گیری    ۱۷۳
۱-۲-۵  نتایج حاصل ازیافته های توصیفی    ۱۷۳
۲-۲-۵  نتایج حاصل ازیافته های تحلیلی    ۱۷۸
۳-۵ محدوده های تحقیق    ۱۸۱
۴-۵ محدودیتهای تحقیق    ۱۸۱
۵-۵  پیشنهاد ها    ۱۸۱
۶-۵ پیشنهاد برای تحقیقات آتی    ۱۸۳

فصل اول :

کلیات تحقیق

۱-۱مقدمه

عصر حاضر عصر سازمانهای بزرگ و پیچیده است. در سازمان های اجتماعی انسان بعنوان یک عامل مفید و موثر از اهیمت خاص برخوردار است. ( میر کمالی، ۱۳۷۳ ص۲۸) می نویسد : « انسان با مجموعه خصوصیات و ویژگیهای خاص خودش با پیمودن روند تکامل خواهان ترقی و پیشرفت است و   می بایست زمینه های مساعد برای رشد و ترقی او فراهم شود.

اهمیت کار آموزی و تلاش برای آموزش کارکنان و مدیران در این  است که توانایی های تخصصی و مهارت آنها در انجام وظایف محوله افزایش یابد و توانایی های بالقوه آنان نیز به فعلیت درآید ( میر سپاسی،  ۱۳۷۳ ص۳۰۱)

به منظور فراهم ساختن این زمینه ها تامین نیازهای شغلی انسان موضوعی است که مورد اهمیت می باشد ». برای پاسخگویی به این نیاز اساسی نمی توان تنها به آموزش های پراکنده و مقطعی متکی شد. اینگونه آموزش ها که بوسیله سازمانهای مختلف در زمانهای خاص بدون توجه به نیازهای آموزشی خاص افراد ارائه می شود به دلیل عدم پیوستگی و بخصوص عدم هماهنگی در فرایند برنامه ریزی غالبا موجب بروز خلا در روند آموزش و یادگیری بزرگسالان می شود ( بهبهانیان به نقل از برجون، ۱۳۶۹ص۶۶ ) . امروزه آموزش و بهسازی منابع انسانی بعنوان یکی از استراتژیهای اصلی دستیابی به سرمایه انسانی و سازگاری مثبت با شرایط تغییر بعنوان دو مزیت رقابتی سازمان ها قلمداد می شود و از این رو جایگاه و اهمیت راهبردهای آن در بقاء و توسعه سازمان نمایان شده است. بدیهی است این فعالیت نیز مانند هر فعالیت سازمانی دیگر مستلزم برنامه ریزی صحیح و اصولی است ( عباس زادگان و ترک زاده ،۱۳۷۹ص۱۳)

آموزش تجربه یادگیری است که تغییرات نسبی دائمی در فرد ایجاد می کند و توانایی او را برای انجام دادن کار اصلاح خواهد کرد بعبارت دیگر آموزش تغییرات مهارتی، دانش، نگرش یا رفتار اجتماعی را تدریجاً کمال می بخشد. آموزش ضمن خدمت به معنای تغییر دانسته های کارمندان چگونگی انجام دادن کار آنها نگرش های آنان نسبت به کارشان یا تعاملات آنها با همکاران یا سر پرستاران است. آموزش های ضمن خدمت به مجموعه آموزش هایی گفته می شود که برای افزایش اثر بخشی و کارای کارمندان و مدیران رسمی و در حال استخدام یک سازمان داده می شود( نصیری ،۱۳۷۹ ص۳)

شواهد زیادی وجود دارد مبنی بر این که سازمان ها می تواند با سرمایه گذاری در بخش آموزش کارکنان اثر بخشی خود را به نحو قابل ملاحظه ای افزایش دهند. ویلیام جیمز طی یک مطالعه نشان داد که کارکنان سازمانها در شرایط معمول ۲۰ تا ۳۰ درصد از توانایی خود را مصروف اهداف سازمانی  می کنند در حالی که با ارائه آموزش درصد توانایی آنها برای کار در سازمان ها تا ۹۰ درصد هم افزایش می یابد ( ساکی ،۱۳۷۹ص ۳۸)

آموزش کارکنان نیاز به برنامه ریزی دارد تا بتواند در کنار سایر فعالیت ها در جهت دستیابی به اهداف سازمان موثر واقع شود. در واقع می توان گفت که در هر نوع برنامه ریزی سازمانی عدم توجه به برنامه ریزی آموزشی کارکنان می تواند سازمان ها را از دستیابی از اهداف مورد نظر محروم سازد. ( علوم، ۱۳۷۶۴۱ ص۴۱) می نویسد« وجود دوره های آموزشی در یک سازمان دهنده آگاهی مدیریت برعلوم سازمانی تلقی شده و اجرای دوره های آموزشی به معنای بالندگی مدیریت و پویایی مجموعه می باشد . آموزش کارکنان باید بطور مستمر با مجموعه فرآیندهای مدیریت نیروی انسانی مورد توجه قرار گیرد تا اسیر فعالیت های مدیریت منابع انسانی بتواند مثمر ثمر واقع شود» . این هدف از طریق برنامه ریزی آموزشی میسر می گردد که لازم است گام به گام صورت گیرد.

گام اول یا به عبارتی خشت اول برنامه های آموزشی تعیین ( شناسایی و اولویت بندی) نیازهای آموزشی است که اگر بدرستی طرح ریزی و انجام شود تمهیدی مهم و اساسی برای اثر بخشی کارکرد آموزش و بهسازی و تبعاً اثر بخشی سازمان خواهد بود. ( عباس زادگان و ترک زاده، ۱۳۷۹ ص۱۳)

رایچورا (۱۹۹۸ ص۵۳) تعیین نیازهای آموزشی بزرگسالان را قبل از انجام آموزش باعث بهبود کیفیت آموزش و یادگیری می داند. والر ( ۱۹۹۸ص۴۱۷)  می نویسد : « آموزش بزرگسالان باید با بررسی دقیق نیازهای آموزشی و توانایی های بالقوه آنان آغاز شود. زیرا نیازهای آموزشی فراگیران در سطوح مختلف آموزشی فرق می کند» . گلدشتاین (۲۰۰۱ص۱۱) بیان می دارد: « در برنامه های آموزشی که به منظور تامین نیازهای آموزشی طراحی شده اند همیشه این نگرانی وجود دارد که بدون تعیین دقیق این نیازها آموزش را شروع کنیم . الگوی آموزشی نشان می دهد که اهداف ملاکها و طرح هر برنامه همگی از این تعیین نیازها سرچشمه می گیرند. آرمان ها و اهداف گام های کلیدی در تعیین محیط برنامه هستند تا آنها مشخص و تصریح نشوند هیچ راهی برای اندازه گیری موفقیت ها وجود ندارد. بسیاری از تحلیل گران بر این نکته تاکید می ورزند که برنامه های آموزشی که بر مبنای ذهنیت بنا شده اند بسیار از کاربردهای عملی را ندارند. برای طرح ریزی برنامه های آموزشی موثر اهداف به توصیف شده ای مورد نیاز است که این اهداف بر مبنای رفتارهای مورد نیاز تهیه شده باشند ( بعبارت دیگر اهداف باید رفتاری باشند ) علاوه بر این باید رابطه مستقیم این اهداف و نوع آموزشی که داده می شود وجود داشته باشد.پزشکان قبل از اینکه دارویی تجویز کنند یا جراحی دیگر فنون درمانی را به کار ببرند از طریق پرتوهای اشعه ایکس و آزمایش ها ابتدا بیماری را تشخیص می دهند. به همین منظور می توان با استفاده از روشهای نیاز سنجی که مهمترین آن ها تجزیه و تحلیل سازمانی شغلی و فردی می باشند . ( ماتیس و جاکسون، ۱۹۹۵صس۱۵۵-۱۵۸) و با استفاده از تکنیک های گوناگون جمع آوری اصلاحات نظیر مصاحبه اجرا و پرسشنامه نیازهای آموزشی کارکنان را تشخیص و به برنامه های آموزشی تبدیل نمود. در بیمارستان ها نیز بعنوان سازمان های پویا که هر روز با ورود دانش و تکنولوژی جدید روبرو هستند شناخت صحیح نیازهای آموزشی پرستاران از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بررسی و شناسایی نیازهای آموزشی کارکنان حرف بهداشتی بعد از  فارغ التحصیلی برای توانمند ساختن آن ها در جهت حفظ شایستگی ها استانداردهای حرفه ای و بهبود حرفه است. ( پویتز، ۱۹۸۷ص۵۴) می نویسد : « بررسی نیازهای آموزشی پرستاران مرحله اساسی و مهم در امر برنامه ریزی اجرا و ارزشیابی برنامه های آموزش لازم پرستاری است » . زیرا چنانچه محتوا یا مواد آموزشی متناسب با نیاز فرا گیران و بر طبق بررسی نیازهای آموزشی انتخاب شود و برنامه ریزی براساس اولویت های فراگیران باشد همکاران و شرکت پرستاران در برنامه ها افزایش خواهد یافت (کریستجانسون و اسکانلان، ۱۹۸۹ص۱۱۸-۱۲۳) بطوریکه بیان شد پس از شناخت نیازها اولویت بندی آنها انجام شده و مواد و محتوای برنامه های آموزشی تنظیم می گردد. پژوهش حاضر جهت بخش نیازهای آموزشی پرستاران بیمارستان پارسیان شهر تهران انجام شده است تا با شناخت نیازها برای برنامه ریزی آموزشی ضمن خدمت آنان ارائه طریق نماید.

۲-۱  بیان مساله :

نیازهای آموزشی یکی از دروندادهای اصلی سیستم آموزشی است که مبنای اساسی طرح ریزی اجرا و ارزشیابی فعالیتهای سیستم قرار می گیرد. بسیاری مواقع آموزشگیران مجبور می شوند مطالبی یاد بگیرند که عملا در موقعیت شغلی آنها کاربردی ندارد. این مشکل جدا از تبعاتی که دارد ناشی از دو دلیل است . عدم دقت در نیاز سنجی و یا نبود خود نیاز سنجی در فرآیند آموزشی.

از این رو اولین مانع اثر بخشی برنامه های آموزشی عدم تطابق آنها با نیازهای مخاطبان و شرکت کنندگان است ( عباس زادگان و ترک زاده، ۱۳۷۹ص۶۳ ) . مقصود نیاز سنجی آموزشی دستیابی به اطلاعاتی درباره وظایف اصلی و عملی لازم برای ایفای نقش شغلی و دانش مهارتها و نگرش های ضروری برای انجام آن وظایف است. از این رو می توان گفت نیازسنجی عملا یک ابزار گردآوری اطلاعات است که چنانچه بدرستی اعمال شود ما را از یک موضع انفعالی و ابهام آموز در فعالیتهای آموزشی خارج می سازد. نیازسنجی عبارت است از « شناسایی نیازها ( فاصله میان آنچه هست و آنچه باید باشد) و درجه بندی آنها به ترتیب اولویت و انتخاب نیازهایی که باید کاهش یافته و یا حذف شود (مشایخ به نقل از کافمن و هرمن، ۱۳۷۴ص۱۶۳) . بعبارتی « نیاز سنجی به یک فرآیند یا جریان اشاره دارد که نتیجه آن عبارت است از مجموعه ای از نیازها که بر اساس اولویت تنظیم شده اند و باید برای کاهش یا برطرف کردن آن اقدامات اساسی صورت پذیرد. (فتحی و اجارگاه، ۱۳۷۴ص۱۴۱و۱۴۴) در کشور ما برنامه های آموزشی در بیشتر موارد بدون نیاز سنجی آموزشی و همچنین بدون برنامه ریزی کافی براساس آن ها طرح ریزی می شود و مدیران سازمان ها در اغلب مواد بدون هیچ  دلیل خاصی احساس می کنند که بهتر است این کار را انجام دهند . متعاقب آن طرح های آموزشی مشابهی از جوامع دیگر مورد استفاده قرار می گیرد . بدون آنکه بررسی شود که آیا برنامه هایی که در یک جامعه پیاده شده با نیازهای موجود در جامعه دیگر تطابق دارد یا خیر؟ و یا با شرایط بیرونی انسانی جامعه مورد نظر همگون است یا خیر؟ برای تاثیر بیشتر آموزش مداوم بایستی نیازهای آموزشی بطور دقیق مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد و براساس آن ها برنامه ریزی شود ( محسنی، ۱۳۶۹ص۱۰)

اکثر طرح های نیاز سنجی آموزشی بیمارستان ها بطور اجمال سوالاتی دارد پرسشنامه هایی مطرح نموده و نظرات پرسنل را جویا شده اند و الگوی عملی مناسبی جهت تدوین این پرسشنامه ها وجود ندارد. این می تواند به این دلیل باشد که مسئولین شناسایی نیازهای آموزشی در بیمارستان ها اطلاع کافی از روش های نیاز سنجی آموزشی نداشته یا به اهمیت موضوع آگاه نیستند. لذا توجه به اهمیت موضوع  استناد به اینکه یکی از وظایف ناظران آموزشی در بیمارستان ها بررسی نیازهای آموزشی ( توجیهی ) آموزشی پرستاران باید با استفاده از الگوها و تجارب موجود بازسازی مجددی صورت پذیرفته و الگوی مناسبی که دارای چهار چوب نظری دقیقی باشد ارائه گردد. ( شمونایی، ۱۳۷۰ص۹) می نویسد: « بررسی نیازهای آموزشی پرستاران علاوه بر اینکه می تواند باعث ارتقاء سطح دانش پرستاران و ارائه خدمات بهداشتی یا کیفیت برتر شود،کمک شایانی به دست اندرکاران برنامه ریزی آموزش مداوم و ضمن خدمت می نماید تا برنامه های آموزشی را براساس نیازها طرح ریزی کنند. چون برنامه ریزی بدون نیاز سنجی آموزشی همانطور که تحقیقات نشان داده است از استقبال شایانی برخوردار نمی شود،  در نتیجه فراگیران مطالبی را که در ارتباط با محیط کارشان نیاز دارند نمی آموزند که از این طریق وقت زیاد و بودجه هنگفت صرف شده ، بازدهی کافی نخواهد داشت و زیان آن متوجه بیماران و دریافت کنندگان مراقبت های بهداشتی و هم بودجه کشور خواهد بود. (والی، ۱۳۶۵ ص۲۵۵) در پژوهش خود تحت عنوان « بررسی نگرش و انگیزش پرستاران و مربیان شاغل پیرامون آموزش مداوم پرستاری » به این نتیجه رسیده است که نگرش و انگیزش پرستاران نسبت به آموزش مداوم پرستاری مثبت است . از جمله موارد مهم این بررسی این است که  بیشتر برنامه های آموزشی که برای پرستاران در نظر گرفته شده بدون بررسی نیازهای آموزشی آنان بوده است . « بررسی وجود و نوع ماهیت  برنامه های آموزشی ضمن خدمت برای پرستاران فارغ التحصیل در بیمارستانهای آموزشی تهران عنوان تحقیق دیگری است که توسط ( منجمد، ۱۳۷۶ ص۱۲۰) صورت گرفته و محقق به این نتیجه رسیده است که بیشتر آموزش های بیمارستانهای آموزشی تهران رسمی نبوده و نیز آن تعداد که برنامه های آموزشی داشته اند، عناوین آموزشی فقط در ارتباط با درمان های جدید و روش های تکنیکی جدید در مراقبت از پرستاری بوده و موضوعات آموزشی در هیچ یک از بیمارستانها نیاز پرستاران را تامین نکرده است . با توجه به آنچه که گذشت اگر نیازهای آموزشی نیروی انسانی سنجیده نشود، رشد و بلوغ شغلی آنها نمی تواند افزایش یابد.درپژوهش  حاضر سعی شده است تا ضمن بررسی راههای گوناگون نیازسنجی آموزشی سازمان ها، نیازهای آموزشی پرستاران بویژه در بیمارستان پارسیان شهر تهران بررسی شود.

انتخاب بیمارستان پارسیان شهر تهران برای شناخت نیازهای آموزشی پرستاران این بیمارستان به دلایل زیر مورد پذیرفته است :

۱-    گسترش روز افزون دانش و تکنولوژی در دنیای امروز و لزوم آگاهی بیمارستان از این تغییرات،نیاز سنجی آموزشی پرستاران را ازاهمیت برخوردار کرده است .

۲-    وجود فعالیت تعیین نیازهای آموزشی پرستاران بعنوان یکی از وظایف اصلی ناظران در بیمارستان مذکور .

۳-    فقدان چارچوب مشخصی برای نیازسنجی آموزشی مشاغل پرستاری دربیمارستان.

۴-    تعداد مناسب پرستاران این بیمارستان  و استقبال ناظران آموزشی بیمارستان از انجام این پژوهش.

در مجموع می توان گفت  پژوهش حاضر با ارائه پاسخ به سوالات ذیل از طریق شناخت نیازهای آموزشی پرستاران بیمارستان پارسیان شهر تهران چارچوب مناسبی جهت شناخت نیازها ارائه    می دهد. همچنین  نتایج  پژوهش به نظر می رسد بتواند در توسعه و اصلاح توامان « نیازسنجی آموزشی پرستاران مورد استفاده قرار گیرد »

۱-    چگونه می توان نیازهای آموزشی پرستاران را شناخت؟

۲-    نیازهای آموزشی پرستاران از دیدگاه سرپرستان بخش های مختلف  بیمارستان پارسیان چه مواردی است ؟

۳-    چگونه می توان نیازهای آموزشی پرستاران را از دیدگاه مدیران پرستاری بررسی نمود؟

۴-    اولویت نیازهای آموزشی مشخص شده از دیدگاه سرپرستاران و مدیران  پرستاری کدامند؟

۵-    آیا با  توجه به نتایج شناخت نیازهای آموزشی پرستاران بیمارستان پارسیان شهر تهران چارچوب این نیاز سنجی آموزشی می تواند باشد.

 ۳-۱ اهمیت و ضرورت تحقیق

لازمه مبادرت به ارائه خدمات پزشکی و بهداشتی داشتن  آگاهی کافی متناسب با دانش روز است که براساس ضوابط دین  اسلام انسان در برابر مبادرت ناآگاهانه به این خدمات ضامن و در محکمه عدل الهی و محاکم قانون اساسی مسئول است. علاوه بر ضرورت افزایش اطلاعات باید موارد کاربرد آگاهی ها ونیز ارزیابی نتایج آن و اصلاح نقاط ضعف و تقویت نقاط قوت در ارائه خدمات به طور  پیاپی و مستمر صورت گیرد که این یک زمینه مستمر پژوهش را طلب می کند پژوهشی که از پایین ترین راه ها با سطح تحصیلات ابتدایی تا بالاترین تخصص ها و سطح تحصیلات بسیار بالا باید همواره مد نظر داشته باشند. ( اصفهانی۱۳۷۲ ص۵۳)

آنچه که از طریق آموزش مداوم آموخته می شود باید در خدمت ارتقا و یا گسترش شایستگی های مورد لزوم سیستم های ارائه دهنده خدمات بهداشتی درمانی  قرار گیرد. چنین آموزشهائی باید با نیازهای سه گانه زیر که با هم در ارتباط هستند تناسب داشته باشند.

نیازهای بهداشتی جامعه، نیازهای سیستم خدمات بهداشتی و نیازهای آموزشی کارکنان  بهداشتی، اگر ارتقاء سطح دانش تاکید نماید اما مهارتها را در نظر نگیرد اگر پیشرفت ها و روشهای تازه کلینیکی و درمانی را بدون توجه به منابع واقعا موجود مد نظر قرار ندهد. و یا اگر فعالیت های آموزشی را بر لایه تحلیل اولویت نیازها و برنامه های جاری استوار نسازد این تناسب اکثر مواقع حاصل نمی شود ( آبات و مجیا ۱۹۹۲ ص ۲۴) بدلیل اینکه پرستاری جزئی از سیستم پویا و متحول بهداشت و درمان است لازم است خود را با این تحولات هماهنگ نماید بدین منظور توجه به آموزش مداوم در حرفه پرستاری امری ضروری به نظر می رسد ، بعلاوه پرستاری بوسیله گروهها و در گروه انجام می شود.

بدین سبب نیاز به افراد  لایق و آموزش دیده و آموزش پذیر  دارد تا بتواند انگیزه لازم را در افراد برای ارائه خدمت موثر ایجاد نمایند و بتواند هماهنگی لازم را در بین اعضای تیم درمان و مراقبت برقرار نماید تا بدین وسیله گروه را پویا و منسجم نماید. بنابراین آموزش افراد تحت سرپرستی به منظور اصلاح عملکردها تاثیر بسزایی در کارآیی افراد دارد( آموزش مداوم در پزشکی ۱۳۷۰ صص ۳-۲)  . عدم توانایی پرستاران در انجام مراقبت های پرستاری و ایفای نقشهای مربوطه مطابق اصول جدید موجب پایین آمدن کیفیت خدمات اشغال طویل المدت و افزایش هزینه بهای بیمار و بیمارستان می شود (گولیس، ۱۹۹۴صص۲۴۳-۲۲۵) می نویسد : « یکی دیگر از ضررهای فقدان آموزش مداوم پرستاری » بی علاقه شدن پرستاران و از بین رفتن انگیزه برای ادامه خدمت و دلسردی و افزایش غیبت و ترک خدمت آنها می باشد.» بدین سبب آموزش مداوم پرستاری از جمله موضوعاتی است که مورد توجه بسیاری از برنامه ریزان آموزش مداوم و دست اندرکاران آموزشی ضمن خدمت قرار گرفته است . از این رو در اغلب کشورهای دنیا تعقیبات بسیاری در این مورد صورت گرفته است و مجلات و گزارشهای بسیاری از جمله ماهنامه آموزش مداوم پرستاری آموزش پرستاری و پزشکی و …. به چاپ رسیده است . اما تا کنون روش خاصی جهت نیاز سنجی آموزشی اتخاذ شده است . یافته های این پژوهش می تواند در برنامه ریزی های آموزش مداوم پرستاری مورد استفاده قرار گیرد. و دست اندرکاران برنامه آموزش ضمن خدمت با شناخت نیازهای آموزشی پرستاران می توانند دوره های آموزشی را در زمان مناسب، مدت مناسب و با موضوع مورد نیاز فراگیران برنامه ریزی کنند تا پرستاری بعنوان حرفه ای پویا و یا قدرت وظایف مدرس خود را مبنی بر ارتقای سطح سلامت جامعه ایفاد کند و بتواند صلاحیت حرفه ای خود را حفظ کند. در بخش خدمات پرستاری یافته های این پژوهش می تواند در برنامه ریزی آموزش مداوم بعنوان مورد استفاده قرار گیرد و پرستاران می توانند در زمینه ای که نیاز دارند از اطلاعات کافی برخوردار شوند بهتر نقش خودشان را در زمینه مراقبت و مدیریت ایفا کنند. یافته های این پژوهش می تواند توجه مدیران پرستاری را به این مسئله معطوف دارد که استفاده از بررسی نیازهای آموزشی و برنامه ریزی براساس آنها اولا اطلاعات مفیدی در اختیار پرستاران و سایر کارکنان قرار داده ثانیا بدون صرف بودجه هنگفت وقت زیاد بر حسب نیاز هر بخش و هر بیمارستان آموزشهای لازم به آنان داده شود.

 ۴-۱ هدف تحقیق

الف)هدف کلی :

بررسی نیازهای آموزشی پرستاران ازدیدگاه پرستاران و مدیران بیمارستان پارسیان

ب) اهداف جزئی :

۱-    بررسی ویژگیهای شخصی و حرفه ای پرستاران و مدیران

۲-    شناخت، اولویت بندی نیازهای آموزشی پرستاران از دیدگاه آنان.

۳-    شناخت و اولویت بندی نیازهای آموزشی پرستاران از دیدگاه مدیران بیمارستان (ارشد، میانی و پایه)

۴-    مقایسه دیدگان مدیران و پرستاران در خصوص تاثیر برگزاری دوره های آموزشی در افزایش دانش، بینش و مهارت پرستاران

۵-     بررسی نظرات پرستاران و مدیران در خصوص میزان استفاده از روش های آموزشی برای بهبود دانش و توانایی پرستاران در زمینۀ حرفه پرستاری

۶-    بررسی نظرات پرستاران و مدیران در خصوص میزان تاثیر روش های آموزشی در افزایش توانمندی پرستاران و کاهش نیازهای آموزشی آنان

۷-    بررسی و مقایسه دیدگاه پرستاران و مدیران در خصوص موانع شرکت پرستاران در دوره های آموزشی ضمن خدمت

۸-    ارزیابی دوره های آموزشی برگزار شده ضمن خدمت از دیدگاه پرستاران و مدیران بیمارستان پارسیان

۵-۱  فرضیات تحقیق

فرضیه تحقیق حدس بخردانه ای درباره رابطه دو یا چند متغیر است فرضیه ها به صورت جمله اخباری بیان می شود ونشانگر نتایج مورد انتظار است. یک فرضیه هیچگاه اثبات ویا ابطال نمی شود، بلکه براساس داده های به دست آمده فقط تأئید یا رد می شود. (سرمد، بازرگان وحجازی، ۱۳۸۱).

۱- بین سن پرستاران و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد.

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۲- بین سطح تحصیلات پرستاران و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۳- بین حقوق ماهیانه پرستاران و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۴- بین سابقه خدمت پرستاران و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۵- بین میزان علاقه پرستاران به شغل خود و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۶- بین دفعات شرکت پرستاران در دوره های آموزشی و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد.

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۷- بین استفاده پرستاران از سخنرانی های آموزشی و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد.

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۸- بین استفاده پرستاران از آموزش های عملی و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد.

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۹- بین استفاده پرستاران از مجلات و نشریات آموزشی و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد.

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۱۰- بین استفاده پرستاران از بحث های گروهی و میزان نیازهای آموزشی آنان رابطه معنی داری وجود دارد.

       H₁ : 0r1              r0

H₀: r=0

۱۱- بین پرستارانی که در دوره های آموزشی ضمن خدمت شرکت نموده اند و سایرینی که شرکت نکرده اند از نظر میزان نیازهای آموزشی اختلاف معنی داری وجود دارد.

H₁:                                                                    H₀:  =

۱۲- بین پرستاران زن و مرد از نظر میزان نیازهای آموزشی اختلاف معنی داری وجود دارد.

  H₁:                                                                       H₀:  =

۱۳- بین پرستاران متاهل ومجرد از نظر میزان نیازهای آموزشی اختلاف معنی داری وجود دارد.

 H₁:                                                                      H₀:  =

۱۴- بین نظرات پرستاران و مدیران در خصوص میزان نیازهای آموزشی پرستاران اختلاف  معنی داری وجود دارد.

  H₁:                                                                       H₀:  =

۱۵- رشته تحصیلی پرستاران بر میزان نیازهای آموزشی آنان تاثیر گذار است.

H₁:  …

H₀:  = = …

۱۶- بین میزان نیازهای آموزشی پرستاران از نظر محل خدمت ( بخش تخصصی) اختلاف معنی داری وجود دارد

  H₁:                                                                    H₀:  =

 

 ۶-۱ واژگان کلیدی:

 تعاریف نظری:

– نیاز: نیاز احساس یک کمبود همراه با کوشش در جهت برطرف کردن آن. (فن هرمان، ۱۸۳۲ص۱۲۰)

– آموزش: آموزش تغییراتی است که در رفتار افراد بر اثر تجربه یا گذراندن دوره های آموزشی به وجود می آید ( حق جو، ۱۳۷۳ص۱۲۲)

– نیاز آموزشی: نیاز آموزشی عبارت است از اختلاف قابل سنجش بین دانش ها و مهارت ها و رفتاری که در نیروی انسانی شاغل در یک شغل یا حرفه معین وجود دارد و دانش ، مهارت و رفتار مطلوبی که مستلزم انجام آن شغل یا حرفه به نحو احسن می باشد. ( ابطحی، ۱۳۶۸ص۸۶)

– تعیین نیاز آموزشی: کل فرآیند تصمیم گیری در مورد اینکه چه مطالبی در آموزش منظور گردد تعیین نیازهای آموزشی نامیده می شود.

– نیازسنجی آموزشی: نیازسنجی آموزشی فرایندی است که طی آن نیازهای یک فرد یا گروهی از مردم شناسایی می گردند و از طریق طراحی و برگزاری برنامه های آموزشی برآورده می شوند.(عباسی، ۱۳۷۵)

– پرستار:  یکی از اعضای تیم مراقبت بهداشتی پرستار است وی پس از کسب دانش و مهارت لازم می تواند نقش های مختلفی از جمله مراقبت کننده، تصمیم گیرنده، حمایت کننده، مدیر، توانبخش و آموزش دهنده داشته باشد (پاتروپری، ۱۹۹۷ص۱۲۲ )

– سرپرستار: پرستاری است که بعنوان مدیر میانی کار می کند. او علاوه بر اینکه وظیفه دارد به مانند یک مدیر برنامه ریزی کند و سازماندهی نماید، باید بعنوان محرک مربی و ارزیاب بوده و در بیشتر مواقع مجری فعالیت های بخش باشد (قابلجو، ۱۳۶۹ صص۴۰-۳۴)

– مدیر پرستاری :  مدیر پرستاری فردی است که بعنوان نماینده از طرف بیمارستان سیاست های جاری بیمارستان را در ارائه خدمات پرستاری دخالت می دهد ( قابلجو، ۱۳۶۹ص۳۶۳) .

– بیمارستان: برای درمان و مراقبت از افرادی که نیازمند اقدامات خاص جراحی و پزشکی هستند می باشد (دلون دلندر، ۱۹۹۸ص۱۲۲).

 تعاریف عملیاتی:

– نیاز آموزشی: نیاز آموزشی در این پژوهش احساس نیاز به میزانی از دانش ها و مهارتها می باشد که از طریق پاسخ های داده شده به مواد مندرج در پرسشنامه بدست می آید

 – پرستار: پرستار در این پژوهش بعنوان فردی است که دارای تحصیلات در سطح کارشناسی یا کارشناسی ارشد در رشته پرستاری می باشد و وظیفه پرستاری را طبق ابلاغ رسمی در بیمارستان  محیط پژوهش به عهده می گیرد.

 – سرپرستار: در این پژوهش فردی است که دارای تحصیلات در سطح کارشناسی یا بالاتر در رشته پرستاری بوده و وظیفه مدیریت بخش را طبق ابلاغ رسمی بیمارستان بر عهده دارد.

 – مدیر پرستاری : مدیران پرستاری در این پژوهش شامل مدیر پرستاری ( مترون )، سرپرستاران و ناظران (سوپروایزرها) و استف های ، بیمارستان می باشند که دارای تحصیلات کارشناسی یا کارشناسی ارشد در رشته پرستاری هستند. سرپرستاران و ناظران آموزشی زیر نظر مدیر پرستاری انجام وظیفه می کنند. سرپرستاران مسئولیت های مدیریت بخش بیمارستان را طبق ابلاغ رسمی بر عهده داشته و ناظران آموزشی نیز مسئولیت برنامه های آموزشی بیمارستان را عیناً براساس  ابلاغ رسمی بر عهده دارند.

– بیمارستان:  منظور بیمارستان پارسیان  شهر تهران است که  واحدهای مورد پژوهش در بخش های مختلف آنها مشغول به فعالیت می باشند کار می باشند.

فصل دوم

ادبیات وپیشینه تحقیق

 مقدمه:

نقش پرستار در جامعه جدید گستردگی بسیار یافته است و همانند گذشته در چارچوب فعالیتهای درمانی خلاصه نمی‌شود. این تحول سبب می‌شود که پرستار وظایف خود را در ابعادی «عمومی» ارائه نماید. نقش پرستار نقشی چند بعدی است و متکی به در نظر گرفتن بیمار به عنوان یک مجموعه زیستی – اجتماعی در شرایط ویژه می‌باشد که مستلزم بهره گیری از آموزش های گوناگون  است. امروزه اهمیت آموزش پرستاران در زمینه های گوناگون و نقش حیاتی آن در پیشبرد و سلامت جامعه امری انکار ناپذیراست و از طرفی لازمه موفقیت برای برنامه ریزی صحیح و منطقی آموزش پرستاران استفاده از نیازسنجی آموزشی می باشد که به همین منظور در تحقیق حاضر به بررسی نیازهای آموزشی پرستاران بیمارستان پارسیان از دیدگاه مدیران و پرستاران پرداخته شده است. در این فصل به منظور راهیابی به بنیانهای عملی پیرامون موضوع مورد مطالعه و برای دستیابی به چارچوب نظری جهت تدوین فرضیه های تحقیق وپیشینه پژوهش در دو قالب مورد بررسی قرار گرفته است.

۱-    در بخش اول سعی شده است اصطلاحات و مفاهیم کلیدی در ارتباطات  با نیاز و نیازسنجی آموزشی و الگوهای نیاز سنجی آموزشی در مرتبط با پرستاران ارائه گردد.

۲-    در بخش د وم پاره ای از مطالب در خصوص آموزش، آموزش های ضمن خدمت، اصول و مبانی حاکم در نظام آموزش پرستاران و موارد دیگری از این قبیل مطرح شده است.

۳-     زمینه های تاریخی حرفه پرستاری، خدمات پرستاری و جامعه، پرستاری در جامعه نوین، تکامل تاریخی تحقیق پرستاری و …. در بخش سوم مورد بررسی قرار گرفته شده است.

۴-    در بخش چهارم سوابق مطالعات موردی انجام شده در زمینه تحقیق پرداخته شده است.

 بخش اول : نیاز و نیازسنجی آموزشی

مفهوم نیاز

مفهوم نیاز یکی از وسیعترین و پرکاربردترین واژه‌هایی است که در حوزه‌های مختلف آموزشی وخدمات اجتماعی متداول است. در واقع نیاز مفهومی است پیچیده و دارای ابعاد گوناگون که درباره‌ آن هیچگونه تعریف منحصر به فردی که مورد پذیرش همگان باشد وجود ندارد و فهم آن بستگی به این دارد که این امر را در کدام یک از شاخه‌های علوم بشری و برای چه تحقیقی مورد بررسی قرار داده و از آن چه استفاده‌ای می‌کنیم هر کدام از علوم مختلف از دیدگاه خود به نیازها پرداخته‌اند به عنوان مثال فیزیولوژیست‌ها به بعد فیزیولوژیکی، روانشناسان به بعد روانی، جامعه شناسان به بعد اجتماعی نیازها پرداخته و اقتصاد دانان در چارچوب تقاضای مشتریان نیازها را مورد مطالعه قرار می‌دهند (مختاری آبکناری ، ۱۳۸۲ص۴۳).

با توجه به مفاهیم نیاز تعاریف متعددی نیز در این زمینه وجود  دارد که در ذیل به تعدادی از آنها می‌پردازیم.

بر اساس تعریف ارائه شده توسط آتکینسون و همکاران (۱۹۹۶ص ۲۰۱) نیاز عبارت است از هرگونه فقدان یا کمبود احساس شده توسط فرد که مغایر با رفاه او باشد به عبارت دیگر نیاز اشاره به فقدانها و کمبودهای احساس شده توسط فرد دارد که اگر برطرف شود موجب افزایش رفاه و آسایش او می‌گردد (شعبانعلی فمی ، ۱۳۸۰ ص۸۳). از دیدگاه ری( ۱۹۹۱، ص ۸۰)  نیاز بر فاصله بین آنچه که هست، وضع موجود و آنچه که باید باشد، وضع مطلوب دلالت دارد. در مطالعه وضع موجود داده‌ها وحقایق پیرامون مانند نگرشها، دانش، وضع زندگی مردم، سطح تولیدات آنها و سایر عوامل فیزیکی، گردآوری و تجزیه و تحلیل می‌گردند. همچنین «آنچه که می‌تواند باشد» معمولادر نتایج کارهای تحقیقاتی منعکس می‌گردد. در بسیاری از حالتها این یک وضعیت ایده آل و آرمانی را ترسیم می‌کند که ممکن است توسط بسیاری از مردم قابل دستیابی نباشد (همان منبع).

 سیف (۱۳۷۶ص۶۰)معتقد است که نیاز احساس کمبود یا نیاز در یک موجود زنده است .حجازی (۱۳۷۵ص۶۰) نیاز را اطلاعاتی می داند که از گروه های مختلف از یک موفقیت آموزشی جمع آوری شده تا اختلاف وفاصله میان آنچه که موجود است وآنچه که مطلوب است را معین می کند .

وراب ودیگران (به نقل از سیف،۱۳۷۶ص۵۶) معتقدند که نیاز حقیقتی است میان آنچه که هست وآنچه که باید باشد اختلافی وجود دارد که می تواند ناشی از تفاوت احاطه در دانش ومهارت ونگرشها باشد که کارآموزان برای انجام دادن بهتر ومطلوب تر وظایف خود آن را انجام می دهند. لذا بنابر آنچه که گفته شد می‌توان مفهوم نیاز را در مجموع به تلاش جهت کاهش اختلاف بین وضع موجود فعلی و وضع مطلوب آینده اطلاق کرد (فهیمی ، ۱۳۸۳ص۴۳).

ویژگیهای نیازهای انسانی

برخی از ویژگیهای ابتدایی نیازهای انسانی عبارتند از :

۱- تمام مردم نیازهایی دارند .

۲- نیازها بیانگر فاصله بین وضع موجود و وضع مطلوب است .

۳- مردم باید تفاوت بین وضع موجود واقعی و وضع مطلوب را تشخیص داده و قبل از آنکه برای هرگونه تغییری آماده شوند باید بتوانند ارزش وضع مطلوب را درک کنند.

۴- وسعت فاصله بین دو وضعیت موجود و مطلوب نشان دهنده میزان نیاز فرد است .

۵- نیازها در یک طبقه‌بندی معمولی به سه دسته فیزیکی ، اجتماعی و ادغامی تقسیم می‌شوند.

۶- از نظر روان شناسی نیازها در دو گروه احساس شده و احساس نشده طبقه‌بندی می‌شوند.

۷- نیازها می‌تواند در ماهیت انفرادی باشند یا در بین اعضای گروهها مشترک باشند.

۸- نیازها به مرور زمان تغییر می‌کنند.

۹- نیازهای مردم با افزایش سن و رشد و تغییرات اقتصادی و اجتماعی تغییر می‌کنند.

۱۰-اهمیت نسبی نیازها از شرایط فیزیکی و هنجارهای فرهنگی تأثیر می‌پذیرد (شعبانعلی فمی،۱۳۸۰ص۴۳).

 طبقه بندی نیازها

کلاً نیازها را براساس معیارهای گوناگونی طبقه بندی می کنند که هر کدام بخشی از وجود وانواع نیازها را نشان می دهد ولی در کل نیاز بر پایه تمایلات وخواسته های هر فرد استوار است ولی این تمایلات وخواسته ها را باید مورد ارزیابی قرار داد وآنها را از نظر عقلانی طبقه بندی کرد در کل به نظر می رسد که طبق تعریف دو نوع نیاز کلی را می توان طبقه بندی نمود (عباسی، ۱۳۷۵ص۷۵  )

۱-     نیازهای محسوس وآشکار که به سادگی قابل شناسایی هستند و نیازی به تحقیق در مورد آنها نیست. مانند نیاز به غذا یا نیاز به آموزش

۲-          نیازهای غیر آشکار (غیر محسوس ) : این نیازها که به آن نیازهای پنهان هم گفته می شود با وجود مشخص شدن آن معلوم نیست که چه کسانی به آن نیازمندند مانند تقلیل در کیفیت یا کمیت تولید که کمبود باید تحلیل شده وعلت آن بدست آید ومشخص گردد.

با توجه به آنچه که گفته شد می توان دریافت که نیازی که پنهان وغیر آشکار است باید ابتدا توسط اندیشمندان جامعه طرح وآنگاه بصورت یک نیاز محسوس به مردم آن جامعه ارائه گردد مثلا درک پدیده فقر برای تلاش در فقر زدایی عامل مهمی است چون تا فرد فقر خویش را درک نکند نمی تواند به رفع آن بپردازد .همچنین رفیع پور (۱۳۷۴ص۲۵) معتقد به پوشاندن ومخفی کردن نیازهای پنهانی توسط نیازهای آشکار می گردد و می گوید که جامعه موجب اجتناب از برخی نیازها شده وآنها را به عنوان ناهنجاری طرد می کنند در ضمن هر چه سطح نیازها بالاتر می رود میزان آشکار بودن نیاز هم کاهش می یابد و در صورت ارضاء موجب بروز نیاز بعدی می گردد.

بنابر آنچه که گفته شد می توان گفت که از نظراندیشمندان وجامعه شناسان ومتخصصان علوم تربیتی که در زمینه نیاز مطالعه کرده اند تعریف  واحدی از مفهوم نیاز وجود ندارد ولی در مجموع به تلاشهائی برای پوشاندن اختلاف بین وضع موجود فعلی و وضع مطلوب آینده  اطلاق می گردد.

 نظریه سلسله مراتب نیازهای مازلو

     یکی از معروفترین نظریه های انگیزش درکار، نظریه سلسله مراتب نیازهای مازلو است از زمان معرفی آن در سالهای مبانی دهه ۱۹۴۰ تاسالهای پایانی دهه ۱۹۵۰ این نظریه در درجه نخست در قلمرو  روانشناسی بالینی بود که مازلو بیشتر کارهای پیشرفته خود را در آن زمینه به انجام رساند. با توجه بیشتری که به نقش انگیزش در کار بعمل آمد، در دهه ۱۹۶۰ نظریه  سلسله مراتب نیاز که به عنوان یک الگوی مطلوب رفتار انسانی در سازمان پدیدار شد تا اندازه زیادی به سبب معروف شدن الگو از سویً داگلاس مک گرگورً [۱]  درباره این نظریه بطور گسترده بحث شد و از سوی روانشناسان سازمان و مدیران مورد بهره گیری قرارگرفت .

     الگوی مازلو از دو مرحله اساسی تشکیل شده است. مرحله نخست اظهار می دارد که افراد در ابتدا مخلوقاتی نیازمندند که از سوی آرزویی برای بر آورده کردن نیازهای نوع خاص برانگیخته   می شوند. بر پایه مشاهدات بالینی، مازلو ثابت کرد که بیشتر افراد با شدت و ضعف مختلف، نیازهای زیر را  دنبال می کنند:

۱ ـ نیازهای فیزیولوژیکی

 این نیازها ، اساسی ترین نیازهای انسان را تشکیل می دهد و نیاز به غذا ، آب و نیازهای جنسی را شامل می شود.

۲ ـ نیازهای ایمنی

 دومین دسته نیازها ، در زمینه فراهم کردن محیطی فیزیکی امن و مطمئن می باشد، محیطی که خالی از تهدید برای ادامه زیست باشد.

۳ ـ  نیازهای تعلق داشتن

 این نیازها مربوط به آرزوی شخص برای پذیرفته شدن از سوی دیگران و برقراری دوستی است

۴ ـ نیازهای احترام

 نیازهای احترام بر پایه اشتیاق فرد به داشتن تصویر ذهنی مثبتی از خود و برخوردار شدن از شناخت، توجه و تشویق از سوی دیگران در قبال کمکهائی که فرد می کند تمرکز دارد.

۵ ـ نیازهای خود شکوفایی

 بالاترین دسته نیازها، خود شکوفایی است در اینجا شخص در درجه نخست با پرورش نیروی بالقوه خود به عنوان یک فرد می خواهد تا جایی که ممکن است، پیش برود.

بنابر نظر مازلو، نیازهایی که تا اندازه زیادی برآورده نشده اند در افراد ایجاد تنش می کنند، که این امر سبب می شود تا آنان به گونه ای رفتار کنند که این تنش کاهش یابد و وضع درونی آنان به حال تعادل بازگردد. وقتی یک نیاز معین با دسته ای از نیازها ارضاء شود  توانایی خود را به عنوان یک نیروی انگیزش دهنده از دست می دهد تا دوباره آشکار شود یا به فعالیت در آید. به سخن دیگر بسیاری از نیازها دوره ای است. از این نظر الگوی مازلو همانند دیگر نظریه های انگیزش و شخصیت و مانند نظریه مورای است. دومین توضیح اساسی مازلو درباره نیازها، منحصر به خود او و بی سابقه است. به طور مشخص، وی استدلال می کند، نیازهایی را که انسان دنبال می کند، در همه جهان و  میان ملتها، همانند یکدیگر است و اینکه این نیازها از نظر توالی به شکل سلسله مراتب تنظیم یافته اند به این معنی که هر گاه نیازهای رده پایین برآورده شوند. فرد در یک زمان در نردبان نیازها یک پله بالاتر  می رود و کوشش می کند که نیازهای رده بالاتر را ارضاء نماید.

 نظریه سلسله مراتب نیازهای تعدیل شده از سوی آلدرفر

     در پاسخ به انتقادهایی که به طرح اولیه نیازها شد ، کلی تن آلدرفر [۲]یک نظریه تعدیل شده را در زمینه نیازها پیشنهاد کرده است که اساسأ سطوح سلسله مراتب نیازهای مازلو را در سه سطح خلاصه می کند ، این الگو به نام نظریه وجود ـ ارتباط ـ رشد معروف شده است.

آلدرفر به طور مشخص سه سطح نیاز به صورت ذیل را مشخص می نماید:

۱ ـ نیازهای وجود یا موجودیت

  این نیازها شامل آن دسته از نیازهایی است که برای ادامه وجود انسان لازم است بنابراین    این طبقه در برگیرنده نیازهای فیزیولوژیک و امنیت می شود .

۲ ـ نیازهای بستگی و ارتباط

 این طبقه بستگی به این دارد که مردم چگونه با محیط اجتماعی اطراف خود ارتباط دارند و شامل نیازهای اساسی اجتماعی و ارتباطها و پیوندهای میان اشخاص می شود.

۳ ـ نیازهای رشد

 این دسته که بالاترین طبقه نیازها به شمار می آیند، شامل نیازهای خود محترم داشتن و خود شکوفایی است.

رویهم رفته، نظر آلدرفر این است که افراد در سلسله مراتب نیازها از نیازهای موجودیت به سوی نیازهای بستگی و ارتباط و نیازهای رشد، در حالی که هر یک از نیازهای رده پایین تر ارضاء شوند، به بالا می روند. الگوی آلدرفر درست مشابه الگوی پیشنهاد شده از سوی مازلو است. ولی نظریه آلدرفر به هر صورت از دو جهت اساسی با نظریه اولیه مازلو فرق دارد نخست، مازلو معتقد بود پیشرفت از یک سطح به سطح بالاتر، بستگی به برآورده شدن نیازهای رده پایین تر دارد، بدین سان افراد در نتیجه ارضاء نیاز در سلسله مراتب نیازها به پیش می روند.  نظریه وجود ـ ارتباط ـ رشد آلدرفر ، برعکس مبتنی بر این است که علاوه بر فرآیند ارضاء ـ پیشرفت  فرآیند ناکافی ـ برگشت وجود دارد. دومین تفاوت عمده با نظریه اصلی مازلو در این است که الگوی آلدرفر اظهار می کند که ممکن است بیش از یک نیاز، در یک زمان فعال یا عامل باشد. این فرضیه یک الگوی انگیزش با نرمش بیشتر را پیشنهاد می کند و از این نظر این الگو با الگوی نیازهای آشکار مورای مشابه است.

 نیاز آموزشی