عنوان :

مقاله اوضاع سیاسی زمان میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی

تعداد صفحات : ۲۶

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

دوران صدارت میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی تنها بخش کوچکی از حیات سیاسی وی را تشکیل می دهد اما مشارالیه قبل از رسیدن به صدراعظمی محمدشاه، درگیر مسائل سیاسی ایران بود، به علاوه پدر و اجداد او نه تنها در سلسله قاجاریه بلکه در سلسله های زندیه و صفویه نیز مصدر خدماتی بوده اند که در سه قسمت ذیل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

۱٫ شرح حال قائم مقام و خانواده وی.

۲٫ قائم مقام در زمان حیات فتحعلی شاه.

۳٫ صدارت قائم مقام

میرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانی پسر میرزا عیسی فراهانی مشهور به میرزا بزرگ قائم مقام اول در سال ۱۹۱۳ هـ.ق در هزاوه فراهان، اراک متولد گردید. خاندان وی از اهل علم و ادب بوده و سالها به نیکی مشغول خدمتگزاری سلاطین سلسله های حاکم در ایران بوده اند. جد وی به نام میرزا حسین متخلص به وفا در ۱۱۸۰ هـ.ق مطابق با ۱۷۶۶ م وارد خدمت زندیه شد. میرزا حسین دو برادر به نامهای محمدحسن و میرزاعلی داشت. وی به ترتیب در زمان حکومت صادق خان زند(۹۵-۱۱۹۳ هـ.ق)، جعفرخان زند(۱۲۰۳-۱۲۰۰ هـ.ق) و لطفعلی خان زند(۱۲۹۰-۱۲۰۳ هـ.ق) مقام وزارت داشت و پس از انقراض سلسله زندیه به دست آقا محمد خان قاجار، حاضر به خدمت در دستگاه قاجارها شد. بعد از چندی درخواست رفتن به عتبات را کرد و برادرزاده خود میرزا بزرگ(قائم مقام اول) را به جای خود در خدمت قاجارها گذاشت و با برادر خود محمدحسن به عتبات رفت.

در سال ۱۲۱۳ هـ.ق فتحعلی شاه، عباس میرزا را که فرزند بزرگ او بود، در سن ۱۱ سالگی به ولیعهدی و نیابت سلطنت انتخاب و او را با وزارت میرزا عیسی قائم مقام و سپهسالاری نظام الدوله راهی آذربایجان نمود. چندی از این انتخاب نگذشته بود که در اثر درایت و کاردانی میرزا عیسی اوضاع آذربایجان و مناطق خوی و سلماس نظم و انضباط خاصی پیدا کرد که موجب رضایت فتحعلی شاه قرار گرفت.

بنا به نوشته رضاقلی خان هدایت در کتاب روضه الصفای ناصری، میرزا عیسی در ولایت آذربایجان نظمی نهاد که مافوق آن متصور نه و نظامی قرار داد که منظم تر از آن در ایران سپاهی آراسته نگردید. مانند بعضی وزرا، رشوه گیر و عشوه پذیر نبودی و انجام کار خلایق را جهت صلاح دولت و رضای خالق می نمودی، هر شبی صفی در خدمتش بار داشته و کار می گذرانید و احدی بی موقع به محفلش نرفتی و سخنی بی وقت در حضرتش نگفتی.

واژه های کلیدی: قائم مقام، صدارت، فتحعلی شاه، محمدشاه

فهرست مطالب

مقدمه    ۱
۱٫ اوضاع سیاسی زمان قائم مقام فراهانی    ۲
۲٫ شرح حال قائم مقام و خانواده ی وی    ۳
۳٫ اصلاحات نظامی قائم مقام فراهانی    ۵
۴٫ میرزا ابوالقاسم قائم مقام در زمان فتحعلی شاه    ۷
۵٫ صدارت قائم مقام    ۱۲
۶٫ علل برکناری قائم مقام    ۱۷
منابع    ۲۳

منابع و ماخذ:

۱٫ امیرکبیر و ایران، فریدون آدمیت

۲٫ امیرکبیر قهرمان مبارز، آیه ا… هاشمی رفسنجانی

۳٫ کارنامه سیاسی قائم مقام، دکتر سیف الرضا شهابی

۴٫ دیوان قائم مقام، مجتبی برزآبادی

مقدمه

بر ما ایرانیان پوشیده نیست که زندگی در این مرز و بوم کهن و عزیز حاصل تلاشها، مجاهدتها، جان نثاری های عزیزانی است که زندگی شریف خود را وقف این وطن نموده اند. افرادی چون قائم مقام فراهانی، امیرکبیر، جلال الدین خوارزمشاه و آریو برزن ها و رئیسعلی ها و… .

آبرو و زندگی خویش را در گرو سربلندی ایران نهاده اند. و در انقلاب اسلامی نیز شهیدان سربلند بی شماری از جمله شهید بهشتی، شهید چمران، شهید همت، شهید باکری و شهید رجایی و… خلاصه

ز مستی بر سر هر قطعه زین خاک                     خدا داند چه افسرها که رفته

 ۱- اوضاع سیاسی زمان میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی

فتحلی شاه در سال ۱۲۵۰ هـ.ق به منظور سرکشی و جمع آوری مالیات معوقه شیراز عازم اصفهان گردید و در تاریخ ۱۹ جمادی الاخر سال ۱۲۵۰ هـ.ق در سن ۶۸ سالگی و پس از ۳۷ سال سلطنت در اصفهان درگذشت. جنازه وی به قم منتقل و در آنجا به خاک سپرده شد.

از خصوصیات بارز وی علاقه مفرط به زن و مال و زراندوزی بود. وی بیشتر علاقه مند به عیش و عشرت بوده تا جنگجویی. پیشرفتهایی هم که در کارهای کشوری و لشکری نصیب او گردید به طور عمده از وجود برخی از فرزندان او، از قبیل عباس میرزا و محمدعلی میرزا دولتشاه بود.

به هنگام فوت فتحعلی شاه ۵۷ پسر، ۴۶ دختر، ۲۹۶ نوه پسری، ۲۹۲ نوه دختری و ۱۵۶ متعلقه منسوب به او در قید حیات بودند.[۱]

به دنبال فوت فتحعلی شاه کشمکشهای داخلی و مداخلات دولتین روسیه و انگلستان برای تعیین جانشین وی آغاز گردید. گرچه محمدمیرزا، پسر عباس میرزای نایب السلطنه و نوه فتحعلی شاه خواسته دولت روسیه از یک سو، و وصیت فتحعلی شاه از سوی دیگر جانشین شاه محسوب می شد؛ اما، مدعیانی چند از برای جانشینی وی قد علم کردند، یکی از آنان به نام ظل السلطان خود را جانشین فتحعلی شاه معرفی و خود را عادل شاه نامید. به علاوه عبدالله خان امین الدوله آخرین صدراعظم فتحعلی شاه نیز به لحاظ مخالفت با سلطنت محمدشاه، نه تنها مساعدتی برای جلوس او به تخت سلطنت نکرد، بلکه مشکلاتی نیز در سر راه حکومت وی به وجود آورد. اما، از آنجا که محمدشاه از وجود وزیر مقتدر و سیاستمدار مبرزی همچون میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی برخوردار بود، بزودی مشکلات موجود بر سر راه حکومت وی مرتفع و زمینه برای سلطنت او مهیا گردید.

گرچه دوران صدارت میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی تنها بخش کوچکی از حیات سیاسی وی را تشکیل می دهد اما مشارالیه قبل از رسیدن به صدراعظمی محمدشاه، درگیر مسائل سیاسی ایران بود، به علاوه پدر و اجداد او نه تنها در سلسله قاجاریه بلکه در سلسله های زندیه و صفویه نیز مصدر خدماتی بوده اند که در سه قسمت ذیل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

۱٫ شرح حال قائم مقام و خانواده وی.

۲٫ قائم مقام در زمان حیات فتحعلی شاه.

۳٫ صدارت قائم مقام

۲- الف) شرح حال قائم مقام و خانواده وی

میرزا ابوالقاسم قائم مقام ثانی پسر میرزا عیسی فراهانی مشهور به میرزا بزرگ قائم مقام اول در سال ۱۹۱۳ هـ.ق در هزاوه فراهان، اراک متولد گردید. خاندان وی از اهل علم و ادب بوده و سالها به نیکی مشغول خدمتگزاری سلاطین سلسله های حاکم در ایران بوده اند. جد وی به نام میرزا حسین متخلص به وفا در ۱۱۸۰ هـ.ق مطابق با ۱۷۶۶ م وارد خدمت زندیه شد. میرزا حسین دو برادر به نامهای محمدحسن و میرزاعلی داشت. وی به ترتیب در زمان حکومت صادق خان زند(۹۵-۱۱۹۳ هـ.ق)، جعفرخان زند(۱۲۰۳-۱۲۰۰ هـ.ق) و لطفعلی خان زند(۱۲۹۰-۱۲۰۳ هـ.ق) مقام وزارت داشت و پس از انقراض سلسله زندیه به دست آقا محمد خان قاجار، حاضر به خدمت در دستگاه قاجارها شد. بعد از چندی درخواست رفتن به عتبات را کرد و برادرزاده خود میرزا بزرگ(قائم مقام اول) را به جای خود در خدمت قاجارها گذاشت و با برادر خود محمدحسن به عتبات رفت.[۲]

در سال ۱۲۱۳ هـ.ق فتحعلی شاه، عباس میرزا را که فرزند بزرگ او بود، در سن ۱۱ سالگی به ولیعهدی و نیابت سلطنت انتخاب و او را با وزارت میرزا عیسی قائم مقام و سپهسالاری نظام الدوله راهی آذربایجان نمود. چندی از این انتخاب نگذشته بود که در اثر درایت و کاردانی میرزا عیسی اوضاع آذربایجان و مناطق خوی و سلماس نظم و انضباط خاصی پیدا کرد که موجب رضایت فتحعلی شاه قرار گرفت.[۳]

بنا به نوشته رضاقلی خان هدایت در کتاب روضه الصفای ناصری، میرزا عیسی در ولایت آذربایجان نظمی نهاد که مافوق آن متصور نه و نظامی قرار داد که منظم تر از آن در ایران سپاهی آراسته نگردید. مانند بعضی وزرا، رشوه گیر و عشوه پذیر نبودی و انجام کار خلایق را جهت صلاح دولت و رضای خالق می نمودی، هر شبی صفی در خدمتش بار داشته و کار می گذرانید و احدی بی موقع به محفلش نرفتی و سخنی بی وقت در حضرتش نگفتی.[۴]

۳- اصلاحات نظامی قائم مقام

میرزا بزرگ در طول خدمت خود در نزد عباس میرزا، نهایت جهد و کوشش را برای اصلاح امور ایران به کار برد. به ضعف اصلی نظام حاکم بر ایران که همان ضعف بنیه نظامی بود، پی برد. لذا در اثر تدبیر و درایت و بینش و توصیه های  او بود که اقداماتی برای تجدید ساختار قشون بعمل آمد.

بعد از آمدن ژنرال گاردن به ایران و ارائه طرحهایی در این زمینه با پشتیبانی عباس میرزا و حسن تدبیر میرزا بزرگ قائم مقام، اصلاحاتی در ساختار قشون ایران به وجود آمد. دسته های سواره نظام تشکیل گردید. نظام آذربایجان را سرباز و نظامیان عراق و مازندران را جانباز لقب داد و یوسف خان گرجی به سمت سپهداری انتخاب گردید.[۵] همچنین با توصیه و انتخاب میرزا بزرگ اولین گروه از محصلین ایرانی مرکب از ۵ نفر، به خارج از کشور و برای ادامه تحصیل به لندن اعزام شدند.