عنوان :

تحقیق صله رحم از دیدگاه آیات و روایات

تعداد صفحات :۱۱۳

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

صله ارحام پیرامون رفت و آمد و ارتباط خویشاوندی اعم از نسبی و سببی است اما منظور از صله‌ای که انجام آن واجب و قطع آن حرام می‌باشد، هر خویشاوند نسبی است که به خویشی معروف بوده، اگرچه نسبت دوری داشته باشد و محرمیتی در میان نباشد، پس صله رحم عبارت است از: نیکی کردن به خویشاوندان و هم‌دردی و کمک به آنان با جان و مال و هرچه از خیر است که در توان انسان باشد. این واژه از نام خداوند (الرحمن) گرفته شده است که خداوند خود ضامن برقراری یا قطع آن شده است.
صله رحم وظیفه والایی است که مورد سفارش حضرت رسول و ائمه اطهار علیهم‌السلام بوده است و ایشان خود از انجام‌دهندگان راستین این فریضه الهی بوده‌اند.
جوامع غربی سعی بر این دارند که در جوامع اسلامی رخنه نموده، آنها را از هم دور ساخته و با سرگرم نمودن ملل اسلامی از راه‌های مختلف و با ترویج راه‌های غلط زندگی و معاشرتی راهی برای نابودی ملل اسلامی بدست آورند.
به واسطه این تحقیق اثبات می‌شود که به نظر می‌رسد صله رحم می‌تواند عاملی برای درمان مشکلات روحی و معنوی باشد.
پژوهش حاضر در ۵فصل: ۱-کلیات ۲- صله رحم از دیدگاه آیات ۳- صله رحم از دیدگاه روایات ۴- نقش صله رحم در تداوم خانواده و آثار فردی و اجتماعی آن ۵- آثار و پیامدهای قطع رحم به رشته تحریر درآمده، این تحقیق دینی، کاربردی است که با روش فیش‌برداری از منابع کتب کتابخانه‌ها و سایت‌های اینترنتی نوشته شده است.
صله رحم از موضوعاتی است که پیش از اسلام در ادیان پیشین نیز به آن سفارش شده است و می‌توان اولین نقطه شکل‌گیری آن را بعد از تکثیر نسل آدمی و فرزندار شدن او دانست که سبب گسترش صله رحم گردیده است. در ادیان زردتشت و مسیحیت و یهود صله رحمِ سفارش شده، تنها مختص پدر و مادر دانسته شده است. مهمترین منابع نگارش این تحقیق تفاسیر نمونه، تسنیم و کتاب‌های روایی بحارالانوار، اصول کافی، میزان‌الحکمه و کتاب‌های تحلیل اجتماعی صله رحم، صله رحم و اخلاق در خانواده می‌باشد.
صله رحم یکی از موضوعات حقوقی- اخلاقی است که در معارف اسلامی پیرامون آن فراوان سخن به میان آمده است و این اهمیت والای موضوع را می‌رساند.
شأن و منزلت والدین (پدر و مادر) از اولویت بالایی برخوردار است که در قرآن کریم نیز بلافاصله بعد از توحید الهی ذکر شده است و این مقام آنان و مراقبت از رفتار و اعمال انسان در برابر والدینش را می‌رساند، به گونه ای که خداوند از گفتن کمتر کلمه‌ای چون (اُف) نیز، انسان را برحذر داشته است و روایات فراوانی به این امر اشاره دارند، فرزند حتی پس از آن‌که پدر و مادرش از دنیا می‌روند نیز همچنان نسبت به آنان وظیفه‌ای اخلاقی دارد و نباید آنها را فراموش کند.
خویشان و نزدیکان انسان نیز از سفارش‌شدگان صله رحم می‌باشند که انسان از روش‌های گوناگون می‌تواند آنها را مورد حمایت خویش قرار دهد.
واژه های کلیدی:وصل، فصل، قطع، رَحم، رحمه، رحمان، رحیم، منافرت، رحامت، قرابت

 فهرست مطالب

مقدمه ۱
فصل اول: طرح تحقیق
تعریف و تبیین موضوع ۵
اهمیت و ضرورت تحقیق ۶
اهداف و فواید تحقیق ۷
پیشینه تحقیق ۸
پرسش‌های تحقیق ۱۰
فرضیه تحقیق ۱۱
روش‌های تحقیق ۱۲
ساختار تحقیق ۱۳
مفاهیم اصلی تحقیق ۱۴
کلیدواژها ۱۷
مشکلات و موانع تحقیق ۱۹
فصل دوم: صله رحم از دیدگاه آیات
مفهوم صله رحم ۲۲
مراتب صله رحم ۲۲
الف) پدر و مادر ۲۲
– فروتنی در برابر والدین ۲۴
– وظیفه فرزند پس از درگذشت والدین ۲۶
ب) خویشاوندان ۲۷
انواع حمایت‌ها ۲۷
۱- جانی ۲۷
۲- مالی ۲۸
۳- فکری ۲۸
۴- عاطفی ۲۸
۵-ترک آزار ۲۹
ج) فقراء، مساکین، در راه ماندگان ۳۰
قرآن و قطع رحم ۳۱
۱- ارحام ۳۲
الف) پدر و مادر ۳۲
ب) ارحام و بستگان نزدیک ۳۲
ج) رعایت نکردن هر یک از حقوق زن و شوهر ۳۲
۲- برادران دینی ۳۳
۳- امت اسلامی ۳۳
۴- امام مسلمین ۳۳
آیاتی دیگر درباره قطع رحم ۳۴
ارحام روحانی ۳۵
پیامبر اکرم  و ائمه معصومین  ۳۶
علمای ربانی ۳۶
مؤمنان صالح ۳۶
سادات ۳۶

فصل سوم: صله رحم از دیدگاه روایات
مفهوم رحم در روایات ۴۰
مشتق از نام خداوند ۴۱
پرتوی از رحمت حق ۴۱
اولین ناطق روز قیامت ۴۱
شافع روز جزا ۴۱
دارای حق بلامعارض ۴۱
فلسفه و ضرورت صله رحم ۴۳
نظر اسلام در رابطه با صله رحم ۴۴
۱- فرمان خداوند به رعایت صله رحم ۴۴
۲- از جمله واجبات الهی ۴۴
۳- بازخواست خداوند از صله رحم ۴۵
۴- پرتوی از عنایات حق تعالی ۴۵
۵- سنت کهن در ادیان الهی ۴۶
۶- سفارش پیامبران الهی به آن ۴۶
۷- سفارش پیامبر اکرم  و ائمه اطهار علیهم‌السلام به آن ۴۶
۸- سیره حضرت رسول بر استقرار آن ۴۶
۹- سیره ائمه اطهار بر آن ۴۶
۱۰- سبقت ائمه در رعایت صله رحم ۴۷
۱۱- طاعت ائمه علیهم‌السلام ۴۷
۱۲- از جمله غایات رسالت ۴۷
۱۳- جزء ره‌آوردهای اسلام ۴۷
۱۴- از جمله‌ عهدهای اسلامی ۴۷
۱۵- علامت دینداری ۴۸
۱۶- بهترین خصلت مؤمن ۴۸
۱۷- شرط دینداری ۴۸
۱۸- محبوب‌ترین عمل مؤمن ۴۸
۱۹- افضَلُ اعمال ۴۸
۲۰- بهترین اخلاق در دنیا و آخرت ۴۸
۲۱- از نشانه‌های تقوا ۴۹
۲۲- نشانه خردمندی ۴۹
۲۳- زکات اعضاء بدن ۴۹
۲۴- بالاترین مرّوت ۴۹
۲۵- انجام دهنده آن جزء جنود عقل ۴۹
۲۶- از نشانه‌های سخاوتمندی ۵۰
۲۷- زینت نعمت‌ها ۵۰
۲۸- موجب حفظ و بقای نعمت‌ها ۵۰
مرز صله رحم ۵۰
حکم صله در فرض حرج و ضرر ۵۱
ارحام کافر و فاسق ۵۲
کارکردهای صله رحم ۵۲
۱-زیادت عمر ۵۳
۲- به تأخیر افتادن اجل ۵۳
۳- زیادت رزق ۵۴
۴- زیادت مال ۵۴
۵- زیادت نعمت ۵۴
۶- رفع فقر ۵۵
۷- آبادانی سرزمین ۵۵
عنوان صفحه
۸- تکثیر جماعت ۵۵
۹- افزایش محبت در میان خویشان ۵۶
۱۰- رسوایی دشمنان ۵۶
۱۱- تزکیه اعمال ۵۶
۱۲- مصونیت از گناه ۵۷
۱۳- نیکویی اخلاق ۵۷
۱۴- افزایش مهتری و بزرگی در جامعه ۵۸
۱۵- رهایی از ابتلاء به مرگ ناگوار ۵۸
۱۶- آسانی حساب روز قیامت ۵۸
فصل چهارم: صله رحم در تداوم خانواده و آثار فردی و اجتماعی آن
خانواده اولین و پربرکت‌ترین نهاد اجتماعی ۶۱
صله رحم و پیوند خانواده ۶۱
دین و نیازهای انسان ۶۲
صله رحم جزء دین ۶۴
صله رحم و نیازهای روانی ۶۴
۱-صله رحم و نیاز به محبت ۶۵
۲- صله رحم و نیاز به بیان و ابراز خود ۶۶
۳- صله رحم و نیاز به وابستگی و تعلق به گروه ۶۷
آثار صله رحم ۶۸
آثار فردی صله رحم ۶۸
۱-آثار دنیوی ۶۸
الف) افزایش عمر ۶۸
ب) افزایش روزی و رفع فقر ۶۸
ج) تأمین سلامت و ساماندهی امور ۶۹
عنوان صفحه
د) دوری از گناه ۶۹
هـ) پالایش روحی، اخلاقی، عملی و تقویت پایه‌های دین ۶۹
۲- آثار آخرتی ۶۹
آثار اجتماعی صله رحم ۷۰
۱-هم بستگی اجتماعی ۷۰
۲- نظارت اجتماعی ۷۰
۳- افزایش جمعیت ۷۰
۴- فقر زدایی ۷۱
فصل پنجم: آثار و پیامدهای قطع رحم
آثار و پیامدهای قطع رحم از دیدگاه روایات ۷۴
۱-کاهش عمر ۷۴
۲- ابتلا به فقر ۷۴
۳- فنا و نابودی سریع ۷۵
۴- محرومیت از ایمان مذهبی ۷۵
۵- محرومیت از حمایت خویشان ۷۵
۶- ابتلاء به حزن و اندوه ۷۵
۷- محرومیت از ورود به بهشت ۷۵
۸- مشمول لعن حق تعالی ۷۶
۹- مبغوض در درگاه حق ۷۶
۱۰- بی‌اثری اعمال نیک ۷۶
علل ضعف و قطع ارتباط خویشاوندی ۷۷
۱- ضعف اعتقادات مذهبی ۷۷
۲- آگاه نبودن به حقوق و تکالیف متقابل ۷۸
۳- تحصیلات و تقسیم کار تخصصی ۷۹
عنوان صفحه
۴-تحرک اجتماعی ۸۰
۵-تحرک جغرافیایی ۸۰
۶-حاکمیت عقاید و باورهای متعارض ۸۱
۷-خوف از بروز حوادث ناخوشایند ۸۱
۸- کوچک شدن فضای مسکونی ۸۲
۹-پرهزینه بودن برخی از ارتباطات ۸۲
نتیجه ۸۴
پیشنهادات ۸۵
مقاله تحقیق ۸۷
فهرست منابع و ماخذ ۹۷

فهرست منابع

*قرآن کریم
* نهج‌البلاغه،ترجمه محمد دشتی،چاپ هفتم،انتشارات پارسایان ۱۳۸۴
۱- ابن منظور،لسان‌العرب،ج ۱۲،نشر:ادب و حوزه،۱۴۰۵ ق
۲-آذر نوش،آذر‌تاش،فرهنگ معاصر عربی‌ فارسی،چاپ هفتم،نشر نی،تهران،۱۳۸۵
۳- بندرریگی،محمد،فرهنگ جدید عربی فارسی،چاپ اول،انتشارات همسفر،تهران ۱۳۸۶
۴- بندرریگی،محمد،فرهنگ معجم‌الوسیط،چاپ اول،انتشارات اسلامی،قم،۱۳۸۷
۵- تمیمی،آمدی،عبدالواحد،غررالحکم و دررالکلم، چاپ چهارم، انتشارات دانشگاه تهران،تهران ۱۳۷۳
۶- ثقفی‌تهرانی،میرزا محمد،تفسیر روان جاوید،ج ۲، چاپ اول انتشارات برهان تابستان ۱۳۷۶
۷- جوادی آملی،تفسیر تسنیم،چاپ ششم،انتشارات اسراء،قم،۱۳۸۵
۸- حیدری نراقی،محمد علی،آیین معاشرت از دیدگاه اسلام،چاپ سوم،انتشارات مهدی نراقی،قم،بهار۱۳۸۵
۹- حسینی دشتی،سید مصطفی،دایره المعارف جامع اسلامی،ج ۶ ،چاپ اول، انتشارات فرهنگی آرایه،تهران ۱۳۸۵
۱۰- حر عاملی،وسائل‌الشیعه،چاپ اول،موئسسه آل‌البیت قم،قم،۱۴۰۹ ه ق
۱۱- حرانی،ابن‌شعبه،تحف‌العقول، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، ۱۴۰۲ ه ق
۱۲- حسینی،سید خلیل،بهشت اخلاق،چاپ اول،انتشارات چهارده معصوم،قم ۱۳۸۵
۱۳- دستغیب،عبدالحسین،گناهان کبیره،ج ۱ انتشارات:موئسسه مطبوعاتی دارالکتاب،قم،۱۳۸۷
۱۴- رازی،فخرالدین،تفسیرالکبیرا و مفاتیح الغیب،ج ۹ انتشارات دارالکتب‌العلمیه، بیروت ۱۴۱۱ ق
۱۵- راغب اصفهانی،حسین‌‌بن‌محمد، المفردات،چاپ اول،انتشارات آرایه،تهران ۱۳۸۷
۱۶- سادات،محمد‌علی،اخلاق اسلامی،چاپ دوازدهم،انتشارات:سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها،تهران،بهار ۱۳۷۲
۱۷- شرف‌الدین،سید‌حسین،تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم،چاپ اول،دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ۱۳۸۷
۱۸- صدوق،محمد‌بن‌علی،خصال،انتشارات جامعه مدرسین،قم ۱۴۰۳ ق
۱۹- قهی،ابوالفضل،مجالس‌المحبین،ج ۱ ،چاپ اول،انتشارات نشر مطهر،تهران،تابستان ۱۳۸۴
۲۰- صدر‌السادات دزفولی،سید‌کاظم،صله‌رحم و اخلاق در خانواده از دیدگاه قرآن و اهل بیت،چاپ سوم،انتشارات کتابخانه صدر،بی‌تا
۲۱- طباطبائی،محمد‌حسین،تفسیر‌المیزان،ج ۴ چاپ دوم،انتشارات دارالکتاب‌الاسلامیه،تهران۱۳۹۶ ه ق
۲۲- عمید،حسن،فرهنگ مفصل و مصور(فارسی به فارسی) عمید،چاپ شانزدهم،انتشارات امیر کبیر،تهران ۱۳۶۰
۲۳- فرید تنکابنی،مرتضی،رهنمای انسانیت،چاپ دوم،انتشارات:نشر فرهنگ اسلامی ۱۳۷۶
۲۴- قرائتی،محسن،تفسیر نور،انتشارات فرهنگی درس‌هایی از قرآن،تهران،بهار ۱۳۸۲
۲۵- قیم،عبدالنبی،فرهنگ معاصر میانه(عربی،فارسی)، انتشارات:فرهنگ معاصر،تهران ۱۳۸۶
۲۶- قرشی،علی‌اکبر،تفسیر‌احسن‌الحدیث،ج ۱۱ چاپ سوم،انتشارات بنیاد بعثت،۱۳۷۸
۲۷- قائمی،علی،اخلاق و معاشرت در اسلام،چاپ ششم،انتشارات امیری،۱۳۷۵
۲۸- قمی،شیخ عباس،سفینه‌البحار،ج ۱ چاپ سوم،انتشارات دارالاسوه،تهران ۱۳۷۳
۲۹-کلینی،یعقوب،اصول کافی،انتشارات دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی،چاپ اول، بی‌جا، بی‌تا
۳۰- لقمانی،احمد،بهترین آرزوهای زندگی،چاپ دوم،انتشارات بهشت بینش،قم ۱۳۸۵
۳۱- مکارم شیرازی و دیگران،ناصر،تفسیر نمونه،چاپ بیست و هفتم،انتشارات دارالکتب‌الاسلامیه،تهران،۱۳۷۹
۳۲- محدثی،جواد،اخلاق معاشرت، چاپ اول،انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی،بی جا،۱۳۷۹
۳۳- معین،محمد،فرهنگ فارسی،چاپ هفتم،انتشارات سرایش،تهران ۱۳۸۶
۳۴- مجلسی،محمد‌باقر،بحارالانوار، چاپ سوم،المکتبه الاسلامیه، قم، ۱۳۸۹ق
۳۵- محمدی ری شهری،محمد،میزان‌الحکمه،ج ۴ چاپ ششم،انتشارات‌الحدیث ۱۳۸۵
۳۶- مشهدی،میرزا‌محمد،تفسیر کنز الدقائق و بحر‌الغرائب،ج ۱۲ انتشارات:موئسسه کامپیوتری‌العلوم
۳۷- مهدوی کنی،محمد‌رضا،نقطه های آغاز در اخلاق عملی،چاپ چهارم،انتشارات فرهنگ اسلامی،تهران ۱۳۷۴
۳۸- مکارم شیرازی،ناصر،یکصد موضوع اخلاقی در قرآن و حدیث،چاپ دوم،انتشارات دارالکتب‌الاسلامیه،قم ۱۳۸۳
۳۹- مطهری،مرتضی،جاذبه و دافع علی()،چاپ سوم،انتشارات صدرا،تهران ۱۳۶۳
۴۰- نراقی،ملا‌احمد،معراج‌‌السعاده، چاپ اول،انتشارات راه علم،تهران ۱۳۸۶
۴۱- ماهنامه ۶۱ پیام زن،دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم،سال ششم،شماره یکم،فروردین ۱۳۷۶

فصل اول

 طرح تحقیق

تعریف و تبیین موضوع

صله ارحام پیرامون رفت و آمد و ارتباط با خویشاوندان اعم از نسبی و سببی است، اما منظور از صله‌ای که ارتباط با او واجب و قطع آن حرام است، هر خویشاوند نسبی است که به خویشی معروف باشد، اگرچه نسب دوری داشته باشد و محرمیتی در میان نباشد، پس صله رحم عبارت است از: نیکی کردن به خویشاوندان و هم‌دردی و کمک به آنان با جان و مال و هرچه از خیر است که در توان انسان باشد.

خداوند رحمان در هنگام خلق رحم نام او را از نام خود گرفته و فرموده است: هر که با تو پیوند برقرار کند من با او پیوند برقرار خواهم کرد و هرکه رابطه‌اش را با تو قطع کند من نیز رابطه‌ام را با او قطع خواهم کرد.

صله رحم از سفارش شده‌های دین مبین اسلام می‌باشد که اگر احیا شود، از بسیاری فسادهای اخلاقی و اجتماعی جلوگیری خواهد شد. اثرات فردی و اجتماعی این سنت الهی به حدی است که در صورت اجرا شدن، استحکام روابط فرد و خانواده و در نهایت جامعه را به دنبال خواهد داشت.

صله رحم از راه‌هایی است که توسط آن می‌توان اصلاح و پیشرفت اجتماع عظیم جامعه انسانی را صورت داد. خداوند بزرگ که تمامی ابعاد وجود انسان و نیازهای او را درنظر داشته و انسان را فطرتاً فردی اجتماع‌گرا آفریده است، صله رحم را نیز راهی برای پاسخگویی به نیاز فطری انسانی قرار داده تا به وسیله آن خود را به اجتماع متصل کند و از اثرات مادی و معنوی این فریضه الهی بهره‌مند شود.

 

اهمیت و ضرورت تحقیق

صله رحم یا دیدار و گفتگو با اقوام و رسیدگی به ابعاد فرهنگی-اجتماعی خویشان، وظیفه والایی است که در اسلام مورد تأکید فراوان قرار گرفته است و آثار مادی و معنوی بسیاری برایش شمرده شده است.

اقوام و خویشان همانند بالهایی هستند که انسان به واسطه‌ی آنان می‌تواند پرواز کند و ریشه هایی‌اند که بازگشت فرد به سوی آنان است و دستانی اند که کمک‌دهنده انسان در رسیدن به اهداف او می‌باشند.

صله رحم یکی از راهبردهای اخلاقی-حقوقی است که سبب ایجاد همبستگی و تحکیم پیوندهای اجتماعی است که موج خروشان اتحاد ملت ها را به دنبال دارد و به‌رغم اهمیت آن در اسلام چه از نظر فردی و اجتماعی از کنکاش محققانه به دور مانده‌است و آن‌گونه که باید ابعاد و زوایای آن مورد بررسی واقع نشده‌است. در این پژوهش تلاش شده با بیان صله رحم از دیدگاه آیات و روایات جایگاه و ارزش این احکام مقدس الهی-اخلاقی را روشن ساخته تا گشایش گر راهی برای برقراری و انجام هر چه نکوتر این فرضیه الهی شود.

 

اهداف و فواید تحقیق

امروزه که فرهنگ های اصیل اسلامی-ایرانی کم رنگ شده است و رفتارهای کهن نیاکان به‌دست فراموشی سپرده‌شده‌است، دوری از هم و نامهربانی‌ها ‌جای صفا و صمیمیت را پر‌کرده و فرو‌رفتن درتجملات و فرعیات انسان ها را غرق در دنیا نموده‌است و هدف اصلی انسانی، از انسان فاصله گرفته‌است‌، بررسی صله رحم ازنظر قرآن و اسلام می تواند راهی برای به خودآمدن انسان ها باشد. اینکه نگذارند، دشمن و جوامع غربی بتواند در جوامع اسلامی رخنه کرده، آن‌ها را از هم دور ساخته و انسجام و اتحاد آنان را مورد خدشه قرار دهد. با ایجاد زر و زیورهای دنیوی و گرایش به بی بند‌و‌باری‌ها و سرگرم ساختن انسان ها از راه های مختلف اینترنتی، ماهواره ای، فیلم ها و CD ها فاصله بین افراد را زیاد نموده و با جایگزین کردن روش های غلط زندگی و معاشرتی، راهی برای نابودی ملل اسلامی به خصوص ملت عزیز ایران و فرهنگ غنی آن به‌‌دست آورد.

از اهداف و فواید تحقیق می‌توان به تأثیرگذاری آن در نوع فرهنگ‌سازی رسانه‌ها، نقش آن در حفظ جایگاه خانواده‌ها و تلاش برای عملی‌تر کردن موضوع برای استحکام و تداوم کانون گرم خانوادگی و خویشاوندی و فرهنگ‌سازی همگانی و بسترسازی مناسب برای جامعه منسجم و متحد را نام برد.

 

پیشینه تحقیق

صله رحم از موضوعاتی است که پیش از اسلام درادیان پیشین نیز به آن سفارش شده‌است. در کتاب تحلیل اجتماعی از صله رحم نوشته سید حسین شرف‌الدین آمده است که اولین نقطه‌ی شکل گیری آن، بعد از تکثیر نسل آدم و فرزنددارشدن او می‌باشد و با گسترش نسل آدمی صله‌ی رحم رو به افزایش نهاد.

درمورد صله رحم در ادیان قبل از اسلام مثل دین زردتشت و مسیحیت ویهود نیزسفارش زیادی شده‌است که صله رحم را فقط مختص پدر و مادر می‌دانسته‌اند. در دین اسلام توصیه به صله رحم با بیان آیات قرآن و روایات زیادی از پیامبر(e) و معصومین(علیهم السلام) تأکید شده است.

بامراجعه به حوزه‌ی زهرائیه نجف‌آباد و حوزه‌ی الزهراء گلدشت پایان نامه ای تحت عنوان این موضوع موجود نبود و تحقیقی هم مشابه با آن انجام نشده‌بود.

از مهمترین منابعی که پژوهشگر را در نگارش تحقیق یاری کرده است کتاب تفسیر نمونه نوشته استاد ناصر مکارم شیرازی که آیات مربوط به صله رحم در آن مورد بررسی قرارگرفته و همچنین تفسیر تسنیم نوشته جوادی آملی و با استفاده از تفاسیر دیگر در حد نیاز مطلب استخراج شده‌است.

کتاب‌های روایی بحارالانوار نوشته علامه محمدباقر مجلسی، اصول کافی نوشته شیخ یعقوب کلینی و میزان‌الحکمه نوشته محمدی‌ری‌شهری که شامل روایات ناب و زیادی در ارتباط باموضوع بودند و در بیان روایات تحقیق، کمک زیادی کردند.

جامع‌ترین منبع درمورد موضوع که بیشترین مطلب تحقیق از آن استفاده‌شده کتاب تحلیل اجتماعی صله رحم نوشته سید حسین شرف الدین می‌باشد که مختص به صله رحم بوده و آن را ازجوانب مختلف مورد بررسی قرارداده، و همچنین کتاب صله رحم و اخلاق در خانواده از سیدکاظم صدرالسادات دزفولی که شامل مطالب خوبی در مورد موضوع تحقیق بوده‌است.

این منابع بخشی از منابع مهمی بودند که در ارائه تحقیق یاری رسان بودند.

در این تحقیق علاوه بر بررسی مفهوم موضوع از دیدگاه آیات و روایات به بررسی نقش آن در جایگاه خانواده و آثار فردی و اجتماعی و پیامدهای قطع آن پرداخته می‌شود.

 

پرسش های تحقیق

سوالات اصلی

۱-   صله رحم به چه معناست؟

۲-   صله رحم در آیات و روایات چگونه‌است؟

۳-   آیا صله رحم آثار فردی و اجتماعی به دنبال دارد؟

سوالات فرعی

۱-   میل به صله رحم فطری است؟

۲-   آیا صله رحم می‌تواند در روح و روان انسان مؤثرباشد؟

۳-   روش های انسجام صله رحم کدامند؟

۴-   آیا انجام صله رحم در تداوم خانواده مؤثر می‌باشد؟

 

فرضیه تحقیق

به نظر می‌رسد صله رحم می‌تواند عاملی برای درمان مشکلات روحی و معنوی باشد.

 

روش های تحقیق

پژوهش حاضر پژوهشی دینی می‌باشد زیرا در راستای یکی از موضوعات دینی است که این روزها تقریباً اهمیت خود را از دست داده و در بین انسان ها کم‌رنگ شده است.

این تحقیق، اخلاقی کاربردی است زیرا به موضوعی اخلاقی می‌پردازد که اجرای آن می‌تواند از بسیاری ناراحتی های روحی و روانی بکاهد و انسان ها را به هم وصل کند و همبستگی و اتحاد جامعه را به دنبال داشته باشد.

مطالب موجود در تحقیق از طریق فیش برداری از منابع و کتب معتبر موجود در کتابخانه‌ها و سایت های اینترنتی گرفته شده است.

 

ساختار تحقیق

پژوهش حاضر در ۵ فصل به رشته‌ی تحریر درآمده است که در ذیل بیان می‌گردد:

فصل اول: کلیات تحقیق

فصل دوم: صله رحم از دیدگاه آیات

فصل سوم: صله رحم از دیدگاه روایات

فصل چهارم: نقش صله رحم در تداوم خانواده و آثار فردی و اجتماعی آن

فصل پنجم: آثار و پیامدهای صله رحم

تقسیم بندی های این مجموعه براساس مطالعات و برداشت ها صورت‌گرفته است. ارتباط بین فصول را می توان این گونه بیان کرد که بعد از بیان طرح تحقیق در فصل دوم و سوم صله رحم در آیات و روایت مورد بررسی قرارگرفته، در فصل چهارم نقش صله رحم در تداوم خانواده و آثار فردی و اجتماعی آن بیان شده و فصل پنجم هم شامل آثار و پیامدهای قطع رحم است. کلیه مراحل تحقیق اعم از جمع‌آوری، فصل‌بندی، طرح تحقیق و … ازمهر ۱۳۸۷ تا شهریور ۱۳۸۹ به‌طول انجامید.

 

مفاهیم اصلی تحقیق

صِلِه

در فرهنگ فارسی از دکتر محمد معین معنای لغوی صله این‌گونه آمده است:
صِلَه: عطادادن، بخشش و انعام، عطیه و جایزه، ج. صلات  ” ~ رحم: محبت نمودن با خویشان و اقربا،  صله‌ی رحم
در فرهنگ معاصر آذرتاش، آذرنوش لغت صله به این معناست:
صِله: sila ج.-ات: پیوستگی، پیوند، اتصال؛ رابطه؛ وسیله اتصال رشته، بند؛ خویشاوندی، وابستگی؛ ارمغان، هدیه.
در فرهنگ معاصر عربی-فارسی، عبدالبنی قیّم این طورآمده‌است:
صِلَه [وصل-اسم]: ۱- رابطه، پیوند  ۲- بخشش، هدیه، جایزه؛ ج صلات.
در فرهنگ مفصل و مصور فارسی عمید نوشته حسن عمید، لغت صله این‌گونه می‌باشد:
صله- ع.(بکسر صاد و فتح لام): عطیه، احسان، جایزه، دوستی و پاداش و صلات-ج.

رَحِم

در فرهنگ مفصل ومصور فارسی عمید نوشته حسن عمید واژه‌ی رحم این گونه معنا شده است:
رحم-ع. (بفتح را و کسر حاء) جای کودک در شکم، زهدان زن، به معنی خویشی و قرابت، خویشاوندی
در فرهنگ معاصر (عربی-فارسی)، از عبدالنبی قیّم این طور نوشته شده است:
رَحِم [اسم]: ۱- زهدان، رحم  ۲- قرابت، خویشاوندی
در فرهنگ المنجد، نوشته محمد بندرریگی واژه‌ی رحم این‌گونه معنا شده‌است:
الرحم-ج.أرحام(مؤنث) : زهدان، رحم، خویشاوندی
در بحارالانوار معنای اصطلاحی رحم این گونه بیان شده است:
رحم در اصطلاح فقه برگرفته از همان معنای لغوی است؛ یعنی مطلق نزدیکان و بستگان، چه مذکر باشد و چه مؤنث، جزء ورثه باشند یا نه، محرم باشند یا غیر محرم، مسلمان باشند یا کافر، از طرف پدر باشند یا مادر یا هر دو.

دیدگاه

در فرهنگ فارسی محمد معین و دایر المعارف جامع اسلامی نوشته سیدمصطفی حسینی دشتی این گونه معنا شده است:
دیدگاه: d.gah 1- محل دیده‌بانی  ۲- منظره، چشم‌انداز
در فرهنگ مفصل و مصور(فارسی به‌فارسی)عمید نوشته حسن عمید این واژه این‌گوه معنا شده ‌است:

دیدگاه: (به کسر دال) جای نشستن دیدبان، جای بلند که از بالای آن دیده بانی کنند، چشم‌انداز، منظره، دیده‌گه.

آیات

در فرهنگ معاصر نوشته آذرتاش آذرنوش واژه آیات این‌گونه آمده‌است:
آیه : aya (اسم جنس آن: )آی ay : جمع. – ات: نشان، نشانه، علامت، معجزه، چیز شگفت، پدیده، خارق‌العاده
در دایره‌المعارف جامع اسلامی از سید مصطفی حسینی دشتی در تعریف اصطلاحی آیات این گونه آمده‌است:
آیات:م.آیه، نشانه‌ها. فقرات و جملات قرآن که از محلی آغاز و به مقطعی ختم می‌شوند.
در فرهنگ لغت معجم الوسیط نوشته محمدبندریگی آمده‌است:

آیات: امارات و نشانه‌ها، علامت، م. آیه.

روایات

در فرهنگ عربی به فارسی المنجد نوشته محمد بندریگی آمده است:
الروایه: داستان یاخبر، پشت سرهم‌آوردن رویدادها و رخ‌دادها
در فرهنگ مفصل و مصور عمید نوشته حسن عمید این‌گونه آمده‌است:
روایت-ع. (بکسر را و فتح یا) نقل کردن خبریا حدیث یا سخن از کسی، حدیث و داستان، روایات ج.
در فرهنگ معاصر (عربی-فارسی) از عبدالنبی قیم آمده‌است:

رِوایه [روی- اسم]۱٫ مصدر رَوَی، روایت، نقل حدیث  ۲٫ قصه، داستان، رمان، داستان بلند. ۳٫ نمایشنامه، داستان نمایشی؛ جمع رِوایات

تعریف اصطلاحی روایت در دایره‌المعارف جامع اسلامی از سید مصطفی حسینی دشتی چنین است:

روایت در لغت به معنی نقل گفتار است و در عرف فقها آن را گویند که مسأله‌ای از مسائل فرعی فقهی از فقیهی اعم از سلف یا خلف نقل شود و روایت علمی است که بر کردار یا گفتار پیغمبر e اطلاق شود و آثار افعال صحابه را گوید.

 

کلید واژه‌ها

در فرهنگ‌نامه عربی به فارسی ار عبدالنبی قیّم و فرهنگ المنجد نوشته محمد بندریگی و فرهنگ معاصر نوشته آذرتاش آذرنوش و فرهنگ معجم‌الوسیط نوشته محمدبندریگی و فرهنگ فارسی عمید نوشته حسن عمید و دایره المعارف جامع اسلامی نوشته سید مصطفی حسینی دشتی معنای لغات زیر این‌طورآمده‌است:

وَصل: ۱- (دوچیز) پیونددادن، به هم پیوستن، وصل کردن ۲- (با کسی) معاشرت داشتن ۳- (به کسی) نیکی کردن، بخشش کردن ۴- (با بستگان) رفت وآمد داشتن و محبت نشان دادن. (وَصَلَ) رَحِمَه: صله رحم کرد به بستگان و خویشان خود نیکی، مهر و محبت نمود.

فَصل: جدا کردن، بریدگی، جدایی، گسیختگی

قطع: چیزی را بریدن، جدا کردن، قطع کردن

رَحْم: مهربانی و شفقت، نرم‌دلی، رقت قلب، بخشایش

رَحْمَت [رحم ـ اسم]: رقت قلب، دل‌نازکی، مهربانی، همدردی، نوع‌دوستی، حس بشردوستی

الرَّحْمانْ  [رحم ـ اسم]: از نام‌های خداوند، بخشاینده، بسیار رحم‌کننده که فقط در مورد خداوند به کار می‌رود.

الرَّحیم: بسیار رحم‌کننده، خیلی بخشنده، ج رُحَماء: بخشیده شده، رحمت شده.

آی: جِ آیه، آیه‌ها

نَشان: علامت، نشانه

حدیث: hadith ج. احادیث: سخن، کلام، گفتار، سخنرانی، گفت‌وگو، روایت، گزارش، حکایت

رَوایَه: بازگفتن سخن و شعر

رَوَی ـِـ [روی ـ فعل]: ۱- (حدیث) نقل کردن، روایت کردن ۲- آبیاری کردن، آب دادن

الرَّاوی [روی ـ اسم]: ۱- روایت‌کننده، نقل‌کننده

 

مشکلات و موانع تحقیق

عمده‌ترین مشکلات در راه نگارش این تحقیق، در دسترس نبودن کتب مرجع و امانت ندادن آن‌ها به بیرون از کتابخانه، کمبود زمان کافی برای استفاده از کتب، وجود هزینه‌های کتابخانه‌ای، اینترنتی و بسته بودن سایت‌های دانشگاهی و عدم استفاده از آن‌ها، همه از موانع پیشبرد کار به شمار می‌رفت.

دلیل دیگری که می‌توان از آن نام برد، موقعیت و شرایط ایجاد شده در خانواده بود که سبب شد بیرون از منزل مشغول به کار شده و با وجود کودک شیرخواره و کار بیرون از منزل و نداشتن زمان کافی، همچنین برخورد با بیماری همسرم و تلاش برای درمان آن، تألیف تحقیق به طول انجامد.

 فصل دوم

صله رحم از دیدگاه آیات

مفهوم صله رحم

کمتر موضوعی از موضوعات حقوقی- اخلاقی یافت می‌شود که به اندازه صله رحم و قطع آن در گنجینه معارف اسلامی پیرامون آن سخن به میان رفته باشد و این امر خود نشانگر اهمیت والای این ارزش اجتماعی در نظام ارزشی و هنجاری اسلام است. برای آشنایی بیشتر با منطق اسلامی در این خصوص ابتدا به مفهوم صله رحم و سپس به بررسی برخی آیات که به نوعی با صله یا قطع رحم در ارتباط می‌باشد پرداخته می‌شود:

صله به معنای وصل، و در مقابل دوری کردن و قطع است و در اصطلاح به احسان و اظهار عطوفت و رعایت حال دیگران گفته می‌شود.

رحِم به معنی جایگاه اولاد است و در اصطلاح فقه به معنای مطلق نزدیکان و بستگان می‌باشد، صله رحم یعنی رسیدگی و احسان به افرادی که با انسان، مادرِ مشترک داشته باشند؛ مانند عمو، عمّه، دایی، خاله و فرزندان آنها.

مراتب صله رحم

الف) پدر و مادر

شأن و منزلت پدر و مادر دارای چنان اولویت و تقدمی است که در قرآن کریم نیز به توصیه‌های مؤکدی راجع به حقوق والدین و رعایت این حقوق پرداخته شده است.

« وَقَضَى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ کِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُل لَّهُمَا قَوْلاً کَرِیمًا»

پروردگارت فرمان داده جز او را نپرستید و به پدر و مادر نیکی کنید هر گاه یکی از آنها یا هر دوی آنها نزد تو به پیری رسیدند کمترین اهانتی به آنها روامدار و بر آنها فریاد مزن و گفتار لطیف و سنجیده بزرگوارانه به آنها بگو.[۱]

گرچه عواطف انسانی و مسئله قدر شناسی از حق پدر و مادر به تنهایی برای رعایت احترامشان کافی است، ولی اسلام در مسائلی هم که قدرت تشخیص عقل و عواطف انسانی وجود داشته باشد سکوت را روا نمی‌دارد و دستورات لازم را صادر می‌کند. احترام والدین نیز دارای چنان اهمیتی است که در کمتر مسأله‌ای این اهمیت دیده می‌شود[۲]، تا جایی که خداوند از گفتن کمتر کلمه‌ای چون (اُف) انسان را برحذر داشته، در روایت از امام رضاu آمده است: «مقصود از اُف کمترین آزار است اگر لفظی کوچکتر از آن وجود داشت خداوند از آن نهی می‌فرمود.» پس از همین جا نوع برخورداری‌های دیگر فهمیده می‌شود که چقدر این مسئله جایگاه ویژه‌ای دارد به گونه‌ای که انبیاء الهی خود به این قضیه اهمیت داده و در درگاه الهی خواستار مغفرت والدین بوده و از طریق دعا صله رحم در حق والدین را ادا کرده‌اند[۳]:

«رَبِّ اغْفِرْ لِی وَلِوَالِدَیَّ وَلِمَن دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِنًا وَلِلْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ»[۴]

نیکی به والدین در آیه فوق(اسراء ۲۳) در کنار عبادت الهی ذکر شده که خود بیانگر مقام شامخ والدین می‌باشد، شرط احسان به والدین خوب بودن آنان نیست و شرط اطاعت از آنان در صورتی است که خلاف رضای الهی فرمان ندهند و گر نه تنها در این صورت نباید از آنان اطاعت کرد، در قرآن کریم علاوه بر آیه اشاره شده در ۳ مورد دیگر بلافاصله حق پدر و مادر بعد از توحید الهی ذکر شده است که جایگاه والدین و حقوق و احترام به ایشان را می‌رساند.

« لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَاناً» (سوره بقره، آیه ۸۳)

به جز خدای را نپرستید و درباره پدر و مادر نیکی کنید.

« وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِکُواْ بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا » (سوره نساء، آیه ۳۶)

خدای یکتا را بپرستید و هیچ چیز را شریک وی قرار ندهید و نسبت به پدر و مادر نیکی کنید.

« أَلاَّ تُشْرِکُواْ بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا »(سوره انعام آیه ۱۵۱)

(به هیچ وجه شرک به خدا نیاورید و به پدر مادر نیکی و احسان کنید.)

میان توحید و بندگی الهی و احترام و احسان والدین پیوند خاصی برقرار است زیرا نعمت هستی که از بزرگترین نعمات الهی است در درجه اول از خداوند و در مراحل بعدی به پدر و مادر ارتباط می‌یابد پس بر فرزند، که بخشی از وجود پدر و مادر می‌باشد رعایت حقوق والدین الزامی است و ترک حقوق او هم مرتبه شرک الهی می‌باشد.[۵]

فروتنی در برابر والدین

فروتنی در برابر پدر و مادر از سر مهربانی، سفارش خدا و مصداقی از نیکی به پدر و مادر است و نشانه‌ای از روح شکرگزاری به شمار می‌رود:

«وَ احْفَضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِ مِنَ الرَّحمَهِ و قُلْ رَبِّ ارْحَمهُما کَما رَبیّانی صغیراً»

دو بال فروتنی خویش را از سر مهربانی در برابر آنان فرود آر، و بگو: پروردگارا! آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خردی پروردند.

از این بخش از آیه که فرمود: «و قُل رَبِّ ارحَمهُما کَما رَبَّیانی صغیراً» می‌توان دریافت که طلب رحمت و بخشایش برای والدین نیز ریشه در احساس شکرگزاری انسان دارد.

امام صادق u فرمودند:

لا تَملاٌ عَینَیکَ مِنَ النَّظَرِ اِلَیها اِلّا بِرَحمهٍ و رِقَّهٍ، لا تَرفَعُ صَوتُک فَوقَ أصواتَهُما، و لا یَدَکَ فَوقَ أیدیهُما، و لا تَقَّدمَ قَدَمهُما»

چشمانت را جز به مهربانی و نرمی به آنان مدوز و صدایت را از صدای آنان بلندتر مکن و دستت را بالاتر از دست آنان مبر و بر آنان پیشی مگیر.[۶]

از دلایلی که سبب شده صله رحم نسبت به پدر و مادر در جایگاه والایی قرار گیرد و به آن اهمیت خاصی قائل شود، می‌توان به آیات زیر اشاره کرد:

«وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ»

و ما انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش او را با زحمت حمل کرد و دوران شیر خوارگی او دو سال پایان می‌یابد (آری به او توصیه کردم) که شکر برای من و برای پدر و مادرت به جا آور که بازگشت همه شما به سوی من است.[۷]

« وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ إِحْسَانًا حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهًا وَوَضَعَتْهُ کُرْهًا وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا…»[۸]

و ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می‌کند و با ناراحتی بر زمین می‌گذارد و دوران حمل و از شیرگرفتن سی ماه است و …

در آیات فوق به دلیل زحمات فراوانی که مادر در دوران بارداری و بعد از آن متحمل می‌شود و بعد از تولد نوزاد، از شیره جانش غذای کودک را فراهم آورده و در مقابل این زحمات صبر و بردباری پیشه می‌کند سفارش به احسان و نیکی نسبت به او شده است جالب این که در آغاز توصیه و سفارش احسان راجع به هر دوی آنان است اما به دلیل خدمات و زحمات مادر، انسان را نسبت به ایثارگری‌های مادر و حق عظیم او آگاه می‌سازد و[۹] نیکی به او را مقدم می‌‌شمرد، امام صادق u فرمودند:

شخصی نزد پیامبر اکرم e آمد و پرسید ای پیامبر! به چه کسی نیکی کنم؟ فرمودند: مادرت پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به مادرت باز پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به مادرت، دوباره پرسید: سپس به چه کسی؟ فرمودند: به پدرت.

وظیفه فرزند پس از درگذشت والدین

فرزند حتی پس از آن که پدر و مادرش از دنیا می‌روند، همچنان وظیفه‌ای اخلاقی دارد. او باید برای آنان نماز بگزارد و از خداوند برایشان درخواست رحمت و مغفرت کند. از امام باقر u روایت شده است:

«إِنَّ العْبَدَ لِیَکونَ باراً بِوالِدَیْهِ فی حیاتِهِما ثُمَّ یَمَوتانِ فَلا یَقصی عَنْهُما دِینهِمِا وَ لا یَسْتَغْفِرْ لَهُما فَیَکْتَبِه اللهُ عاقاً وَ أَنَّهُ لِیَکونَ عاقاً لَهُما فی حَیاتِهِما غیرِ بارٍ بِهمَا فَاِذَا ما تَقضِی دَیِنهُما وَ اسْتَغْفِرْ لَهُما فَیَکْتُبه اللهُ باراً»

هر آینه کسی که نسبت به پدر و مادر خود نیکوکار بوده پس از مرگ آنها دین آنان را ادا نمی‌کند و برای آنان استغفار نمی‌نماید پس خداوند او را در شمار آزار دهندگان قرار می‌دهد، و بسا که کسی آزار دهنده پدر و مادرش بوده و در حیاتشان به آنان نیکی نمی‌کرده است ولی پس از مرگ آنها دین آنها را ادا کرده و برایشان استغفار نموده است پس خداوند او را در شمار نیکی کنندگان به والدین قرار می‌دهد.

از این روایت فهمیده می‌شود که اولاً: وظیفه سپاسگزاری از پدر و مادر با مرگ آنها خاتمه نمی‌یابد و دیگر این که خداوند راه را برای جبران کوتاهی‌های فرزند خطاکار باز گزارده است.[۱۰]

ب) خویشاوندان

« وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَلاَ تُبَذِّرْ تَبْذِیرًا »[۱۱]

و حق نزدیکان، مستمندان و وامانده در راه را بپرداز و هرگز اسراف و تبذیر مکن.

در جای دیگر می‌فرماید:

« فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ ذَلِکَ خَیْرٌ لِّلَّذِینَ یُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ »[۱۲]

حق نزدیکان و مسکینان و در راه ماندگان را ادا کن. این برای آنها که رضای خدا را می‌طلبند بهتر است و چنین کسانی رستگارانند.

از این آیات استفاده می‌شود که، صله رحم آن گاه از مرحله شعار به مرحله عمل می‌رسد که هنگام نیاز خویشان و نزدیکان تا آنجا که انسان قدرت برآوردن نیازهایشان را دارد دریغ نورزد و این همان صله رحم است. بر خلاف نظر افرادی که صله رحم را تنها دید و بازدید و احوالپرسی می‌دانند، صله رحم مهر و محبت و صفا و صمیمیت برقرار کردن میان خویشان است که با کمک‌های متفاوت به اقوام نیازمند می‌تواند برقرار شود.[۱۳]

انواع حمایت‌ها

برخی از روش‌های صله رحم و حمایت از خویشاوندان عبارتند از:

۱- جانی

می‌توان گفت که بزرگترین صله رحم، رسیدگی جانی به خویشان است. در جایی که جان یکی از بستگان در خطر باشد در این صورت فرد باید تا پای جان بایستد و از خویشان خود در چارچوب اسلام و معیارهای مکتبی دفاع کند تا ضرر از او دفع شود رسول خدا e فرمودند: «هر کس با جان و مالش صله رحم کند خدای تعالی اجر صد شهید به او می‌دهد.»[۱۴]

۲- مالی

اگر در مواردی میان بستگان انسان افراد نیازمند وجود داشته باشد، رسیدگی مالی به آنها الزامی است. این گونه مسائل ریشه در فطرت انسان دارد و اسلام نسبت به آن تأکید فراوانی دارد، تا آنجا که قرآن کریم کمک به بستگان را جزء حقوق الهی محسوب می‌کند و تملک مالی به خویشان نیازمند را حق واجب ذکر کرده است. در روایت از حضرت امیرمؤمنان علی u آمده است: « فَمَن آتاهُ اللهُ مالاً فَلْیَصِلْهُ به قَرابتَهُ»[۱۵]

کسی که از سوی خدا ثروتی به دست می‌آورد باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگری کند.

چه نیکوست که انسان از اموال خود، که نه اموال خود، از لطفی که خداوند در حق بنده‌اش نموده این حق واجب را أدا کند. در اصل خداوند حقی را بر انسان واجب کرده که خود آن حق را می‌پردازد اگر لطف و رحمت خداوند شامل انسان نشود، او چیزی ندارد و صاحب و مالک چیزی نیست که بخواهد از مالش چیزی ببخشد یا حقی را أدا کند.

۳- فکری

رسیدگی فکری در جایی است که یکی از بستگان انسان برای هدایت شدن یا حل مشکلات خود نیاز به راهنمایی دارد.

۴- عاطفی

صله رحم برقرار کردن ارتباط با خویشاوندان است که ممکن است از راه‌های گوناگون امکان پذیر شود، گاهی شرکت در غم و شادی خویشان رسیدگی عاطفی محسوب می‌شود به طور مثال: مراسم تشییع یا مجالس ترحیم و یا مجالسی که در تقویت و تحکیم رابطه خویشاوندی مؤثر می‌باشد.

۵- ترک آزار

از بهترین نوع صله رحم با خویشاوندان ترک اذیت و آزار آنان است، بدین معنا پرهیز از غیبت، تهمت، شماتت و زخم زبان آنان، دخالت نکردن در زندگی آنان با عناوین مختلف، عیبجویی نکردن از آنان و … از بهترین موارد صله رحم است اگر فرد کمک مالی نمی‌کند، حداقل زمینه اذیت و آزار آنان را فراهم نکند، امام صادق u می‌فرمایند: بهترین چیزی که به آن صله رحم می‌شود، خودداری کردن از اذیت و آزار آنان است.[۱۶]

از ذوی القربی فراوان یاد شده است که گاهی به عنوان صله رحم مطرح می‌شود اسلام می‌خواهد علاوه بر پیوند وسیعی که میان تمام افراد بشر بوجود می‌آورد میان واحدهای کوچکتر و متشکل‌تر به نام فامیل و خانواده هم پیوند محکمتری بوجود آورد تا در برابر مشکلات و حوادث همدیگر را یاری و از حقوق هم دفاع کنند.[۱۷]خویشان در باب احسان، از اولویت بالاتری نسبت به دیگر طبقات، (یتیمان، مساکین و …) قرار دارند. در بیشترین آیاتی که دقت می‌شود بذالقربی رتبه‌ای بعد از والدین دارد پس این امر حائز اهمیت است که انسان به خویشان نیازمند خود دقت نظر بیشتری داشته باشد و این خود دقت ریز و دقیق اسلام به شبکه خویشاوندی را می‌رساند تا پایه‌ها و ریشه‌های خانوادگی از هر نظری محکم باشد تا این تحکیم سبب استحکام جامعه بشری شود، پس بعد از والدین توجه انسان باید به خویشان نیازمند باشد بنابراین تا حدودی به این قضیه برمی‌گردد که می‌گویند: کمک مالی تا وقتی که خویشاوند نیازمند وجود دارد به دیگران تعلق نمی‌گیرد و انسان باید به آن‌ها توجه داشته باشد.

ج) فقراء، مساکین، در راه ماندگان

« لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَـکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَالْمَلآئِکَهِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاکِینَ وَابْنَ السَّبِیلِ وَالسَّآئِلِینَ وَفِی الرِّقَابِ …»[۱۸]

نیکوکاری بدان نیست که روی به جانب مشرق و یا مغرب کنید چه این چیز بی‌اثری است لیکن نیکوکار کسی است که به خدا و عالم روز قیامت و کتاب آسمانی و پیامبران ایمان دارد و دارائی خود را در راه دوستی خدا به خویشان و یتیمان و فقرا و رهگذران و گدایان بدهد و هم در آزاد کردن بندگان صرف کند….

نخستین پایه همه نیکی و خوبی‌ها ایمان به مبدأ و معاد الهی، پیامبران که مأمور ابلاغ و اجرای فرامین الهی، فرشتگان که واسطه ابلاغ وحی بودند می‌باشد پس باید دانست که این ایمان، انگیزه و وجود انسان را روشن می‌سازد و حرکتش را به سوی برنامه‌های سازنده و اعمال صالح تقویت می‌نماید به گونه‌ای که هر چند انسان نسبت به اموال خود  علاقه خاصی داشته باشد (علی حبّه) با خواسته دل در برابر رضای الهی مقاومت نموده و به انفاق و بخشش اموال خود در راه یتیمان، فقراء و مساکین و سائلان اقدام نماید.[۱۹]

خدا پرست واقعی کسی است که نسبت به بستگان و یتیمان و همسایگان خود مسئول باشد حتی همسایگان دور.[۲۰]

همان طور که در دین اسلام به این قضیه سفارش شده که اگر انسان شب بخوابد و همسایه او با شکم گرسنه خوابیده باشد بویی از ایمان نبرده و مسلمان نمی‌باشد.

نقل است از حضرت رضا u: که خداوند متعال امر به تقوا و صله رحم نموده است پس کسانی که صله رحم ننمایند از تقوی الهی بی‌بهره‌اند زیرا این دو امر قرین یکدیگر در کلام خداوند قرار گرفته‌اند:[۲۱]

«…. وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِی تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ….»[۲۲]

پس هنگامی که تقوا وجود داشته باشد مسائلی چون رعایت حقوق خانوادگی، حمایت از فقراء و مساکین و … انجام می‌شود همان گونه که بیان شد (والارحامَ) عطف به الله و منصوب خوانده می‌شود و نشان‌دهنده: عظمت مسئله است، که سفارش به ارحام بعد از نام خداوند قرار گرفته است و همه انسانها از یک پدر و مادر خلق شده‌اند که باید به دور از هر گونه نژاد و قومیت و جایگاه و منصبی به هم محبت ورزند و پیوند و ارتباط برقرار سازند.[۲۳]

قرآن و قطع رحم

قطع رحم به معنای رسیدگی نکردن و محبت نداشتن نسبت به نزدیکان است و امر بسیار ناپسندی به شمار می‌رود و از محرمات شرعی و از گناهان کبیره شمرده شده است؛ در قرآن کریم نیز آیاتی بیان شده که به این قضیه اشاره صریح دارد:

«الَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِن بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُولَـئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ »[۲۴]

آنان که پس از پیمان عهد خدا را شکستند و آن چه را که خدا امر به پیوند آن کرده بگسستند و در روی زمین فتنه و فساد برانگیختند، ایشان زیانکارانند.

با دقت در مفهوم آیه فهمیده می‌شود که معنی وسیعتری از مسأله قطع رحم مورد نظر است و قطع رحم تنها مصداقی از پیوندهایی است که خداوند امر به برقراری داده و دیگران آن را قطع می‌کنند.

انسان فطرتاً اجتماعی است و این امر در فطرت انسان قرار گرفته است پس اسلام با انزوا مخالفت می‌کند. (اَمَرَ الله بِهِ أن یُوصَلَ) خداوند دستور به محافظت از رابطه‌های فطری و طبیعی می‌دهد، حال که فطرت انسان اجتماعی گرا است انزوا معنایی ندارد و منزوی شدن و دوری از اجتماع نوعی نقض با پیمان و عهد الهی می‌باشد.[۲۵]

از جمله پیوندهایی که قطع آن شامل نقض عهد الهی می‌شود:

۱- ارحام

الف) پدر و مادر: که از مصادیق روشن قطع (ما أمَرَ اللهُ بِهِ أن یوصَلَ) می‌باشد در قرآن کریم توصیه به رعایت حرمت پدر و مادر توسط انسان شده است زیرا آنان مجرای فیض الهی شمرده می‌شوند، پس عقوقشان از مصادیق بارز قطع رحم می‌باشد.

ب) ارحام و بستگان نزدیک: از مصادیق قطع (ما أمَرَ اللهُ بِهِ أن یوصَلَ) می‌باشد در قرآن کریم در این باره می‌فر ماید: (إتَّقوا اللهَ الذّی تُسائَلونَ بِهِ وَ الأَرحام) که مراد از ارحام نزدیکان سببی و نسبی می‌باشد زیرا در برخی نصوص و خطبه‌های عقد مثل: خطبه عقد حضرت زهرا و خطبه‌ای که در مراسم عقد ازدواج حضرت جوادu آمده است خویشاوندان سببی نیز در حکم ارحام نسبی ذکر شده‌اند پس قطع ارتباط با آنان نیز منع شده است.

ج) رعایت نکردن هر یک از حقوق زن و شوهر: رعایت نکردن حقوق هر یک توسط دیگری، که محور خانواده هستند و اصل تشکیل و تحکیم خانواده می‌باشند و خداوند به رعایت آن توسط هم امر کرده است نیز از مصادیق قطع (ما أمَرَ اللهُ بِهِ أن یوصَلَ) می‌باشد.

۲- برادران دینی

مؤمنان با یکدیگر برادرند: «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ»[۲۶] کسی که حرمت برادر دینی و مسلمان خود را رعایت نکند مشمول قطع (ما أمَرَ اللهُ بِهِ أن یوصَلَ) می‌باشد.

امام صادق u می‌فرماید: کسی که ۲۰ سال با دیگری دوست باشد، حرمت این دوستی به حد رحامت و قرابت می‌رسد: (صُحبَهُ عِشرِِینَ سَنَهً قَرابَهٌ) پس آثار قرابت و رحامت بر آن مترتب می‌شود و کسی حق قطع ارتباط با او را ندارد.[۲۷]

۳- امت اسلامی

خدای سبحان درباره امت اسلامی می‌فرماید: «وَاعْتَصِمُواْ بِحَبْلِ اللّهِ جَمِیعًا وَلاَ تَفَرَّقُواْ»[۲۸] پس جدایی از صف مسلمانان مشمول قطع (ما أمَرَ اللهُ بِهِ أن یوصَلَ) می‌شود زیرا خدای سبحان همه امت اسلامی را به وحدت فراخوانده است.

امیرالمؤمنان u می‌فرماید: «فَإِنَّ الشَّاذَّ مِنَ النَّاسِ لِلشَّیطانِ کَمَا أَنَّ الشَّاذَّ مِنَ الغَنَمِ لِلذِّئِب»[۲۹]

چنان که گوسفند وامانده از رمه از صیانت چوپان محروم و طعمه گرگ می‌شود، فرد وامانده از امت اسلامی و تک اندیش و تک رو نیز طعمه شیطان می‌شود.

۴- امام مسلمین

قطع پیوند با امام مسلمین از مهمترین مصداق قطع (ما أمَرَ اللهُ بِهِ أن یوصَلَ) می‌باشد، زیرا قرآن کریم نیز در این باره سفارش می‌کند «إنَّما المُؤمنونَ الذَّینَ امَنُوا بِالله وَ رسولِهِ و إذا کانُوا مَعَهُ عَلی أمرٍ جامعٍ لَم یَذهبُوا حتّی یَستَأذِنُوه… مؤمنان واقعی گذشته از اعتقاد به خدا و پیامبر، در مسائل اجتماعی و اموری که همه باید حضور داشته باشند مانند جنگ، نیز رهبر را تنها نمی‌گذارند.

حاصل این که قطع پیوند با آنچه خدای سبحان امر به ارتباط با آن فرموده، شامل (وَیَقطَعَونَ ما امَرَ الله بِهِ أن یوصَلَ) می‌شود، لکن بعضی از مصادیق قطع بارز و مشخص بوده است مانند: ترک صله رحم یا عقوق والدین و بعضی از مصادیق بارز نبوده و به دقت نظر بیشتری نیازمند است.[۳۰]

آیاتی دیگر درباره قطع رحم

-« فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِن تَوَلَّیْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَکُمْ أُوْلَئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ…»[۳۱]

اگر رویگردان شوید آیا جز این انتظار می‌رود که در زمین فساد کنید و قطع رحم نمایید؟ آنها کسانی‌اند که خداوند از رَحمت خویش دورشان ساخته است….

-« وَالَّذِینَ یَنقُضُونَ عَهْدَ اللّهِ مِن بَعْدِ مِیثَاقِهِ وَیَقْطَعُونَ مَآ أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَیُفْسِدُونَ فِی الأَرْضِ أُوْلَئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَهُ وَلَهُمْ سُوءُ الدَّارِ»[۳۲]

آنان که پس از پیمان، عهد خدا شکستند و هم آنچه را که خدا امر به پیوند آن کرده (مانند رحم) بگسستند و در روی زمین فتنه و فساد برانگیختند لعن خدا برایشان باد و بد جایگاهی برای آنان مقرر شده است.

فساد در روی زمین چیزی جز شکستن پیمان الهی و قطع رابطه‌ها نیست که خداوند قاطعان رحم را مورد لعن خویش قرار می‌دهد و لعن الهی به معنای قطع رحمت الهی است.

از امام علی بن الحسین روایت شده که به فرزندش امام باقر u فرمودند: « ایاکَ و مُصاحبَه القاطع لِرَحمهِ، فَاِنّی وَجَدْتُهُ ملعوناَ فی کِتابِ اللهِ عَزَّوجَلَ فی ثَلاثٍ مَواضِعِ: قَالَ اللهُ

عَزَّوَجَلَ فَهَل عَسَیتُم….» [۳۳]

فرزندم از دوستی با افرادی که پیوند خویشاوندی را قطع کرده و نسبت به ارحام خود بد می‌کنند بر حذر باش که من آنها را در سه آیه از قرآن ملعون یافتن و آیه مورد نظر را بیان می‌کنند.

در حدیث دیگری از حضرت رسول e آمده است: «ثَلاثَهٌ لا یَدخُلُونَ الجَنَّهَ. مُومِنَ سِحرٍ و مؤمن خَمرٍ و قاطِع رحم» سه گروهند که هرگز داخل بهشت نمی‌شوند: شرابخواران، ساحران، قاطع رحم.[۳۴]

ارحام روحانی

بر اهل بصیرت پوشیده نیست که انسان بر حسب استعداد دارای دو جهت و جنبه می‌باشد؛ یکی روحانی و دیگری جسمانی، که برای پیدایش و تکمیل جهت مادی به پدر و مادر که سبب وجود انسان می‌باشد اشاره می‌شود و برای تحقق و تأمین سعادت باقی و زندگی حقیقی به پدر روحانی یعنی محمد e و علی u اشاره می‌شود که به برکت محبّت و تبعّیت و اطاعت از ایشان، خداوند ربط و اتّصال به مقام شامخ روحانیّشان را عنایت می‌فرماید و ابواب علوم و معارف و چشمه‌های حکمت و حقایق را در قلب‌ها جاری و حیات طیبه انسانی را نصیب انسان می‌سازد.[۳۵]

ارحام روحانی بر اساس آنچه از روایات استفاده می‌شود عبارتند از:

پیامبر اکرم e و ائمه معصومینu

امام سجاد u در این باره فرمودند: حق بستگان ابوین دینی ما یعنی: پیامبر اکرم e و علی u و دوستان آنها از حق بستگان ابوین نسبی ما برتر است، به درستی که ابوین دینی ما قادر به جلب رضایت ابوین نسبی راجع به ما هستند در صورتی که ابوین نسبی ما قادر به جلب رضایت ابوین دینی ما نسبت به ما نیستند.[۳۶]

علمای ربانی

---