عنوان :

تحقیق عوامل مؤثر بر فرآیند توسعه جامعه شناسی در ایران

تعداد صفحات :۸۹

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

عنوان این پژوهش در راستای رویکرد و نقد و ارزیابی فرآیندتحول جامعه ­شناسی در ایران می­باشد. تاکنون این رویکرد بیشتر بیرون از حوزه جامعه­شناسی رسمی صورت گرفته است. به عنوان مثال می­توان به نقش مجله رشد علوم اجتماعی، کلمه، نامه فرهنگ و تعدادی از مجلات از این نوع، در ایجاد فضای نقد و بررسی درباره جامعه­شناسی، جامعه­شناسان و فعالیت­های آنان اشاره کرد و منابع اندکی به برخی از مسائل و موضوعات جامعه­شناسی پرداخته­اند.

در اغلب جوامع در حال توسعه مسائل و معضلات فرهنگی و اجتماعی در حوزه علوم اجتماعی قرار می­گیرند و متفکران و متخصصین رشته­های این علوم در طرح صحیح موانع و مشکلات نقشی اساسی دارند. در جوامع درحال گذار امروزی که بین صنعت و مدرنیته در نوسان است علوم انسانی به طور اعم و رشته­های علوم اجتماعی به طور اخص با مسائلی روبه­روست که مختص این جوامع می­باشد. در کشورما و در سال­های اخیر ضرورت توجه به این رشته­ها بیشتر به نظر می­رسد.

در گذر زمان جامعه­شناسی در ایران از علمی صرفاً حاشیه­ای به حوزه اصلی بحث و گفتگو تبدیل شده و نظر بسیاری از سیاستمداران، روشنفکران و منتقدان را به خود جلب کرده است. جامعه­شناسی در ایران از موضوعاتی است که تاکنون به طور جدی و همه­جانبه مورد مطالعه و ارزیابی قرار نگرفته است. ضمن آن­که رویکرد نقد و ارزیابی جامعه­شناسی در ایران بیشتر بیرون از حوزه­ی جامعه­شناسی صورت گرفته است.

در تحقیق حاضر سعی براین است که ضمن طرح این سؤال که روند شکل­گیری، تحول و موقعیت و عملکرد جامعه­شناسی در ایران چگونه است؟ و اساساً مشکلات ساختاری این علم چیست؟ شناسائی موقعیت جامعه­شناسی در ایران، ریشه­ها، زمینه­ها و عواملی که موجب پیدایش و رشد جامعه­شناسی در ایران شده است مورد بررسی علمی و موشکافانه­تری قرار گیرد و با طرح مسائل و ارائه راه حل­ها به یک جمع­بندی کلی و عمومی در این زمینه­ها پرداخته شده و درنهایت کمکی به ارتقاء سطح علمی جامعه­شناسی و جریان آموزش این علم در دانشگاه­ها و حل مسائل و مشکلات در جامعه باشیم.

واژه های کلیدی: جامعه شناسی، توسعه، جهان سوم، کشورهای در حال توسعه، توسعه اقتصادی، نوسازی

فهرست مطالب

مقدمه   ۱
فصل اول: کلیات   ۴
بیان مسئله   ۵
ضرورت و اهمیت تحقیق   ۶
اهداف تحقیق    ۷
تعریف مفاهیم و اصطلاحات   ۸
فصل دوم: بررسی و نقد نظریات مطرح   ۳۲
پیشینه تحقیق   ۳۳
چارچوب نظری – مقدمه   ۳۷
مباحث و مفاهیم نظری تحقیق   ۳۸
اهمیت چارچوب نظری   ۵۱
درآمدی بر نظریه وابستگی   ۵۳
دیدگاه کل در جامعه شناسی علم   ۵۶
دیدگاه نظام جهانی    ۵۸
بسترهای توسعه در کشورهای در حال توسعه   ۶۰
جهانی شدن و توسعه اجتماعی   ۶۴
دیدگاه های صاحب نظران ایرانی   ۶۶
سوالات تحقیق   ۶۷
الگوی تحلیلی تحقیق   ۶۸
تعریف مفهومی وعملیاتی مفاهیم بکار رفته در مدل نظری   ۷۲
فصل سوم: روش تحقیق   ۷۶
۱- روش تحقیق   ۷۷
۲- رسش تحقیق   ۷۹
۳- جامعه آماری   ۸۰
۴- روش نمونه گیری و حجم نمونه    ۸۱
۵- ابزار گردآوری داده ها    ۸۱
۶- روش تجزیه وتحلیل داده ها    ۸۱
فهرست منابع و ماخذ   ۸۳

فهرست منابع و مأخذ

۱-   آزاد ارمکی، تقی، نظریه­های جامعه­شناسی-تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۶٫

۲-   بست، جان، روش­های تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری، ترجمه حسن پاشا-نرگس طالقانی، تهران، انتشارات رشد، ۱۳۷۴٫

۳-   توسلی، غلامعباس، نظریه­های جامعه­شناسی، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۸٫

۴-   تنهایی، حسین ابوالحسن، درآمدی بر مکاتب و نظریه­های جامعه­شناسی، گناباد، نشر تدین، چاپ سوم، ۱۳۷۶٫

۵-   ریتزر، جورج، نظریه­های جامعه­شناسی در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، انتشارات علمی، ۱۳۷۶٫

۶-   رفیع­پور، فرامرز، کندوکاوها و پنداشته­ها، تهران، شرکت سهامی انتشار چاپ هفتم، ۱۳۷۴٫

۷-   ساروخانی، باقر، دائره­المعارف علوم اجتماعی، تهران، انتشارات کیهان، ۱۳۷۶٫

۸-   ساروخانی، باقر، روش­های تحقیق در علوم اجتماعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، جلد اول، چاپ سوم، ۱۳۷۶٫

۹-   مهدی، علی­اکبر – لهسائی­زاده، عبدالعلی، جامعه­شناسی در ایران، ترجمه نوشین احمد خراسانی، تهران، نشر توسعه، چاپ دوم، ۱۳۷۵٫

۱۰-    مرتن، رابرت کی، مشکلات اجتماعی و نظریه جامعه­شناختی، ترجمه نوین تولایی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۷۶٫

۱۱-    توکل، محمد، جامعه­شناسی علم، تهران، انتشارات نص، ۱۳۷۰٫

۱۲-    نراقی، یوسف، توسعه کشورهای توسعه­نیافته، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ سوم، ۱۳۷۵٫

۱۳-    اسکارپیت، روبر، جامعه­شناسی ادبیات، ترجمه مرتضی کتبی، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۴٫

۱۴-    بست، جان، روش­های تحقیق در علوم تربیتی.

۱۵-    بیکرترز، ال، نحوه انجام تحقیقات اجتماعی، ترجمه هوشنگ تأیبی، تهران، انتشارات روش، ۱۳۷۷٫

۱۶-    همیلتون، میکس، جامعه­شناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، انتشارات تبیان، ۱۳۷۷٫

۱۷-    محسن، منوچهر – ساروخانی، باقر، جامعه­شناسی وسایل ارتباط جمعی، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۶۵٫

۱۸-    مسلم، نیل­چی، جامعه­شناسی اقتصادی، ترجمه محسن کلاهچی، تهران، انتشارات کویر، ۱۳۷۶٫

۱۹-    میلز، سی­رایت، بینش جامعه­شناختی، نقدی بر جامعه­شناسی آمریکایی، ترجمه عبدالمعبود انصاری، تهران.

۲۰-    شرکت سهامی انتشار، چاپ سوم، ۱۳۷۰٫

۲۱-    شیخاوندی، داود، آسیب­شناسی اجتماعی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۶۸٫

۲۲-    آرمسترانگ، دیوید، جامعه­شناسی پزشکی، ترجمه محمد توکل، تهران، انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف، ۱۳۷۲٫

۲۳-    گیدنز، آنتونی، جامعه­شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران، انتشارات نی، ۱۳۸۲٫

۲۴-    علیزاده، عبدالرضا – اژدری­زاده، حسین – کافی، مجید، جامعه­شناسی معرفت، تهران، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۵٫

۲۵-    محسنی، منوچهر، مبانی جامعه­شناسی علم، تهران، انتشارات طهوری، ۱۳۸۶٫

۲۶-    ازکیا، مصطفی – غفاری، غلامرضا، جامعه­شناسی توسعه، تهران، انتشارات کیهان، ۱۳۸۴٫

۲۷-    ملک­پور، علی، تعارض فرهنگی دولت و مردم در ایران (۱۳۸۰-۱۳۷۵)، تهران، انتشارات آزاداندیشان، ۱۳۸۱٫

بیان مسأله

در اغلب جوامع در حال توسعه مسائل و معضلات فرهنگی و اجتماعی در حوزه علوم اجتماعی قرار می­گیرند و متفکران و متخصصین رشته­های این علوم در طرح صحیح موانع و مشکلات نقشی اساسی دارند. در جوامع درحال گذار امروزی که بین صنعت و مدرنیته در نوسان است علوم انسانی به طور اعم و رشته­های علوم اجتماعی به طور اخص با مسائلی روبه­روست که مختص این جوامع می­باشد. در کشورما و در سال­های اخیر ضرورت توجه به این رشته­ها بیشتر به نظر می­رسد.

در گذر زمان جامعه ­شناسی در ایران از علمی صرفاً حاشیه­ای به حوزه اصلی بحث و گفتگو تبدیل شده و نظر بسیاری از سیاستمداران، روشنفکران و منتقدان را به خود جلب کرده است. جامعه­شناسی در ایران از موضوعاتی است که تاکنون به طور جدی و همه­جانبه مورد مطالعه و ارزیابی قرار نگرفته است. ضمن آن­که رویکرد نقد و ارزیابی جامعه­شناسی در ایران بیشتر بیرون از حوزه­ی جامعه­شناسی صورت گرفته است.

در تحقیق حاضر سعی براین است که ضمن طرح این سؤال که روند شکل­گیری، تحول و موقعیت و عملکرد جامعه­شناسی در ایران چگونه است؟ و اساساً مشکلات ساختاری این علم چیست؟ شناسائی موقعیت جامعه­شناسی در ایران، ریشه­ها، زمینه­ها و عواملی که موجب پیدایش و رشد جامعه­شناسی در ایران شده است مورد بررسی علمی و موشکافانه­تری قرار گیرد و با طرح مسائل و ارائه راه حل­ها به یک جمع­بندی کلی و عمومی در این زمینه­ها پرداخته شده و درنهایت کمکی به ارتقاء سطح علمی جامعه­شناسی و جریان آموزش این علم در دانشگاه­ها و حل مسائل و مشکلات در جامعه باشیم.

ضرورت و اهمیت تحقیق

وضعیت جدید جامعه­شناسی در ایران با ضرورت­های جدید در بازسازی جامعه­ی ایران پس از انقلاب اسلامی و جنگ ایران و عراق و دوره­ی اصلاحات اجتماعی و سیاسی تا زمان حاضر توأم می­باشد. شرایط پیش آمده در کشور، جامعه­شناسان را به سوی ایجاد تغییرات بنیادی به لحاظ مفهومی، روشی، موضوعی و بینشی کشانده است.

با رشد و توسعه­ی جامعه­شناسی در فرآیند نوسازی علمی و اجتماعی در ایران نقد و ارزیابی این علم که یکی از محصولات نوسازی علمی است نیازمند توجه همه­جانبه می­باشد. علم جامعه­شناسی در ایران از بدو ورود تا زمان حاضر در فرآیند تحول و تغییر قرار دارد و با وجود این­که تاکنون به استثنای یک تا دو اثر منتشر شده به صورت معدود، بررسی و ارزیابی از روند تحول و تغییر این علم در ایران با توجه به دوره­های تاریخی و سیاسی به عمل نیامده است.  ارائه­ی سیمای دقیقی از وضعیت جامعه­شناسی در ایران ضروری به نظر
می­رسد.

با توجه به مطالب فوق­الذکر ضرورت پرداختن به این موضوع احساس گردیده و به عنوان گامی در جهت رفع این نارسایی­ها و تدوین راهکارها برای توسعه بیشتر جامعه­شناسی، تحقیق حاضر صورت پذیرفته است تا بررسی­ها را در این زمینه­ها انجام و با جمع­بندی از آن­ها کمکی به حل گوشه­ای از مشکلات موجود باشیم.

اهداف تحقیق

آن­چه ما را در انجام این تحقیق و اهداف مورد مطالعه راهنما بوده است:

الف- اهداف کلی: نقد و بررسی عوامل مؤثر در فرآیند توسعه جامعه­شناسی

 در ایران با جریان توسعه اجتماعی، اقتصادی و علمی است.

ب- اهداف اختصاصی (فرعی):

۱)     بررسی پیدایش جامعه­شناسی در ایران

۲)     روند شکل­گیری و رشد و توسعه جامعه­شناسی در ایران

۳)     بررسی مناقشات اصلی و فراز و نشیب­های جامعه­شناسی در ایران

۴)     بررسی وضعیت تحقیقات انجام گرفته در حوزه­ی علوم اجتماعی و به ویژه جامعه­شناسی در ایران

۵)     بررسی وضعیت آموزش جامعه­شناسی در ایران (مشکلات و فرصت­ها)

۶)     بررسی و پیش­بینی آینده جامعه­شناسی در ایران

با توجه به موارد فوق، جهت نیل به این اهداف، جامعه­شناسی در ایران با رویکرد نقد و بررسی، از زمان شکل­گیری این علم در ایران که مصادف با طرح برنامه­های توسعه از دهه­ی ۱۳۲۰ تاکنون می­باشد مورد کنکاش قرار خواهد گرفت.

تعریف مفاهیم و اصطلاحات (فضای مفهومی)

۱)     مفهوم جامعه ­شناسی: جامعه­شناسی دانش بررسی جامعه می­باشد. جامعه­شناسی را می­توان به عنوان مطالعه­ی نظام­یافته­ی جوامع انسان­ها تعریف کرد. این رشته علمی به مطالعه­ی قوانین و فرآیندهای اجتماعی می­پردازد که مردم را نه تنها به عنوان افراد و اشخاص بلکه به عنوان اعضاء انجمن­ها، گروه­ها و نهادهای اجتماعی شناسانده و مورد بررسی قرار می­دهد. جامعه­شناسی مطالعه­ی زندگی اجتماعی گروه­ها و جوامع انسانی است. دامنه­ی جامعه­شناسی بی­نهایت وسیع است و از تحلیل برخوردهای گذرا بین افراد در خیابان تا بررسی فرآیندهای اجتماعی جهانی را دربرمی­گیرد.

این علم چشم­اندازی مشخص و فوق­العاده روشنگر درباره­ی رفتار انسانی ارائه می­کند. یادگیری جامعه­شناسی به معنای رها کردن تبیین­های شخصی درباره­ی جهان و نگریستن به تأثیرات اجتماعی است که زندگی ما را شکل می­دهند.

جامعه­شناسی واقعیت تجربه­ی فردی را انکار نمی­کند، یا دست کم نمی­گیرد. اما با ایجاد حساسیت نسبت به جهان وسیع­تر فعالیت اجتماعی که همه­ی ما در آن درگیریم، آگاهی ژرف­تری از ویژگی­های خودمان و دیگران به دست می­آوریم.

مطالعه­ی جامعه­شناسی متضمن به دست آوردن آگاهی درباره­ی خودمان، جوامعی که در آن زندگی می­کنیم و جوامع دیگری است که از نظر زمان و فضا با جوامع ما متفاوت هستند. نتایج مطالعات جامعه­شناسی باورهای معمول ما را درباره­ی خودمان و دیگران هم متزلزل می­کند و هم غنی­تر می­سازد. نتایج به دست آمده از مطالعات جامعه­شناسی همیشه با نظرات مبتنی بر باورهای معمول تناقض ندارد. اندیشه­های مبتنی بر باورهای معمول اغلب سرچشمه­های بصیرت درباره­ی رفتار اجتماعی را فراهم می­سازند. اما آن­چه باید مورد تأکید قرار گیرد این است که جامعه­شناس باید آمادگی داشته باشد که در مورد هریک از باورهای ما درباره­ی خودمان، هرچند که به آن­ها دلبستگی داشته باشیم، این پرسش را مطرح کند که آیا واقعاً چنین است؟ با این کار، جامعه­شناسی نیز به غنی­تر ساختن هر آن­چه که در زمان و مکان «باور معمول» است کمک می­کند. جامعه­شناسی به مثابه کوششی برای درک دگرگونی­های فراگیری که در طول دو سه قرن گذشته در جوامع انسانی رخ داده­اند به وجود آمد. صنعتی شدن، شهرنشینی و انواع جدید نظام سیاسی از جمله ویژگی های مهم جهان اجتماعی امروزی هستند.

جامعه­شناسان زندگی اجتماعی را با مطرح کردن پرسش­های مشخص و کوشش برای یافتن پاسخ آن­ها از راه پژوهش نظام­یافته مورد بررسی قرار می­دهند.

کار جامعه­شناسی متضمن توانایی اندیشه­ورزی خلاق و دور نگهداشتن خود از عقاید از پیش تصور شده پیرامون روابط اجتماعی است. جامعه­شناسی پیوند نزدیکی با دیگر علوم اجتماعی دارد. همه­ی علوم اجتماعی با رفتار انسانی سروکار دارند. اما توجه خود را به جنبه­های گوناگون آن متمرکز می­سازند. پیوستگی­های میان جامعه­شناسی، انسان­شناسی و تاریخ به ویژه مهم است. جامعه­شناسی علم است به این مفهوم که متضمن روش­های نظام­یافته­ی پژوهش و ارزیابی نظریه­ها در پرتو مدارک و استدلال منطقی است، اما
نمی­تواند مستقیماً به قالب علوم طبیعی ریخته شود زیرا مطالعه­ی رفتار انسانی اساساً با مطالعه­ی جهان طبیعت فرق می­کند.

جامعه­شناسان کوشش می­کنند مطالعاتشان در مورد زندگی اجتماعی عینی بوده و به شیوه­ای آزاداندیشانه با کارشان برخورد کنند. عینیت نه تنها به نگرش­های پژوهشگر، بلکه به ارزیابی عمومی از پژوهش و نظریه که یک جزء اساسی جامعه­شناسی به عنوان رشته­ای علمی است بستگی دارد.

جامعه­شناسی رشته­ای برخوردار از آثار علمی مهم است. جامعه­شناسی
می­تواند به شیوه­های گوناگون به انتقاد اجتماعی و اصلاحات اجتماعی علمی کمک کند. نخست، درک بهتر مجموعه­ای از شرایط اجتماعی معمولاً امکان نظارت بهتری را بر آن­ها فراهم می­کند. دوم، جامعه­شناسی ما را متوجه
تفاوت­های فرهنگی کرده و امکان می­دهد تا سیاستگذاری­ها بر پایه­ی آگاهی از ارزش­های  فرهنگی مختلف استوار گردد. سوم، می­توانیم نتایج اتخاذ
برنامه­های عمل خاص را مورد بررسی قرار دهیم. سرانجام و شاید مهم­تر از همه، جامعه­شناسی موجب خودروشنگری گردیده و فرصت بیشتری به گروه­ها و افراد برای تغییر شرایط زندگیشان ارائه می­کند.

جامعه­شناسی با کوشش­های متفکران برای درک تأثیرات نخستین دگرگونی­هایی که با صنعتی شدن در غرب همراه بود آغاز می­گردد و همچنان یگانه رشته­ی اصلی است که با تحلیل ماهیت آن­ها سروکار دارد. جهان ما امروز با دنیای اعصار پیش اساساً متفاوت است. وظیفه­ی جامعه­شناسی است که به ما کمک کند که این جهان و آینده­ی اجتماعی آن را بشناسیم. در ادامه مباحث مربوط به جامعه­شناسی شایان ذکر است که جامعه­شناسی جوان­ترین رشته­ی علوم اجتماعی است. واژه­ی جامعه­شناسی را در سال ۱۸۳۸ آگوست کنت فرانسوی در کتاب فلسفه اثباتی­اش بدعت گذاشت. کنت را عموماً بنیان­گذار جامعه­شناسی می­دانند. او معتقد بود که علم جامعه­شناسی باید برپایه مشاهده منتظم و طبقه­بندی استوار گردد.

درس جامعه­شناسی در دهه­ی ۱۸۹۰ م. در بسیاری از دانشگاه­های اروپا و غرب ارائه شد. در سال ۱۸۹۵ م. مجله آمریکائی جامعه­شناسی انتشارش را آغاز کرد و در سال ۱۹۰۵ م. انجمن جامعه­شناسی آمریکا بنیان گذاشته شد. اولین مکتب جامعه­شناسی مکتب دورکیم بود. این مکتب که توسط جامعه­شناس فرانسوی امیل دورکیم تأسیس شد تأکید زیادی بر وجود واقعیت­ها در سطح اجتماع داشت.

ابوزید عبدالرحمن­بن محمدبن خلدون تاریخ­نگار، جامعه­شناس، مردم­شناس و سیاستمدار مسلمان است. وی را از پیشگامان تاریخ­نگاری به شیوه­ی علمی و از پیشگامان علم جامعه­شناسی می­دانند که حدود ۴۰۰ سال پیش از آگوست کنت مؤسس علمی به نام جامعه­شناسی (به فرانسه، Sociology) می­زیست. ابن خلدون این علم جدید را عمران نام نهاد.

 شایان ذکر است با توجه به این­که بررسی عوامل مؤثر در فرآیند توسعه جامعه­شناسی در ایران مورد نظر می­باشد درخصوص پیدایش، روند
شکل­گیری و تحول آن در فصل­های بعدی به آن پرداخته خواهد شد.

۲- مفهوم جامعه ­شناسی علم

اگر بپرسیم که جامعه ­شناسی علم چیست؟ می­توان پاسخ داد که در مفهوم گسترده، جامعه­شناسی علم رشته­ای از جامعه­شناسی است که روابط متقابل میان علم و جامعه را مورد بررسی قرار می­دهد.

چگونه علم بر ارزش­ها، آموزش و پرورش، ساخت طبقاتی، شیوه­ی زندگی، تصمیم­گیری­های سیاسی و شیوه­های نگرش به جهان مؤثر واقع می­شود؟ و به همین ترتیب چگونه جامعه بر رشد و توسعه علم اثر دارد؟ این نوع پرسش­ها به قدری در افق فکری دنیای معاصر مطرح و آشکار بوده است که بسیاری از علما نخواسته­اند در توجه و تعمق در این مسائل آن­قدر صبر کنند که
جامعه­شناسان به این مسائل بپردازند و از این­رو خود آن­ها نیز گاهی به خیلی از این مسائل پرداخته­اند [Kaplan, 1988:852] با این حال جامعه­شناسی علم به بخشی از شناخت هم توجه دارد که به تعریف ماهیت اندیشه­های علمی و توصیف روابط آن­ها با سایر انواع اندیشه (مانند ایدئولوژی، فلسفه، زیبایی­شناختی، دین) و عوامل نهادی می­پردازد. به یک تعبیر دیگر، براساس تعریف فرهنگ  «روبر» جامعه­شناسی علم مطالعه سیستماتیک روابط میان دانش علمی و مجموعه شرایط اجتماعی حاکم برآن است. می­توان نتیجه گرفت که موضوع جامعه­شناسی علم عبارت است از بررسی علم به عنوان یک نهاد اجتماعی، نظام روابط اجتماعی در قلمرو علم و پیوندهای آن با جامعه. جامعه­شناسی علم درصدد برقراری رابطه میان ویژگی­های اجتماعی علم و فعالیت­های علمی از یک طرف و خصلت­های معرفت­شناسانه از طرف دیگر است. افزون براین، انجام بررسی­هایی در زمینه ماهیت اجتماعی شناخت علمی، عوامل اجتماعی مشروط­کننده رشد علمی، ویژگی­های فعالیت­ها و روابط علمی و … بررسی در حیطه فوق را تکمیل می­نماید. جامعه­شناسی علوم، علم را یک فرآورده­ی اجتماعی خاص می­داند و شناخت­های علمی را همانند نتیجه فعالیت یک گروه اجتماعی (پژوهشگران) مورد تجزیه و تحلیل قرار می­دهد.

واقعیت آن است که چند سالی بیش نیست که «علم» فی­نفسه موضوع بررسی علمی قرار گرفته است، هم علم در مفهوم پویا (یعنی تمامی فعالیت­های تحقیقی) و هم در مفهوم سکونی (یعنی مجموعه تولیدات این فعالیت­ها مانند مجموعه حقایق علمی) در هر دو مفهوم علم می­تواند به گونه­های مختلف موضوع تحقیق باشد.

زوکرمن زمینه موضوعی مطالعه در جامعه­شناسی علم را به سه دسته تقسیم می­کند:

۱)     سازمان اجتماعی و شناختی (Cognitive) کار علمی.

۲)     روابط متقابل میان علم و مجموعه شرایط اجتماعی مربوط به آن – نتایج اجتماعی علم و تأثیر سایر نهادهای اجتماعی و فرهنگ بر علم.

۳)     جامعه­شناسی و شناخت علمی.

دیدگاه­های عمومی در حوزه­ی جامعه­شناسی علم نشانگر تنوع قابل توجهی است.

عده­ای در کنار واژه­ی جامعه­شناسی علم، در توسعه­ی مفهوم جامعه­شناسی شناخت علمی تلاش می­کنند. زمینه­ی اندیشه ­این گروه ادامه مطالعات جامعه­شناسی معرفتی به شیوه­ای جامعه­شناسانه­تر است.

۳- مفهوم جامعه­ شناسی معرفتی

اصطلاح جامعه­شناسی معرفت نخستین بار توسط ماکس شلر مطرح شد. اولین علم را دانشی دانست که موضوع آن، بررسی روابط و پیوندهای میان انواع زندگی اجتماعی و اقسام گوناگون معرفت­ها است[۱].

واژه­ی آلمانی «Wissenssoziologie» که معمولاً در انگلیسی به «Sociology of Knowledge» ترجمه می­شود، به عنوان یک مفهوم در این رشته حائز اهمیت است. واژه­ی «Wissen» دارای گستره­ی معنایی وسیع­تری نسبت به واژه­ی «Knowledge» است. در حالی که واژه­ی «Knowledge» معمولاً به معنای اطلاعات[۲] و داده­های[۳] دقیق علمی است، کلمه­ی Wissen مجموعه اطلاعات فلسفی، مذهبی و زیبایی­شناختی را نیز شامل می­شود.

در جامعه­شناسی معرفت، جامعه­شناسان به دنبال کشف ارتباط میان پدیدارهای اجتماعی بوده­اند. در یک سوی این رابطه، معرفت (انواع نظام­های فکری، اندیشه­ی سیاسی، معرفت حقوقی، هنر و …) و در جانب دیگر شرایط اجتماعی و وجودی (عوامل نهادی، ساختی، شخصیتی، فرهنگی، سیاسی و …) قرار دارد.

جامعه­شناسی معرفت می­خواخد چگونگی این ارتباط را دریابد و فرآیندی را که از طریق آن انواع معرفت شکل می­گیرد و ثبات و تحول می­یابد، بررسی کند.

در تعاریفی که از جامعه­شناسی معرفت داده شده است نیز محور اصلی همین رابطه و بیان چگونگی نشیب و فراز این ارتباط متقابل است. باید خاطرنشان کرد که جامعه­شناسی معرفت، برخلاف بسیاری از رشته­های فرعی جامعه­شناسی دارای تعریف و قلمرو معین نیست و به عقیده­ی برخی از نویسندگان نمی­توان آن را یکی از رشته­های فرعی جامعه­شناسی مانند جامعه­شناسی آموزش و پرورش یا جامعه­شناسی اوقات فراغت دانست که به بررسی پدیدارهای اجتماعی می­پردازد، بلکه بیشتر آن را به یک برنامه علمی شبیه دانسته­اند. وجود اختلاف نظر گسترده و ژرف در تعریف، موضوع و قلمرو جامعه­شناسی معرفت، باعث می­شود که نتوان به سادگی در یک نوشتار به نقل یک تعریف و دیدگاه درباره­ی آن اکتفا کرد و آن را در معرفی جامعه­شناسی معرفت کافی دانست.

مفهوم فراجامعه ­شناسی

---