عنوان :

تحقیق معماری شهرنشینی در زاهدان

تعداد صفحات :۱۸۳

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

توسعه شهرها از جمله شهر زاهدان به عنوان مرکز استان سیستان و بلوچستان وبا توجه به موقعیت خاص جغرافیایی خود ابعاد تازه ای پیدا کرده است .

توسعه افقی این شهر در سالهای اخیر و همچنین افزایش جمعیت موجب نگرانی مدیران شهر شده است که با توجه به این نابسامانیها شکل توسعه شهر از حالت افقی به عمودی تغییر نماید بنابر برخی از سیاستهای دولت ساخت مجتمع های مسکونی آپارتمانی در سالهای اخیر در زاهدان گسترش پیدا کرده است لذا در این رساله سعی شده است روند شهر نشینی در زاهدان از آغاز تاکنون مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد و همچنین ضروری است بدانیم توسعه آپارتمان نشین چه پیامدهایی در روند زندگی ساکنین داشته است .

جامعه آمار ی در این پژوهش کلیه سرپرست های خانوار در شهرستان زاهدان می باشد که حدود ۰۰۰/۸۰ خانوار برآورد می شود .تعداد ۲۰۰ خانوار به صورت نمونه گیری طبقه بندی و سیستماتیک با هدف ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی و جمعیتی آپارتمان نشینان انتخاب شده است برای تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از روشهای آماری استفاده شده است .

شهرها و مناطق شهری در طول زمان تحت تاثیر عوامل گوناگون طبیعی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تکوین و توسعه و تکامل می یابند. آگاهی از این عوامل و نحوه و میزان تاثیری که هر یک بر تکوین و شکل گیری شهرها در مراحل مختلف زمانی می گذراند در تصمیم گیری برای آینده ضروری است .

بنابراین با استفاده از نظریات کلاسیک و مدرن از بعد درونزا و برونزا علل تکوین و تکامل شهری مورد بررسی قرار گرفت وبه این نتایج دست یافتیم که :در ایجاد شهرهای اولیه تاثیر عوامل درونی محیطی شامل محیط طبیعی و محیط انسانی چشمگیرتر بوده است .عوامل برونی مانند سیاستهای جهانی و سیاستهای دولت مرکزی در ایجاد شهرها ی اولیه مؤثر نبوده است .اکثر این شهرها به صورت دولت شهر اداره می شدند و از زمانی که جوامع به تحولات اجتماعی اقتصادی بیشتری دست یافتند با ایجاد دولت مرکزی و اجرای برنامه ها و اهداف جامعه توسط دولت دیگر ایجاد شهر تنها به وجود عوامل درونی وابسته نبود و چه بسیار شهرهایی که توسط دولتها ساخته شدند بدون این که قبل از آن عامل درونی و محیطی خاص برای توجیه وجودی آن مطرح باشد از جمله ایجاد شهرهای مرزی، نظامی و اداری سیاسی توسط پارتیان هخامنشینان و ساسانیان که در فصل دوم به تفصیل بیشتری از آنها سخن گفته ایم و همین طور شهرهای دوره اسلامی و بعد از آن در ادامه تاثیر پذیری از موج تحولات انقلاب صنعتی به خصوص در کشورهای در حال توسعه شهرهایی با برنامه و وابسته به عوامل برونی ایجاد شده و توسعه یافتند .

از منظر فوق شهر زاهدان مورد بررسی قرار گرفت و نتیجه ای که پس از آن عاید ما شد بدین قرار است که :میتوان موقعیت جغرفیایی و ارتفاع نسبی منطقه را که حدود ۱۴۰۰ متر از سطح دریاست به عنوان یک عامل درونی درایجاد و توسعه شهر زاهدان در نظر گرفت .

این عوامل به ویژه ارتفاع مکان علاوه بر اینکه شرایط اقلیمی مناسب تری نسبت به سایر نقاط شهری استان به ویژه در فصول گرم سال ایجاد نموده است، در تامین نسبی منابع آب زیر زمینی بالاخص در مراحل تکوینی سکونتگاه انسانی (دزداب) مؤثر بوده است .

و سپس به بررسی نقش عوامل برون زا و میزان تاثیر گذاری آنها در ایجاد و توسعه شهر اقدام شده که در فصل چهارم به طور مفصل به این مهم پرداخته شده است.  طبق نتایج به دست آمده در این فصل به این نکات دست یافته ایم که :

آغاز توجه قدرتها به منطقه بلوچستان در نواحی سرحد و دزداب طبق اظهارات لرد کرزن به زمانی بر می گردد که دولت بریتانیا برای حفظ مستعمره آسیایی خود هندوستان در مقابل رقبای اروپای خود از جمله آلمان و روسیه و فرانسه سرزمین بلوچستان را تصرف کرده بود و تمایل داشت کلیه قبایل و عشایر بلوچ از خان کلات که در انقیاد بریتانیا بود تبعیت کنند .

علاوه بر آن سایر مناطقی که برای حفظ منافع انگلستان در هندوستان اهمیت می یافت سیستان و افغانستان بود و با توجه به سیاستهایی که این کشور در شرق ایران داشت هدف خود را بر ایجاد سیستان واحدی تحت سیطره افغانستان دنبال می کرد و همین امر سبب شد تا پروژه راه آهن هندوستان به سوی مرزهای ایران و داخل خاک افغانستان دنبال شود  . در خصوص اهمیت استراتژیکی این خط کرزن معتقد است که می تواند هند را به بازارهای خراسان نزدیک نمود و انگلستان را قادر سازد تا امنیت خویش را در مقابل روسیه حفظ نماید  .

با احداث این خط و رسیدن آن به نوشکی و سپس به میرجاوه و دزداب که سرآغاز خاک ایران در آن منطقه محسوب می شد این منطقه اهمیت استراتژیکی ویژه ای پیدا کرد و از آنجا بود که توجه دولت مرکزی ایران به این منطقه از کشور بیش از پیش جلب شد در این جا این نکته اهمیت دارد که اگر دولت مرکزی ایران به این قضیه توجه نمی کرد و  راه آهن به سمت خراسان ادامه می یافت، شاید دزداب آن زمان و زاهدان امروز به وجود نمی آمد درواقع از ۱۹۱۶/۱۲۹۵ که عملیات ژنرال دایر علیه سران بلوچ سرحد آغاز شد تا سال ۱۹۲۸/۱۳۰۷ که عملیات جنگی قشون دولت مرکزی ایران به رهبری امیر لکشر امان الله جهانبانی صورت گرفت دزداب دچار تحولات بزرگی شد .

درنتیجه بر خلاف آنچه تصور می رود که زاهدان زاده راه آهن است باید اذعان داشت که زاهدان زاده استراتژی نظامی رضا شاه در عملیات جنگی ۱۳۰۷ هجری شمسی است که از آن به عنوان مرکز عملیات نظامی علیه قبایل بلوچ استفاده شد و سپس با انتقال گمرگ ایران از ملک سیاه کوه به دزداب زمینه های تجارت وبازرگانی بین ایران و هند برقرار گردید و مقدمات ایجاد و توسعه شهر دزداب و سپس زاهدان به وجود آمد .

سیاست دولت مرکزی وقت مبنی بر به دست گرفتن قدرت با حضور بیشتر در منطقه جنوب شرق، منجر به اعمال سیاستها و برنامه ریزی های جدی در زمینه توسعه این منطقه شد .

در بررسی توسعه شهر نشینی زاهدان و تجزیه و تحلیل علل عوامل مؤثر بر آن به این نتیجه رسیدیم که :

صرفا سیاستها و برنامه ریزی های دولت بود که شهر زاهدان را تبدیل به یک قطب رشد در منطقه نمود و این شهر بدون سابقه تاریخی و سیر تکاملی به عنوان یک شهر مهم مرزی در نیمه شرقی کشور به وجود آمد و به همین دلیل نیز دارای رشدی شتابان گشت که حتی می توان گفت با شهرهای دیگر نیمه شرقی کشور قابل مقایسه نمی باشد . (نگاه کنید به جدول ۴-۴)

از طرفی در قسمت آخر فصل چهارم به بررسی تغیرات کارکردی شهر زاهدان پرداخته ایم تا روند تحولات شهر را بهتر وروشن تر بیان نماییم و به این نتیجه دست یافته ایم که :

این شهر در هر زمان با تغییرات سیاسی مؤثر در برنامه ریزی های دولتی تغییر کارکرد داده است . ابتدا به عنوان یک مرکز نظامی، سیاسی مورد توجه قرار گرفت، و سپس در ادامه تغییرات سیاست دولت وقت در امر توسعه و یکسان سازی شهرها و سرازیری اعتبارات عمرانی فراوان در جهت ساخت و ساز شهر و بنای مراکز اداری، دولتی برای استقرار هر چه بیشتر عوامل دولتی در آن، دارای کارکرد اداری شد و همین امر باعث جذب جمعیت فراوان به آن گردید . از آنجا که هر جمعیت شهری به خصوص با کارکردها اداری، نیاز بیشتر به ارائه خدمات دارد شهر زاهدان به سوی کارکرد خدماتی پیش رفته است امر تجارت در این زمینه از عوامل مؤثر در این تغییر کارکردی بوده است .

در فصل پنجم ابتدا سابقه آپارتمان نشینی در جهان : تهران و زاهدان مورد بررسی قرار گرفت و پس از آن ضرورت ایجاد آپارتمان سازی و همچنین مکان یابی مجتمع های آپارتمانی در زاهدان مورد توجه قرار می گیرد  و پس از آن به مطالعه پیمایشی با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی طبقه بندی شده و سیستماتیک اقدام شده که بعد از استخراج اطلاعات و داده ها و تحلیل و بررسی آنها با روشهای آماری نتایج زیر به دست آمده است.

از میان افراد نمونه ساکن در مجتمع های آپارتمانی از لحاظ شغل بیشترین تعداد مربوط به کارمندان سطح متوسط و کمترین میزان شغل مربوط به محصلان (دانشجویان شهرستانی) می باشد .

از میان افراد نمونه ساکن در مجتمع های آپارتمانی زاهدان از لحاظ میزان درآمد بیشتر افراد ساکن میزان درآمد ماهیانه آنان نیز ۰۰۰/۲۰۰ تا ۰۰۰/۱۱۰ تومان می باشد .

از میان افراد ساکن در مجتمع های آپارتمانی زاهدان از لحاظ میزان تحصیلات بیش از ۴۴% از ساکنین مجتمع های آپارتمانی میزان تحصیلات آنها دیپلم می باشد به طور کلی  سطح سواد ساکنین آپارتمانها از دیگر نقاط شهر بیشتر می باشد .

از میان افراد نمونه ساکن در مجتمع های آپارتمانی زاهدان از لحاظ قومیت بیش از ۴۳% از افراد ساکن در مجتمع های آپارتمانی زاهدان را ساکنین زابلی به خود اختصاص داده اند و کمترین میزان مربوط به ساکنین بلوچ می باشد علت این کاهش را میتوان در این نکته دانست که افراد بلوچ با توجه به برخی از سنتها و آداب و رسوم گذشته بیشتر تمایل دادند در خانه های بزرگ و در کنار خانواده خود زندگی کنند و دیگر این که افراد بلوچ درمناطق خاصی از شهر زندگی می کنند مانند (محله خیام) .

از لحاظ کالبدی نیز مجتمع های آپارتمانی نیز مورد برسی قرار گرفته است و بیش از ۸۵% ساختمانها مسکونی آپارتمانی چهار طبقه هستند و ۱۵ درصد دیگر نیز سه طبقه می باشند و دیگر این که از لحاظ میزان علاقمندی مردم در مجتمع های آپارتمانی اکثر مردم از وضعیت نابسامان بهداشت و کمبود امکانات رفاهی نیز گله مند  هستند.

واژه های کلیدی: روند شهرنشینی، شهر زاهدان، آپارتمان نشینی، موقعیت جغرافیایی و انسانی

فهرست مطالب

فصل اول : چهار چوب کلی تحقیق
۱-۱ -طرح مساله        ۱
۲-۱ -ضرورت تحقیق     .  ۱
۳-۱- قلمروتحقق      ۲
۴-۱- اهداف تحقیق              ۲
۵-۱- سئوالات اساسی       . ۲
۶-۱- فرضیات پژوهش    . ۳
۷-۱- روش تحقیق              . ۳
۸-۱- پیشینه تحقیق                ۵
۹-۱- محدودیت تحقیق       ۶
فصل دوم : مبانی نظری تحقیق
۱-۲- شهر چیست       ۷
۲-۲- تعاریف مختلف شهر   ۸
۳-۲- عوامل مؤثر در تکوین و تکامل شهر نشینی       .۹
۱-۳-۲- دیدگاههای کلاسیک(درونزا) در شکل گیری شهرها       ۱۰
۱-۱-۳-۲-نظریه هیدرولیک یا مبنای محیط گرایی   ۱۰
۲-۱-۳-۲- نظریه اقتصادی : شهر به عنوان یک بازار                ۱۳
۳-۱-۳-۲- نظریه شهر به عنوان یک پایگاه نظامی و دفاعی             .۱۵
۴-۱-۳-۲- نظریه مذهبی، گسترش معابد و عبادتگاهها         .۱۶
۵-۱-۳-۲- موقعیت چهاراهی در ایجاد شهرها             ۱۷
۲-۳-۲ دیدگاههای مدرن (برونزوا) در شکل گیری شهرها           .۱۷
۱-۲-۳-۲ سیاستهای استعماری کشورهای توسعه یافته          ۱۹
۲-۲-۳-۲- سیاستهای دولتها در مسائل مرزی و استراتژیک          ۲۲
۳-۲-۳-۲- اهداف سیاسی – اداری دولتها                    ۲۳
۴-۲-۳-۲- وجود قطب های صنعتی     ۲۴
۵-۲-۳-۲- وجود راهها       ۲۶
۴-۲- نظریه های ساخت شهر                    ۲۹
۱-۴-۲- ساخت دوایر متحدالمرکز    . ۲۹
۲-۴-۲- ساخت قطاعی شهر                      ۳۰
۳-۴-۲- ساخت ستاره ای شکل             ۳۱
۴-۴-۲- ساخت چند هسته ای                ۳۳
۵-۴-۲- ساخت عمومی شهرها             .۳۵
۶-۴-۲- ساخت طبیعی شهرها              .۳۵
۷-۴-۲- ساخت خطی یا کریدوری    ۳۶
فصل سوم : بررسی ساختار جغرافیای طبیعی و انسانی شهر زاهدان
۱-۳- ویژگیهای جغرافیای طبیعی شهر زاهدان       .۳۸
۱-۱-۳- موقعیت جغرافیایی        ۳۸
۲-۱-۳- موقعیت ریاضی و نسبی شهر زاهدان          ۳۸
۳-۱-۳- ویژگیهای زمین شناسی منطقه زاهدان             ۴۱
۴-۱-۳- ویژگیهای زمین شناختی حوضه آبریز زاهدان         .۴۲
۵-۱-۳- ژئومورفولوژی حوضه زاهدان   ۴۴
۱-۵-۱-۳- ژئومورفولوژی ساختمانی حوضه زاهدان   ۴۷
۲-۵-۱-۳- ژئومورفولوژی اقلیمی حوضه زاهدان    .۴۸
۶-۱-۳- شرایط اقلیمی محدوه زاهدان   ۵۱
۱-۶-۱-۳- عوامل ماکروکلیمایی          .۵۱
۲-۶-۱-۳-عوامل میکرو کلیمایی          .۵۱
۷-۱-۳- بادهای منطقه     .۵۲
۸-۱-۳- میزان دما و طوبت در منطقه       ۵۴
۹-۱-۳- بارندگی و ریزش جوی درمنطقه       ۵۶
۱۰-۱-۳- منابع آب منطقه               ۵۷
۱-۱۰-۱-۳-آبهای سطح الارضی          .۵۸
۲-۱۰-۱-۳- آبهای زیر زمینی حوضه زاهدان             ۶۰
۲-۳- ساختار دموگرافی و ویژگیهای انسانی شهر زاهدان                ۶۱
۱-۲-۳-تعداد جمعیت و تحولات آن طی سالهای(۱۳۳۵ تا۱۳۷۵)            .۶۱
۲-۲-۳- تراکم نسبی جمعیت در سطح شهر                 ۶۴
۳-۲-۳- ساختمان جمعیت         .۷۳
۱-۳-۲-۳- ساخت سنی      ۷۳
۲-۳-۲-۳- نسبت جنسی                  ۷۷
۴-۲-۳- بعد خانوار           .۸۰
۵-۲-۳- حرکات جمعیت         .۸۱
۱-۵-۲-۳- حرکات زمانی جمعیت     ۸۲
۲-۵-۲-۳- حرکات مکانی جمعیت     ۸۲
۶-۲-۳- عوامل مهاجرت به زاهدان     ۸۴
۱-۶-۲-۳- عامل جغرافیایی                      ۸۴
۲-۶-۲-۳- عوامل اجتماعی و فرهنگی و اداری    .۸۵
۳-۶-۲-۳- عوامل اقتصادی                      ۸۵
۷-۲-۳- فعالیت و اشتغال   ۸۶
۸-۲-۳- وضعیت اشتغال در بخشهای مختلف           .۸۷
۱-۸-۲-۳- شاغلین بخش کشاورزی      ۸۹
۲-۸-۲-۳- شاغلین بخش صنعت           ۹۱
۳-۸-۲-۳- شاغلین بخش خدمات        ۹۲
۹-۲-۳- وضعیت کلی سواد در زاهدان               ۹۴
فصل چهارم : بررسی روند شهر نشینی و تغییرات کارکردی شهر زاهدان
۱-۴- روند شکل گیری شهر زاهدان      ۹۶
۱-۱-۴- تحولات جهانی و اهمیت یافتن منطقه به لحاظ ژئوپولتیک         ۹۶
۱-۱-۱-۴- منطقه بلوچستان و سرحد                   ۹۶
۲-۱-۱-۴- منطقه دزداب        .۱۰۰
۲-۱-۴- تغییر قدرت از قاجار به پهلوی و استراتژی شهر زاهدان             .۱۰۲
۲-۴- سیاستهای دولت در توسعه شهر نشینی زاهدان            .۱۰۳
۳-۴- تغییرات کارکردی در شهر زاهدان                    ۱۲۴
۱-۳-۴- کارکرد نظامی سیاسی             ۱۲۴
۲-۳-۴- کارکرد اداری                  ۱۲۵
۳-۳-۴- کارکرد خدماتی      .۱۲۶
۴-۴- موانع عمده توسعه و جهت توسعه شهر زاهدان          ۱۲۸
۱-۴-۴- موانع درجه یک توسعه (موانع طبیعی)    .۱۲۸
۲-۴-۴- موانع درجه دو توسعه (موانع مصنوعی)      ۱۲۸
۳-۴-۴-موانع درجه سوم توسعه (موانع اقتصادی)   ۱۲۹
۴-۴-۴- توسعه اراضی شهر در ادوار مختلف و جهت توسعه شهر     ۱۲۹
فصل پنجم :بررسی توسعه آپارتمان نشینی در زاهدان
۱-۵ آپارتمان چیست      .۱۳۲
۲-۵- سابقه آپارتمان نشینی در جهان     ۱۳۲
۳-۵- سابقه آپارتمان نشینی در تهران     ۱۳۴
۴-۵- سابقه آپارتمان نشینی در زاهدان              .۱۳۵
۵-۵ مکان یابی مجتمع های آپارتمانی در شهر زاهدان           ۱۳۶
۶-۵- ضرورت ایجاد آپارتمان سازی در زاهدان          ۱۳۷
۷-۵- بررسی وضعیت آپارتمان نشینی در زاهدان          ۱۳۸
۱-۷-۵- بررسی رابطه شغل ساکنین در مجتمع های آپارتمانی          ۱۴۲
۲-۷-۵- بررسی رابطه میزان تحصیلات در مجتمع های آپارتمانی              .۱۴۳
۳-۷-۵- بررسی رابطه میزان درآمد در مجتمع های آپارتمانی            .۱۴۵
۴-۷-۵- بررسی رابطه بعد خانوار در مجتمع های آپارتمانی   ۱۴۶
۵-۷-۵- بررسی رابطه قومیتهای ساکن در مجتمع های آپارتمانی      ۱۴۸
۶-۷-۵- بررسی رابطه انتخاب مجتمع های آپارتمانی برای سکونت           .۱۴۹
۸-۵- بررسی فرهنگ آپارتمان نشینی در مجتمع های آپارتمانی       ۱۵۱
۹-۵- بررسی روابط اجتماعی در مجتمع های آپارتمانی        ۱۵۲
۱۰-۵- بررسی ویژگیهای کالبدی مجتمع های آپارتمانی    .۱۵۳
۱-۱۰-۵- بررسی تعداد طبقات در مجتمع های آپارتمانی    ۱۵۳
۲-۱۰-۵- بررسی تعداد اطاق در مجتمع های آپارتمانی        ۱۵۴
۳-۱۰-۵- بررسی نوع مصالح ساختمانی در مجتمع های آپارتمانی              ۱۵۵
۴-۱۰-۵- بررسی عمر بنا مجتمع های آپارتمانی          .۱۵۵
۵-۱۰-۵- بررسی امکانات و خدمات محله ای در مجتمع های آپارتمانی    ۱۵۵
۶-۱۰-۵- بررسی وضعیت بهداشت در مجتمع های آپارتمانی          .۱۵۶
۱۱-۵- بررسی نقاط قوت و ضعف در مجتمع های آپارتمانی شهر زاهدان             .۱۵۸
۱-۱۱-۵- نقاط قوت         ۱۵۸
۱-۱-۱۱-۵- دسترسی به منابع مالی      .۱۵۸
۲-۱-۱۱-۵-صرفه جویی در مصرف مصالح    ۱۵۹
۳-۱-۱۱-۵- سرعت در فرآیند ساخت              .۱۶۰
۴-۱-۱۱-۵- ارتقای تکنولوژی و ارتقای کیفیت          ۱۶۱
۵-۱-۱۱-۵- دسترسی به تسهیلات عمومی     .۱۶۱
۲-۱۱-۵- نقاط ضعف        ۱۶۱
۱-۲-۱۱-۵- کمبود امکانات، خدماتی و رفاهی          .۱۶۲
۲-۲-۱۱-۵- مشکلات سیستم جمع آوری زباله            ۱۶۳
۳-۲-۱۱-۵- کبمود پارکینگ       ۱۶۴
۴-۲-۱۱-۵- کمبود فضای بازی مناسب برای کودکان        ۱۶۵
۱۲-۵- عوارض زیست محیطی در مجتمع های آپارتمانی       ۱۶۶
۱-۱۲-۵- موقعیت و قطه بندی زمین                    ۱۶۶
۱-۱-۱۲-۵- موقعیت ساختمانها    ۱۶۶
۲-۱-۱۲-۵- قطعه بندی زمین     ۱۶۷
۲-۱۲-۵- عوارض طبیعی              ۱۶۸
۱-۲-۱۲-۵- عوارض مربوط به خاک و زمین                ۱۶۸
۲-۲-۱۲-۵- هوا       ۱۶۸
۳-۲-۱۲-۵- صدا    ۱۶۹
۴-۲-۱۲-۵- نور    ۱۶۹
۵-۲-۱۲-۵- حرارت و برودت    ۱۶۹
۳-۱۲-۵- عوارض انسانی           ۱۷۰
۱-۳-۱۲-۵- خصوصیات خانوار             ۱۷۰
۲-۳-۱۲-۵- سنت ها و فرهنگ ها        ۱۷۰
۳-۳-۱۲-۵- مسائل جنبی اجتماعی                    ۱۷۱
۴-۳-۱۲-۵- ایمنی در برابر حوادث                    ۱۷۲
۵-۳-۱۲-۵- بهداشت محیط     .۱۷۲
۶-۳-۱۲-۵- تاسیسات وتجهیزات عمومی و زیر بنایی           ۱۷۳
۷-۳-۱۲-۵- عوارض زیبا شناسانه      .۱۷۴
فصل ششم:نتیجه گیری وآزمون فرضیات و ارائه پیشنهادات
۱-۶-نتیجه گیری کلی       ۱۷۵
۲-۶-آزمون فرضیات                      ۱۷۹
۳-۶-ارائه راهبردهای مناسب در فرایند توسعه آپارتمان نشینی         ۱۸۱
منابع و مآخذ

منابع و مآخذ :

منابع فارسی :

۱- احتسابیان، سلطان : «جغرافیای ایران»، مطبعه انتشارات طلوع ۱۳۱۳

۲- احمدی ، حمید : «قومیت و قوم گرایی در ایران از افسانه تا واقعیت» نشر نی چاپ اول، تهران ۱۳۷۸

۳- اشتوکلین، یوهان و دیگران «بررسی مقدماتی زمین شناسی در لوت مرکزی شرق ایران»، ترجمه علی انتظام، جمشید افتخار نژاد، گزارش ۲۲ ف – سازمان زمین شناسی کشور تهران، ۱۳۴۲

۴- افراخته، حسن : «طرح تحقیقاتی شهرنشینی در زاهدان» دانشگاه سیستان و بلوچستان، ۱۳۷۲

۵- بهفروز، فاطمه : «تحلیلی نظری – تجربی برای متعادل سازی توزیع فضایی جمعیت در سیستم شهرهای ایران»، نشریه پژوهشهای جغرافیایی شماره ۲۸، سال ۲۴ فرودین ۱۳۷۱

۶- پور کرمانی، حسن و زمردیان، محمد جعفر : «بحثی پیرامون ژئومورفولوژی استان سیستان و بلوچستان»، زاهدان، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی شماره ۲، سال سوم، پاییز ۱۳۶۷

۷- په، کاترین : مقاله «ملاحظات تئوریک درباره شهر نشینی درکشورهای تحت سلطه» در کتاب، «وابستگی و شهر نشینی»، ترجمه فرخ حسامیان، مطالعات شهری و منطقه ای، چاپ اول، تهران ۱۳۵۸

۸- پیران، پرویز «توسعه برون زا و شهر : مورد ایران»، اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره ۳۱، ۱۳۶۸

۹- تجلی، سید آیت الله، «مروری بر برنامه های توسعه پیش و پس از انقلاب» اطلاعات سیاسی اقتصادی شماره ۱۷۶ – ۱۷۵

۱۰- جهانبانی، امان الله، «عملیات قشوق در بلوچستان»، چاپخانه مجلس، چاپ دوم، تهران، ۱۳۰۷

۱۱- حسامیان، فرخ  و دیگران «شهرنشینی در ایران»، نشر آگاه، چاپ سوم، تهران ۱۳۷۷

۱۲- خسروی، محمود : «کاربرد روشهای اقلیم شناسی و هیدرولوژی در برنامه ریزی منابع آب و مدیریت کنترل سیلاب در حوضه آبریز زاهدان»، پایان نامه دوره فوق لیسانس، ۱۳۶۹، دانشگاه اصفهان

۱۳- دایر، رجینالد : «مهاجمان سرحد، رویاروری نظامی انگلستان با سرداران بلوچ ایرانی»، ترجمه حمید احمدی، نشر نی، چاپ اول، تهران ۱۳۷۸

۱۴- درویش زاده، علی، «زمین شناسی ایران»، نشر دانش امروز، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۰

۱۵- ذکریا زاده امیری، جعفر : «بررسی تحولات اقتصادی و اجتماعی اقلیتهای سیک در زاهدان»، پایان نامه دوره کارشناسی جغرافیا، دانشگاه تربیت معلم زاهدان، ۱۳۶۷

۱۶- رزم آرا، علی، «جغرافیای نظامی ایران، مکران» ۱۳۲۰، مجموعه فرخ غفاری

۱۷- زیاری، کرامت الله «برنامه ریزی شهرهای جدید» انتشارات سمت چاپ دوم، تهران، ۱۳۷۹

۱۸- سازمان برنامه و بودجه سیستان و بلوچستان : «برنامه خاص ناحیه ای سیستان و بلوچستان ۱۳۵۵»، نشریه شماره ۱۹ اسفند ماه ۱۳۵۴

۱۹- سازمان برنامه و بودجه سیستان و بلوچستان «مطالعات برنامه توسعه اقتصادی و اجتماعی استان سیستان و بلوچستان»، بهمن ماه ۱۳۵۶

۲۰- سازمان برنامه و بودجه سیستان و بلوچستان : «بررسی اعتبارات جاری و عمرانی استان سیستان و بلوچستان طی ده ساله ۱۳۵۸ لغایت ۱۳۶۸»، نشریه شماره ۲۶، فروردین ۱۳۶۹

۲۱- سازمان برنامه و بودجه سیستان و بلوچستان : «اعتبارات عمرانی و جاری استان سیستان و بلوچستان در طی برنامه اول و دوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی»، نشریه شماره ۹۳، بهمن ماه ۱۳۷۸

۲۲- سالار بهزادی، عبدالرضا : «بلوچستان در سالهای ۱۳۰۷ تا ۱۳۱۷ قمری» ، بنیاد افشار، تهران ۱۳۷۲

۲۳- سایکس، سرپرستی : «سفر نامه ژنرال سرپرستی سایکل یا ده هزار میل درایران»، ترجمه حسین سعادت نوری، انتشارات لوحه، چاپ اول، تهران، ۱۳۶۳

۲۴- سلطانزاده، حسین : «مقدمه ای بر تاریخ شهر و شهر نشینی در ایران»، انتشارات امیر کبیر، چاپ دوم، تهران، ۱۳۶۷

۲۵- سلطانی ، سیما، : «زاهدان، جلد اول : پیدایی شهر»، سازمان برنامه و بودجه استان سیستان و بلوچستان، نشریه شماره ۶۷، فروردین ۱۳۷۷

۲۶- شاریه، ژان برنار، «شهرها و روستاها»، ترجمه سیروس سهامی نشر نیکا، ۱۳۷۳

۲۷- شالین، ککلود : «دینامیک شهری یا پویایی شهرها»، ترجمه دکتر اصغر نظریان، انشارات معاونت فرهنگی آستان قدس، چاپ اول، ۱۳۷۲

۲۸- شکویی، حسین، «دیدیگاههای نو در جغرافیای شهر» جلد اول، انتشارات سمت تهران، ۱۳۷۳

۲۹- شکویی، حسین، «فلسفه جغرافیا»، انتشارات گیتا شناسی، چاپ هشتم، تهران ۱۳۷۳

۳۰- شورت، جان رنه، «نظم شهری، درآمدی بر شهرها، فرهنگ و قدرت»، ترجمه اسماعیل چاوشی، انتشارات دانشگاه تربیت معلم، چاپ اول، ۱۳۸۱

۳۱- شهر و خانه : «طرح جامع شهر زاهدان»، ۱۳۶۵

۳۲- شهر و خانه،« طرح جامعه شهر سازی حریم شهر زاهدان»، ۱۳۸۱

۳۳- شیعه، اسماعیل : «با شهر و منطقه در ایران»، انتشارات دانشگاه علم و صنعت، ۱۳۷۹

۳۴- شیعه، اسماعیل : « مفدمه ای بر مبانی برنامه ریزی شهری در ایران»، انتشارات دانشگاه علم و صنعت

۳۵- صادق زاده شیراز، مهدی «بررسی جمعیت زاهدان» پایان نامه کارشناسی ارشد، ۱۳۸۱

طوب، عزت الله، «بررسی شهری بافت معماری زاهدان»، مرکز پژوهش سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۵۶

۳۶- عابدین در کوش، سعید : «در آمدی به اقتصاد شهری»، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ سوم، تهران، ۱۳۸۰

۳۷- عبدالرحمان بن خلدون، «مقدمه ابن خلدون»، ترجمه محمد پروین گنابادی، جلد اول، چاپ نهم، ۱۳۷۹

۳۸- عسگری، ناصر، مقدمه ای بر شناخت سیستان و بلوچستان. بی نا، بی تا

۳۹- غراب،کمال الدین، «بلوچستان یادگار مطرود قرون»، انتشارات کیهان، چاپ دوم، تهران ۱۳۶۴

۴۰- فرمانفرما، فیرو میرزا، «سفرنامه کرمان و بلوچستان» به کوشش منصوره اتحادیه نظام مافی، انتشارات بابک، تهران ۱۳۶۰

۴۱- فرید، یدالله ، «جغرافیا و شهر شناسی»، انتشارات دانشگاه تبریز، چاپ سوم، تبریز ۱۳۷۳

۴۲- فورون، رمون و اشتوکلین، یوهان، «زمین شناسی و زمین ساخت فلات ایران»، ترجمه صادق حداد کاوه و حسن حسنعلیزاده، انتشارات علمی فرهنگی، تهران، ۱۳۶۸

۴۳- کاستللو، وینسنت فرانسیس، «شهرنشینی در خاورمیانه»، ترجمه پرویز پیران و عبدالعلی رضایی، نشر نی، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۱

۴۴- کتابی، احمد، «نظریات جمعیت شناسی» انتشارات ىانشطاه تهران سمت، ۱۳۵۴

کرزن، جرج ن، «ایران و قضیه ایران»، جلد اول، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ چهارم، تهران ۱۳۷۳

۴۵- لینچ، کوین، «تئوری شکل خوب شهر»، ترجمه سید حسین بحرینی، انتشارات دانشگاه تهران، تهران ۱۳۷۶

۴۶- مرتضوی، شهناز، «رابطه فرهنگ با مدیریت منابع انسانی و رفتارهای سازمانی» انتشارات نخل، ۱۳۷۹

مجتهد زاده، پرویز، «امیران مرزدار و مرزهای خاوری ایران»، ترجمه حمید رضا ملک محمدی نوری، نشر شیرازه، تهران ۱۳۷۸

۴۷- محمودی، فرج الله، «ویژگیهای پیکر شناسی زمین در حوضه آبریز زاهدان» پژوهشهای جغرافیایی شماره ۲۹، سال بیست و چهارم، تیرماه ۱۳۷۱

۴۸- مرکز آمار ایران، «سالنامه آماری کشور ۱۳۷۵»

۴۹- مرکز آمار ایران، «سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن شهرستان زاهدان» در سالهای ۱۳۳۵ تا ۱۳۷۵

۵۰- مزینی، منوچهر، «مقالاتی در باب شهر و شهر سازی»، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳

۵۱- مشهدی زاده، دهاقانی، ناصر، «تحلیلی از ویژگیهای برنامه ریزی شهری در ایران»، انشتارات علم و صنعت، چاپ سوم، تهران ۱۳۷۸

۵۲- معتمد، احمد : «منشا یابی ماسه های زاهدان»، معاونت پژوهشی دانشگاه تهران و معاونت عمرانی استانداری سیستان و بلوچستان

۵۳- ناصح، ذبیح الله، «بلوچستان»، انتشارات کتابخانه ابن سینا، تهران ۱۳۴۵

۵۴- نگارش، حسین و خسروی، محمود در «کلیات ژئومورفولوژی ایران»، انتشارات دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان ۳۷۷

۵۵-نظریان،اصغر:(جغرافیای شهری ایران)،انتشارات پیام نور ،۱۳۷۷ ،ص۲۰۴

۵۶- وبر، ماکس، «شهر در گذر زمان» ترجمه شیوا کاویانی، شرکت سهامی انتشارات تهران، ۱۳۷۵

۵۷- وحیدنیا، سیف الله , «سفرنامه بلوچستان از علاء الملک» انتشارات وحید، چاپ اول، تهران ۱۳۶۴

منابع فرانسوی و انگلیسی :

۱- Bandarian , Esfandiar : Zahdedan Croisscance d une cille du sud – est  del Iran , 1999 , Directeur de these : M . Marcel Bazin profwsseur

۲- Richard , Frederi : De la polarization a la fragmentation socio spatiale , processus de recomposition urbaine a Londres , 2001

۳- Majors . J . Lovett and E . Smith : Estem Persia vol. I The Geograply , London, Macmilan and co . 1876

مقدمه

با توجه به روند سریع شهر نشینی، افزایش جمعیت، کمبود زمین و تحولات اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی جوامع موجب دگرگونیهای کالبدی در شهرها شده است.پس از انقلاب صنعتی آپارتمان نشینی شکل نوینی به خود گرفت و جنبه های گوناگون زندگی بشری  از جمله نظام های سکونتگاهی را تحت تاثیر قرا رداد موج این تاثیر گذاری از کشورهای صنعتی آغاز گشت و به کشورهای در حال توسعه از جمله ایران رسید.

توسعه آپارتمان نشینی نه تنها در شکل گیری و روند شهر نشینی تاثیر داشته است بلکه رشد کالبدی و فیزیکی شهرها را دگرگون ساخته است .رشد فزاینده و شتابان جمعیتی و فیزیکی شهر زاهدان و به دنبال آن توسعه آپارتمان نشیی از این منظر قابل توجه است به طوری که جمعیت این شهر در طی هشتاد سال از کمتر از ۵۰۰۰ نفر در هسته اولیه (حدود سال ۱۳۰۰) به ۱۷۴۹۵ نفر در ۱۳۳۵ و به ۴۱۹۵۱۸ نفر در ۱۳۷۵ رسیده است و پیش بینی می شود که در ۱۳۸۰ به ۵۴۸۸۸۶ نفر رسیده باشد و این افزایش که رشد جمعیت متوسط ۲۷/۸ درصد در این سالها را داشته است گسترش فیزیکی فزاینده شهر را نیز توجه می کند این رشد همراه با پدیدآمدن شرایط خاص سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پدیده آپارتمان نشینی را در زاهدان تقویت خواهد نمود . در این راستا با بهره گیری از نظریات کلاسیک و مدرن در زمینه تکوین و تکامل شهرها و نظریات ساخت شهرها، شهرنشینی را از دو بعد عوامل درونزا و برونزا بررسی کرده و در انتها به طریق مطالعه میدانی تاثیر برآیند این دو دسته عوامل را بر توسعه آپارتمان نشینی مورد آزمون قرار داده ایم نتایج حاصله از آن بدین گونه است که رشد شتابان شهر زاهدان عمدتا ناشی از عوامل برونزا شامل عوامل سیاسی و اداری دولت می باشد.

این پژوهش شامل شش فصل است که از میان آنها بعد از فصل اول که بیان مسئله است سه فصل بر مبنای مطالعات کتابخانه ای ویک فصل بر مبنای مطالعات میدانی شکل گرفته است و در فصل ششم نیز نتیجه گیری و آزمون فرضیات را آورده ایم.

۱-۱-  طرح مساله :

نظام سکونتگاههای شهر ی پس از انقلاب صنعتی دچار تغییر و تحولات زیادی از نظر اقتصادی سیاسی فن آوری و کالبدی شده است و در سالهای اخیر نرخ رشد سکونتگاههای شهری از سکونتگاههای روستایی پیشی گرفته است . با توجه به رشد روز افزون شهر نشینی وجمعیت شهرها و با به هم خوردن نظام سلسله مراتبی و رابطه بین شهرها و روستاها روند شهر نشینی متعادل نبوده و مشکلات زیادی را از نظر اقتصادی اجتماعی سیاسی و کالبدی ایجاد نموده است که در ناحیه مورد مطالعه این روند حاکم بوده و در صورتی که از دیدیگاه جغرافیای کاربردی نظام رشد و توسعه تعیین نشود تبعات زیادی را به دنبال خواهد داشت این وضعیت را می توان بحرانی نامید . لذا در این رساله به دنبال پاسخگوی به این سئوال هستیم که شهر نشینی چه تغییر و تحولاتی داشته و در راستای این تغییر و تحولات چه چالشهایی ایجاد شده است و چه راهکارهایی می توان برای ساماندهی و رشد توسعه ارائه نمود  .

۲-۱-  ضرورت تحقیق :

عوامل بسیاری در روند شهر نشینی شهرها نقش دارند که بعضی از آنها در حوزه اقتصادی و برخی دیگر در حوزه اجتماعی سیاسی و محیطی مطرح میگردند بدین معنا که شهرها با توجه به بستر محیطی خود و با بهره گیری ا زتوانها و ویژگیهای اقتصادی و اجتماعی و سیاسی شرایط لازم را جهت توسعه پیدا می کنند .

توسعه شهرها از جمله شهر زاهدان به عنوان مرکز استان سیستان و بلوچستان وبا توجه به موقعیت خاص جغرافیایی خود ابعاد تازه ای پیدا کرده است .

توسعه افقی این شهر در سالهای اخیر و همچنین افزایش جمعیت موجب نگرانی مدیران شهر شده است که با توجه به این نابسامانیها شکل توسعه شهر از حالت افقی به عمودی تغییر نماید بنابر برخی از سیاستهای دولت ساخت مجتمع های مسکونی آپارتمانی در سالهای اخیر در زاهدان گسترش پیدا کرده است لذا در این رساله سعی شده است روند شهر نشینی در زاهدان از آغاز تاکنون مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد و همچنین ضروری است بدانیم توسعه آپارتمان نشین چه پیامدهایی در روند زندگی ساکنین داشته است .

۳-۱-  قلمرو تحقیق :

ناحیه مورد مطالعه در این پژوهش شهر زاهدان می باشد که در ۶۰ درجه و ۵۲ دقیقه شرقی و عرض ۲۹ درجه و ۳۰ دقیقه شمالی واقع شده است

شهر زاهدان با جمعیت ۵۴۸۸۸۶ نفر در سال ۱۳۸۰ مرکز و اولین شهر بزرگ استان سیستان و بلوچستان می باشد

۴-۱ اهداف تحقیق :

اهداف کلی :

بررسی و تحلیل روند شهر نشینی در زاهدان با تاکید بر آپارتمان نشینی

اهداف اختصاصی:

۱- مطالعه ساختار جغرافیای شهر زاهدان و نقش آن درمنطقه

۲- بررسی عوامل درون زا و برون زا در روند شهر نشینی زاهدان

۳- بررسی روند شکل گیری وتوسعه شهر نشینی و تغییرات کارکردی شهر زاهدان

۴- بررسی توسعه آپارتمان نشینی و فرهنگ آپارتمان نشینی در زاهدان

۵- بررسی چالشهای موجود در روند شهر نشینی و آپارتمان نشینی در زاهدان

۶- ارائه راهکارهای مناسب برای توسعه و رفع مشکلات

۵-۱- سئوالات اساسی :

۱-آیا روند شهر نشینی در زاهدان سیر تاریخی و تکاملی خود را طی کرده است ؟

۲-آیا عوامل رشد شتابان شهری درونی است یا بیرونی؟

۳-با توجه به روند بالای شهر نشینی در زاهدان آیا توسعه آپارتمان نشینی می تواند جوابگوی نیاز مسکن ساکنین باشد ؟

۴-آیا توسعه آپارتمان نشینی در زاهدان می تواند فرهنگ آپارتمان نشینی را تقویت کند ؟

۶-۱- فرضیات پژوهش :

۱-به نظر می رسد شهر نشیتی زاهدان نسبت به شهر نشینی نیمه شرقی کشور فاقد سیر تاریخی و تکاملی است و پدیده جدیدی محسوب می شود .

۲- با توجه به جدید بودن پدیده شهری رشد شتابان شهری زاهدان بیشتر ناشی از عوامل برونزا از جمله سیاستهای کلان دولت در برنامه ریزی توسعه از بالا و سیاست قطب رشد می باشد

۳- به نظر می رسد عواملی چون محدودیت امکانات شهری و گران بودن زمین و همچنین سرمایه گذاریهای دولت و بخش خصوصی در زمینه مسکن موجب گسترش آپارتمان سازی و آپارتمان نشینی در زاهدان شده است .

۴- به نظر می رسد در سالهای آینده با توجه به آپارتمان سازی و آپارتمان نشینی می توان فرهنگ آپارتمان نشینی را تقویت نمود .

۷-۱ روش تحقیق :

نوع تحقیق از نظرهدف، کاربردی و از نظر روش ماهیت، روش تحلیلی و توصیفی می باشد

مراحل علمی اجرای این طرح به ترتیب عبارتند از :

۱- مطالعه کتابخانه ای

۲- مطالعه میدانی از طریق مشاهده و نمونه گیری

۳- تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده

۴- نتیجه گیری آزمون فرضیه ها و ارائه راهبردها

در روشهای نمونه گیری : تجزبه و تحلیل اطلاعات در مطالعه میدانی از نمونه گیری طبقه بندی استفاده شده است زیرا از شرایط خاص این نوع نمونه گیری تفاوت های نسبتا زیادی بین مجتمع های آپارتمانی و تفاوت کم در بین افراد هر مجتمع می باشد و این روش با نوع و اهداف این پژوهش نیز هماهنگی دارد .

بنابراین در این پژوهش ابتدا براساس روش نمونه گیری طبقه بندی شهر را به مناطق مختلف دسته بندی کرده ایم و شاخص این طبقه بندی نیز مجتمع های آپارتمانی مناطق بوده است که براساس مطالعات اولیه و مشاهده و اطلاعات شخصی محقق و در بعضی موارد پرس و جو از افراد مطلع و آشنا با شهر انجام گرفته است سپس در هر مجتمع با شماره گذاری کلیه بلوکها در نقشه مربوطه اقدام به نمونه گیری تصادفی ساده نموده و یک بلوک را از میان بلوکهای هر مجتمع به تصادف انتخاب کرده ایم سپس در هر یک از مجتمع ها بلوکها را با روش نمونه گیری سیستماتیک به تعداد نمونه های تعیین شده از واحدهای مسکونی موجود(نمونه گیری توسط پرسشگر)انجام شده است برای این کار پرسشگر ابتدا با دور زدن بلوک و تمام شماری واحدهای مسکونی به تعداد آنها واقف گشته(N)و براساس تعداد نمونه مورد نظر(n)عدد K را که فاصله نمونه گیری نامیده می شود یافته و به طریق سیستماتیک با شروع از نقطه شمال شرقی آن در جهت عقربه های ساعت نمونه ها را انتخاب نموده ایم .

جامعه آماری :

جامعه آمار ی در این پژوهش کلیه سرپرست های خانوار در شهرستان زاهدان می باشد که حدود ۰۰۰/۸۰ خانوار برآورد می شود .

 جامعه نمونه :

 تعداد ۲۰۰ خانوار به صورت نمونه گیری طبقه بندی و سیستماتیک با هدف ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی و جمعیتی آپارتمان نشینان انتخاب شده است برای تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از روشهای آماری استفاده شده است

۸-۱ پیشینه تحقیق :

در مورد روند شهرنشینی در ایران مطالعات نسبتا زیادی انجام شده است اما در مورد روند شهرنشینی در زاهدان که مورد نظر پژوهش است مطالعاتی در قالب پایان نامه و رساله انجام گرفته است اما در خصوص آپارتمان و آپارتمان نشینی در ایران مطالعات جامع و کاملی انجام نگرفته است و در شهر زاهدان هم هیچ گونه مطالعاتی در این خصوص انجام نشده است .

برخی کتابها و مقالات موجود در موردروند شهر نشینی در ایران عبارتند از :

– امانی، مهدی : «شهر گرایی و شهر نشینی در ایران» انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۰

– پیران، پرویز: «شهر نشینی شتابان و ناهمگون» سال دوم شماره ۱۶ بهمن ۱۳۶۷

– چاوشی، اسماعیل «بنیادهای تاریخی شهر و شهر نشینی در سیستان و بلوچستان» فصلنامه تحقیقات جغرافیایی شماره ۴۴ بهار ۱۳۷۶

– حبیبی، سید محسن، «مقدمه ای بر تاریخ شهر نشینی در ایران» دانشگاه تهران، ۱۳۶۷

– حسامیان، فرخ و دیگران «شهر نشینی در ایران» نشر آگاه، ۱۳۶۳

– سلطانزاده، حسین «مقدمه ای بر تاریخ شهر و شهر نشینی در ایران» انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۷

– هادیانی، زهره «جغرافیایی شهری زاهدان» دانشگاه شهید بهشتی ۱۳۷۲

– مشهدیزاده دهاقانی«تحلیلی از ویژگیهای برنامه ریزی شهری در ایران»انتشارات دانشگاه علم و صنعت،۱۳۷۸

-کریمی پور، ناهید«پژوهش پیرامون جغرافیایی شهری زاهدان» دانشگاه سیستان وبلوچستان، ۱۳۷۱

۹-۱ محدودیت تحقیق :

با توجه به این که موضوع پژوهش بررسی و تحلیل روند شهرنشینی در زاهدان با تاکید بر آپارتمان نشینی می باشد اطلاعات کم و ناقص و قدیمی در رابطه با این پژوهش یافت می شود که مشکلات عمده ای را به وجود می آورد به طور خلاصه به برخی از انها اشاره خواهیم کرد .

مهمترین مشکلی که در این پژوهش عنوان شد کمبود منابع و ماخذ در خصوص آپارتمان و آپارتمان نشینی است .

از جمله مشکلات این پژوهش عدم همکاری بعضی از ادارات و سازمانهای دولتی و همچنین عدم همکاری مردم در خصوص جواب دادن به پرسشنامه ها می باشد که زیاد تملایلی برای جواب دادن از خود نشان نمی دادند .

۱-۲- شهر چیست

به عبارت ساده ،شهر را می توان یک واحد اجتماعی و سیاسی، یک واحد فعالیتی، فیزیکی و جمعیتی دانست. به عبارت کلی تر، شهر عبارت از الحاق یک مکان فیزیکی با مردم ساکن آن است. ولی می توان این تعریف را کاملتر نمود و گفت: شهر مجموعه ای از ترکیب، عوامل طبیعی، اجتماعی و محیطهای ساخته شده توسط انسان است که در آن جمعیت ساکن متمرکز شده است. جمعیت در این مجموعه به صور منظمی درآمده و آداب و رسومی را برای خود ابداع کرده است. علاوه برآن، این جمعیت به صورت مختلف تخصص یافته، ولی از نظر تولید انرژی و غذا معمولا” وابستگی شدیدی به مجموعه های مشابه با طبیعت با مجموعه های روستایی دارد.

شهر به معنای کامل یک سیستم باز است، یعنی نمی تواند از هر نظرکامل و  مجموعه ای از تمام عناصر لازم جهت ادامه حیات خود باشد. بنابراین بطور مجزا و جدا از سایر نقاط نمی تواند به فعالیت خود ادامه دهد. بنابراین مبادله احتیاجات فیزیکی، طبیعی و اقتصادی ،اجتماعی، فرهنگی و خلاصه تمام ضروریات بین شهر و دیگر واحدهای زیستی، از مهمترین شرایط ادامه حیات شهرهاست.

برای شهر یعنی پدیده ای که همه آن را می شناسیم و به روشنی به وجود آن آگاهی داریم، تعاریف زیادی شده است. اگر تمام شهرهای دنیا را نیز مطالعه کنیم به یک مفهوم کلی نخواهیم رسید. ولی قدر مسلم آنست که وقتی صحبت از شهر می شود، معمولا” پدیده ها و تصاویری در ذهن انسان شکل می گیرد که غیر از آن چیزهائیست که در روستاها وجود دارد.

۲-۲-تعاریف مختلف شهر

تعریف عددی: تعریف عددی ساده ترین تعریفی است که می توان از شهر نمود. زیرا یکی از بهترین وجه تمایز بین شهر و ده، تعداد جمعیت آنست. براساس عدد می توان شهر را چنین تعریف نمود: مرکزی از اجتماع نفوس که در نقطه ای گردآمده و تراکم و انبوهی جمعیت در آن از حد معینی پایین تر نباشد. براین اساس در بیشتر ممالک، حد جمعیت شهر ۲۵۰۰ نفر است. یادآور می شود که تعداد و رقم شاخص برای شناخت شهر، هم از نظر زمانی و هم از نظر مکانی متفاوت است، و مهمتر آنکه در هر کشور بنا به موقعیت خاص آن کشور حد جمعیت شهر تفاوت می کند. مثلا”، در فرانسه مقیاس شناخت شهرازده، تعداد ۲۰۰۰ نفر ساکن است. در آلمان ،چکسلواکی و ترکیه هم، رقم ۲۰۰۰نفرملاک مشخص شده از روستا است . در ایالات متحده و مکزیک رقم ۲۵۰۰ نفر و در هلند و یونان و ایران ۵۰۰۰ نفر و در ایرلند رقم ۱۵۰۰ نفر مشخص کننده شهری بودن یا روستائی بودن یک نقطه می باشد. بعضی معتقدند، منطقه شهری به مناسبت آنکه دائما” در حال توسعه است و شهرها را نمی توان در یک چهار دیواری قرار داد که بتوان حدود و تعداد آنها را مشخص کرد، بهتر است که به این گونه موارد بجای کلمه شهر، منطقه شهری اطلاق شود. تعریف آماری و عددی ضمن آن که تعریف روشن و ساده ایست، ولی از نظر علمی نمی توان آن را تعریف جامعی دانست.

تعریف تاریخی: برخی از علما معتقدند که مراکزی که از قدیم نام شهر به آنها اطلاق شده است، به عنوان شهر شناخته می شوند و در واقع به افتخار قدمتی که دارند، همیشه شهر باقی می مانند.

تعریف حقوقی: نوع دیگر تعریف شهر تعریف حقوقی واداری است. در دوره های گذشته، شهرها دارای امتیازاتی بودند که در روستاها وجود نداشت. مانند بسیاری شهرهای قرون وسطایی که حق داشتند برای خود بازار داشته باشند، یا به خدمات نظامی بپردازند. در حالی که روستاها از این امتیازات برخوردار نبودند.

تعاریف دیگری نیز از شهر شده است که ذیلا” به اهم آنها اشاره می شود:

–         شهر جائی است که شغل سکنه آن غیر ازکشاورزی باشد.

–         سیمای شهر و مناظر و مساکن آن ، وجه تمایز شهر با روستا است.

–         شهر جائی است که در آن نوع مسکن، رفتار، درآمد، سیمای شهری و پوشاک مردم آن با روستا متفاوت است.

به نظر جغرافیدانان،شهر منظره ای مصنوعی از خیابانها، ساختمانها، دستگاهها و بناهایی است که زندگی شهری را امکان پذیر می سازد. جغرافیدانان، شهر را به عنوان یک واحد مجزا بحساب نیاورده و ارتباط متقابل آن را با منطقه و کشور مورد مطالعه قرار می دهند. روهم رفته از تعاریفی که ذکر شد، هر چند که هیچ کدام به دلایلی آنطور که باید گویا نمی باشند، شاید بتوان برای شهرها مشخصاتی قائل شد. این مشخصات می تواند از نظر جمعیتی، مساحت نوع مشاغل، روابط مردم، امکانات رفاهی و تاسیسات عمومی، عوامل تجاری و اداری و صنعتی، بافت و ساختمان فیزیکی، تصاویری از شهر را در ذهن بوجود آورد. در حقیقت شهر جایی است با جمعیتی تعلیم یافته در بخش خدمات اداری، بانکداری، آموزش و پرورش، بهداشت، صنایع و کارخانه های بزرگ، با سبک زندگی متفاوت از جامعه روستایی.

۳-۲- عوامل موثر در تکوین و تکامل شهرنشینی

جغرافیا دارای یک دیدگاه ترکیبی است که در تحلیل خود از عوامل محیط طبیعی نظیر: ژئومورفولوژی، هیدرولوژی،اقلیم، پوشش گیاهی و زندگی حیوانی؛ عوامل انسان ساخت همچون: مکان گزینی صنعتی، کشاورزی و انباشت سرمایه و همچنین عوامل محیط اجتماعی مانند: جنبشهای اجتماعی در شهرها، برخوردهای قومی- مذهبی، تاثیر ایدئولوژی ها و سیاستها در محیط، نقش ادیان در فضای جغرافیایی و نظایر اینها سخن می گوید(شکویی؛ ۱۳۷۵،ص ۳۹و۳۸و۲۷)

این دیدگاه به جغرافیدان کمک می کند که علاوه بر مطالعه عینیت پدیده های مکانی- فضایی، روابط بین آنها را نیز در بستر زمان با توجه به شرایط طبیعی، اجتماعی و اقتصادی مکان مورد بررسی قرار دهد و سازمان فضایی زیستگاههای انسانی، شهری و ناحیه ای را نتیجه مستقیم فرایندهای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و نهادی بداند(شکویی؛ ۱۳۷۵، ص ۱۱۹- ۱۱۸).

از این رو در تعیین عوامل مؤثر در تکوین وتکامل شهر نشینی که مد نظر این تحقیق است نظریه های گوناگونی مورد بررسی قرار می گیرد که ما آنها را به دو دسته نظریه های کلاسیک (درونزا)ونظریه های مدرن (برون زا)تقسیم کرده ومورد مداخله قرار می دهیم .

۱-۳-۲- دیدگاههای کلاسیک (درونزا)در شکل گیری شهرها

اساسی ترین نظریه های کلاسیک در مورد پیدایش شهر وشهر نشینی عبارتند از:

الف)نظریه هیدرولیک یا مبنای محیط گرایی :مفهوم مازاد تولید

ب)نظریه اقتصادی یا شهر به عنوان یک بازار

ج)نظریه شهر به عنوان یک پایگاه نظامی ودفاعی

د)نظریه مذهبی گسترش معابد وعبادتگاهها(شکویی؛۱۳۷۳،ص۱۴۵-۱۳۷)

ه)موقعیت چهار راهی در ایجاد شهرها

۱-۱-۳-۲-نظریه هیدرولیک یا مبنای محیط گرایی:مفهوم مازاد تولید

در تاریخ اقتضای این یک حکم کلی است که تمدن واقعی تنها در نقاطی می تواند ریشه بگیرد که خاصیت زمین زراعتی و وضع اقلیمی، تولید اضافی آذوقه را میسر و مهیا کرده باشد. چرا که بشر فقط در این شرایط توانایی آن را می یابد که از اجبار به صرف کردن همه نیروها و تمامی اندیشه اش در راه حفظ خویش رهایی پیدا کند.(مرزبان؛ ۱۳۵۶، ص ۱۰۶)

چنان که کوین لینچ نیز معتقد است که شهرهای اولیه پس از یک انقلاب کشاورزی که طی آن نباتاب و حیوانات اهلی شده و کشاورزان به تشکیل مجتمع های زیستی کوچک و دائمی پرداختند، پدیدار گردید. این یک شرط لازم برای ظهور شهرها بود اما کافی نبود. در بسیاری از موارد کشاورزی دائمی بوجود آمدن مستقل شهرها نیانجامید. نباتات اهلی در حدود ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در سومر پدیدار شد، در حالی که اریدو*که اولین شهری است که ما در این منطقه می شناسیم حدود ۴۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح وجود داشته و چندین هزارنفر را در خود جای می داده است(لینچ؛ ۱۳۷۶،ص ۴-۳)

این نظریه که تاثیر عوامل محیطی را در ایجاد شهرها مبنا قرار می دهد بی شک با عقاید راتزل نزدیک است، زیرا در رابطه با شرایط طبیعی و تاثیر مستقیم آن در زندگی و فرهنگ انسان در نیمه دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم با عقاید راتزل(۱۹۰۴- ۱۸۴۴)روبرو هستیم. وی بر رابطه شرایط طبیعی سیاره زمین با فرهنگ انسانی تاکید بسیار دارد. بعدها نظریه علمی او جغرافیدانان معروف آمریکایی مثل ویلیام موریس دیویس ، الن چرچیل سمپل والسورث هانتینگتن را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد و گسترش مرزهای محیطی را به همه زوایای زندگی انسانی سبب می گردد(شکویی؛۱۳۷۵،ص ۲۹)

توسعه کشاورزی- که باعث بدست آوردن مازاد محصول می شود- تا حدود بسیاری به یک سیستم آبیاری پیشرفته و همه این موارد سازمانهای اجتماعی و سیستمهای اداری بستگی دارد. وجود این تحولات از  ویژگی های شهری به شمار می رود و پیامد تحولات مذکور به یک نوع سازمان یابی شهری منجر می شود.

برخی از طرفداران نظریه هیدرولیک، در پیدایش شهرها معتقدند گذر از کشت بارانی به سیستم آبیاری در تاریخ همواره با رشد سریع جمعیت، تمرکز گرایی، ساختن بناهای یادبود قشر بندیهای اجتماعی وگسترش یافتن جنگها همراه بود و بدین ترتیب سکونتگاههای شهری بوجود آمده است. بنابراین می توان گفت در بررسیهای شهری بر مبنای مازاد محصول، مسئله آبیاری از عوامل اصلی پیدایش شهرها و توسعه شهرنشینی است.(شکویی؛۱۳۷۳،ص ۱۴۳- ۱۴۱)

البته، جان رنه شورت در کتاب خود عکس این مطالب را بیان می کند و معتقد است که این فرضیه ای نسبتا” ظریف است و با استناد به کتاب«اقتصاد و شهرها»۱۹۶۲ از خانم جین جاکوبز، می گوید که شهرها بوجود آورنده محصولات کشاورزی هستند، و این موتور تجارت شهری بود که کشاورزی را به حرکت درآورد. انقلاب کشاورزی دلیل توسعه شهری نبود بلکه نتیجه منطقی آن بود(شورت؛ ۱۳۸۱ص ۱۴-۱۰).

در هر حال، اگر نظریه جان رنه شورت نیز درست باشد، باز هم تفاوتی در این موضوع ندارد که عوامل درونی در ایجاد شهرهای اولیه موثر بوده اند و عوامل برونزا کمتر در تکوین آنها نقش داشته اند.

۲-۱-۳-۲ نظریه اقتصادی: شهر به عنوان یک بازار

سازمان اقتصادی در تغییرات فضایی، نقش عمده ای دارد. هر سازمان اقتصادی از طریق تاثیر در تغییرات جمعیتی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و تکنولوژیکی ،سبب تغییرات فضایی می شود. البته  این امر به صورت تاثیرات متقابل علت و معلولی عمل می کند. از این رو سازمان اقتصادی هم تاثیر گذار و هم تاثیر پذیر می باشد. اما تاثیر گذاری سازمان اقتصادی در تغییرات فضایی بسیار توانمند است، در عین حال سازمان اقتصادی در تغییرات سیاسی نیز موثر می افتد.

 از قدیمی ترین نظریاتی که در رابطه با تاثیر عوامل اقتصادی و افزایش بازده تولیدی در تکوین و شکل گیری شهرها مطرح شده نظریه ابن خلدون است . وی منشاء بنیاد شهرها را خصوصیات تجمل خواهی بشر و زندگی در ناز و نعمت می داند و آن را بیشتر با نحوه زندگی اقتصادی بشر مربوط می داند، که ابتدا فقط نیازهای ضروری خود را تولید و سپس با افزایش بازده تولیدی به خواستهای تجملی هم روی می آورد. به عبارت دیگر، شهر را محل طبقه حاکم می داند که برای ارضای نیازهای تجملی خود، از افراد دیگر جامعه استفاده می کند (ابن خلدون؛ ۱۳۷۹، ص ۲۳۰- ۲۲۹ و همچنین در کوش؛۱۳۸۰، ص ۱۹-۱۸)

در نظریه های اقتصادی ، شهر مرکز مبادله کالا و کانون اصلی تجارت شناخته می شود، که با آنچه خانم جین جاکوبز می گوید تطابق دارد. در این نظریه شهر کانون برخورد مسیرهای تجاری به شمار می آید که در بخش بازار، این مسیرها به هم می رسند. برای حفظ ثروت شهر و امنیت تجاری آن ، اطراف شهر برج و بارو می سازند تا دفاع از آن امکانپذیر شود. عده ای از محققان نه تنها اساس شهرهای اولیه، بلکه شکل گیری بسیاری از شهرهای قرون وسطایی اروپا را در قلمرو تجاری آنها جستجو می کنند*. این عده تا آنجا پیش می روند که تمدن انسان را زاده غریزه تجاری انسان می دانند(شکویی؛ ۱۳۷۳، ص ۱۴۳).

در کنار این موضوع، ماکس وبر معتقد است علاوه بر اینکه می توانیم شهر را از نظر اقتصادی تعریف کنیم، اما این خصیصه به خودی خود به عنوان یگانه خصیصه ممیزه شهر، مناسب به نظر نمی آید. چرا که در این تعریف شهر همانا زیستگاه ساکنانی خواهد بود که در درجه اول از راه بازرگانی و نه کشاورزی زندگی می کنند و این متضمن آن خواهد بود که زیستگاههای جمعی را که از اعضای خانواده تشکیل می شود و دارای یک بنیاد معاملات عملا”موروثی است، مانند نمونه روستاهای مبادله گر روسیه و آسیا، نیز در مفهوم شهر بگنجانیم و لازم است که نوعی«تنوع» در انجام معاملات را به خصیصه های شهری افزود.

تنوع اقتصادی شهر می تواند حداقل بر دو پایه استوار باشد اول، بر پایه وجود املاکی که به صورت فئودالی اداره می شوند ودوم بر پایه وجود بازار ،به مثابه مکان مبادله ثروت . روش دیگر ایجاد تنوع اقتصادی ،اهمیت جامعتری برای «شهر»دارد وآن حضور داشتن در مکان استقرار یک مرکز دادو ستد کالا ،آنهم به طورمنظم ونه اتفاقی است .بنابراین در این حالت از شهر به عنوان محلی سخن می گویم که ساکنان محلی آن ،بخش مهمی از خواسته های اقتصادی روزانه خود را در بازار محلی بر آورده می کنند .

ماکس وبرهمچنین انواع شهرهای اقتصادی ،مانند شهر مصرف کننده،شهر تولید کننده وشهر سوداگر را مطرح می کند (وبر؛۱۳۷۵،ص۶۸-۶۴)

برخی طرفداران نظریه پیدایش شهرها در نتیجه عامل تجاری ،معتقدند حدود سال ۹۰۰۰قبل از میلاد ،تجارت محلی با گروههای شکارچی مجاور باعث پیدایش شهرها شده است .در آغاز تجارت این مراکز شهری ،حیوانات زنده و انواع دانه ها بود .موقعیت بازار ،شکل اصلی شهر را نشان می داد ودر یک فضای بزرگ ،معامله پایاپای شهروندان وبازرگانان نواحی مجاور صورت می گرفت (شکویی؛۱۳۷۳،ص۱۴۴)

۳-۱-۳-۲-نظریه شهربه عنوان یک پایگاه نظامی ودفاعی

در این نظریه عده ای از مردم ضرورتا”برای دفاع از سکونت گاههای خود دور هم جمع می شدند ومسئله دفاع هسته اولیه شهر را بوجود می آورد .در برابر این نظریه عده ای از محققان معتقدند مسئله دفاع در شهرها –البته نه در همه آنها –مهم به نظر می رسد اما لازم است ابتدا در یک مکان ،زمینه های مساعدی برای زندگی دسته جمعی فراهم شود تا دفاع از آن نیز ضرورت یابد .شاید بتوان این نظریه را چنین توجیه کرد که در شهرها از همان آغاز پیدایش باید به مسئله دفاع توجه می شد وبه موازات تجمع مردم وایجاد سازمانهای شهری مسئله دفاع نیز اهمیت بیشتری می یافت (شکویی؛۱۳۷۳،ص۱۴۵-۱۴۴).

در این نظریه عامل دفاعی به عنوان یک عامل درونی در ایجاد شهرهای اولیه مطرح است .لازم به ذکر است که این عامل در شهرهای امروزی بدلیل اینکه توسط قدرتهای مرکزی ودولتها بوجود می آید وگاها”برای حفظ مرزها ووجود یک موقعیت استراتژیکی نظامی دولتها اقدام به ایجاد پایگاههای نظامی ودفاعی می نمایند وهمین امر نیز منجر به ایجاد شهر در اطراف آن خواهد شد ،به عنوان یک عامل بیرونی در نظر گرفته می شود وآن را در قسمت بعد توضیح خواهیم داد.

۴-۱-۳-۲-نظریه مذهبی،گسترش معابد وعبادتگاهها

فوستل دوکولانژ،که ارائه دهنده وپیشگام نظریه شهر محسوب می شود ،نهاد حساس شهر را دین دانسته است .هسته اصلی اجتماع پیش از شهر نشینی ،خانواده بود که نقطه تمرکز وتجمع خود را در قلب ،نهاد دینی خود وستایش پدر به عنوان کشیش می یافت واتحاد چند خانواده قلب یا هسته فراتری (قبیله)را تشکیل می داد؛چند قبیله نیز مشروط بر اینکه دین هر یک محترم شمرده شود ،با هم متحد می شدند روزی که چنین اتحادی صورت گرفت،شهر به وجود آمد نقطه تبیین کننده در پیدایش شهر اتحاد دینی واستقرار قلب ومرکز شهر بود .شهر شکل جدیدی از تقدیس را برای پرستش عمومی پیش گذارد .در واقع ،شهر باستانی نوعی اجتماع دینی بود(وبر؛۱۳۷۵،ص۵۹).

بطور کلی طرفداران نظریه مذهبی در پیدایش شهر ها معتقدند عوامل مذهبی در برهم پیوستن گروههای مختلف اجتماعی در سکونتگاههای مختلف انسانی ونیز در تمرکز جمعیت وپیدایش شهرها بویژه در دوره های قدیم بسیار موثر بوده است .چنانکه در بسیاری از شهرهای اولیه ،قدرت اصلی در دست کاهنان شهر بود ومازاد تولید به دستور کاهنان یا در انبارهای شهر ذخیره می شد وبه مصرف می رسید ویا با تولیدات سکونتگاههای مجاور مبادله می شد .بدون شک عامل مذهب از عوامل اصلی در پیدایش وتوسعه شهر نشینی در دوره های قدیم بوده است (شکویی؛۱۳۷۳،ص۱۴۶)

۵-۱-۳-۲-موقعیت چهارراهی در ایجاد شهرها

علاوه بر نظریات فوق چارلزاچ ،کولی در مورد چگونگی ایجاد شهرها به مسئله حمل ونقل اهمیت می دهد .به اعتقاد وی اگر چه در زمان گذشته شهرها در نزدیکی مراکز مذهبی وپایگاههای نظامی قرار داشت وبرخی شهرها از لحاظ موقعیت تابع ملاحظات سیاسی بود ،اما زمینه های نخستین موقعیت شهرها را مسئله حمل ونقل تشکیل می داد وشهرها معمولا”در مصب رودخانه های مهم ومناطق ویژه ای از تپه ها ودشتها بنا می شد (وبر؛ص۳۳-۳۲ومزینی؛۱۳۷۳ص۲۴-۲۱).منابع تاریخی مملو از نمونه هایی است که چگونه ناتوانی وسایل حمل انسان وکالا سبب رشد شهرهای سر راهی شده، در دو سوی راههای مهم ارتباطی سکونتگاههای گذری بسیاری روئیده ودر زمان های بعد برخی به کلان شهرهای عظیمی تبدیل شده اند (پیران؛۱۳۷۰ص۶۱-۶۰).

۲-۳-۲-دیدگاههای مدرن (برونزا)در شکل گیری شهرها

---