عنوان :

مقاله تعدیل کیفر حبس در حقوق کیفری ایران

تعداد صفحات : ۱۷۶

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

مجازات به عنوان یکی از انواع واکنش اجتماعی همواره شاهد تحولاتی در جهت مبارزه مناسب تر علیه بزهکاری و بزهکاران و نیز تامین امنیت اجتماعی بوده است ومجازات حبس به عنوان یکی از مجازتهای اصلی در قوانین جزایی اکثر کشورها از جمله ایران در گذشته و حال بوده است. ولی در قرن بیستم علی الخصوص سالیان پس از جنگ جهانی دوم تحت تاثیر اقدامات جنبش دفاع اجتماعی با تاکید بر رعایت حقوق بشر و سازمان های بین المللی با صدور اسنادی مانند: میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (۱۹۶۶) و قواعد توکیو (۱۹۹۰) و نیز تحت تاثیر مطالعات سنجش، گستردگی استفاده از مجازات حبس زیر سوال رفته و سلب آزادی برای موارد مهم و خطرناک مجاز شمرده شده است.

زندان به عنوان یکی از قدیمی ترین مجازاتهای سنتی امروزه دیگر توقعات دانشمندان و اندیشمندان حقوق جزا مبنی بر اصلاح و تربیت مجرمین و دفاع از جامعه را به خوبی برآورده نمی سازد. با توجه به افزایش تکرار جرم جنبۀ سزادهی و بازدارندگی و اصلاح و بازپروری مجازات سالب آزادی اعتبار و اهمیت خود را از دست داده است. زندان امروزی صرفه نظر از اینکه هزینه های اقتصادی کلانی را بر جامعه تحمیل می کند به مدرسه جرم ساز تبدیل شده مکانی که مجرمین اتفاقی در کنار مجرمین حرفه ای گرد هم می آیند و در این راستا تجارب و تفکرات مجرمانه به سهولت مبادله می گردد، زندان نه تنها مجرمین را اصلاح نمی کند بلکه در اکثر موارد فرایند بازپروری اجتماعی را دشوار می سازد یا به تأخیر می اندازد.

استفاده از سیاست جایگزینی در قلمرو مجازات سالب آزادی در بسیاری موارد می تواند بر کاهش جمعیت کیفری و کاهش تکرار جرم و همچنین کاهش هزینه سازمان زندانها و احیاناً افزایش درآمد دولت ها از طریق اعمال جایگزین هایی مثل جزای نقدی و … منجر شود.

به لحاظ پاره ای مشکلات و معایب وارده بر حبس استفاده از مجازات سالب آزادی بطور گسترده غیرضروری است (مثل جرم زا بودن زندان- تعارض با اصل شخصی بودن مجازاتها-مشکلات بهداشتی-تعارضات جنسی)

 بنابراین در این تحقیق سعی شده که کل موضوعات مورد بحث در دو بخش تنظیم گردد. در بخش اول که به تعریف لغوی و اصطلاحی زندان پرداخته شده است و متعاقب آن از تاریخچه زندان در دنیا و ایران می گوییم که دارای چه سابقه ای می باشد. و اینکه علل گرایش به سمت انتخاب جایگزین های حبس چیست و زندان دارای چه معایبی است که باعث رویگردانی مسئولین نظام از آن شده است. و در آخر این بخش به بیان مفاهیم و اهداف و فواید جایگزین ها پرداختیم و در بخش دوم به بیان انواع جایگزین ها پرداختیم چه سنتی چه جدید چه نسبی و چه مطلق بیان شده می پردازیم .

واژه های کلیدی: زندان، مجازات، جایگزین، جرم، پیشگیری، آزادی مشروط، تعلیق، جزای نقدی، دوره مراقبتی، نظارت الکترونیکی

فهرست مطالب

مقدمه۱
الف: ساماندهی تحقیق۳
ب: تبیین موضوع رساله و ضرورت تحقیق راجع بر آن۴
ج: اهمیت تحقیق۷
د: اهداف تحقیق۷
ه: سوالات تحقیق۷
و: مشکلات تحقیق۸
ز: روش تحقیق۸
ی:سابقه تحقیق۸
بخش اول: مفاهیم و تاریخچه و مبانی زندان و جایگزین های ان ۱۰
فصل اول: مفاهیم و تاریخچه زندان در دنیا۱۰
مبحث اول : تعریف لغوی و اصطلاحی زندان۱۰
مبحث دوم: تاریخچه زندان در دنیا۱۳
فصل دوم: تاریخچه و انواع زندان در ایران۱۸
مبحث اول: تاریخچه زندان در ایران ۱۸
مبحث دوم : انواع زندان در ایران۲۳
گفتار اول: زندان بسته۲۴
گفتار دوم: مجتمع حرفه آموزی و کار درمانی۲۴
گفتار سوم: موسسات صنفی، کشاورزی یا خدماتی۲۵
فصل سوم : زندان در اسلام۲۶
مبحث اول : موارد جواز حبس در فقه۲۹
فصل چهارم : عوامل عملی و نظری گرایش به جایگزین های حبس و مبانی آن۳۳
مبحث اول: عوامل عملی ناکارآمدی کیفر حبس۳۴
گفتار اول: شکست مجازات حبس در دستیابی به اهداف۳۵
بند اول: ناتوانی در پیشگیری از جرم۳۵
بند دوم: شکست برنامه های اصلاح و درمان۳۸
گفتار دوم: جرم زا بودن محیط زندان ۴۰
گفتار سوم: تعارض با اصل شخصی بودن مجازاتها۴۳
گفتار چهارم: هزینه اقتصادی زندان۴۷
گفتار پنجم: تراکم جمعیت زندان و کمبود فضای مناسب۵۰
گفتار ششم: مشکلات بهداشتی موجود در زندان۵۰
گفتار هفتم: اثر روانی و نامطلوب زندان بر زندانی۵۱
گفتار هشتم: از بین رفتن حس مسئولیت۵۳
مبحث دوم: مبانی نظری ناکارامدی کیفر حبس و طرح جایگزین های آن۵۴
گفتار اول: تحولات کیفری و گسترش زندان ۵۴
۱- دیدگاه مکتب کلاسیک۵۴
۲- دیدگاه مکتب نئوکلاسیک۵۵
۳- دیدگاه مکتب تحققی۵۵
۴- دیدگاه مکتب دفاع اجتماعی ۵۵
گفتار دوم: نظریات جرم شناختی۵۶
بند اول: جرم شناسی کلاسیک۵۷
بند دوم: جرم شناسی واکنش اجتماعی۵۸
الف: جرم شناسی تعامل گرا (نظریه برچسب زنی) ۵۹
ب: جرم شناسی سازمانی۵۹
ج: جرم شناسی انتقادی و شاخه های آن۶۰
گفتار سوم: مسئول پرداخت ضرر و زیان افرادی که بیگناه بازداشت شده اند ۶۲
الف: در شرایطی که قاضی مرتکب قصور شده باشد۶۴
ب: در صورت عدم تقصیر قاضی۶۵
ج: جبران ضرر معنوی ۶۶
فصل پنجم : مفهوم- مبانی- تاریخچه- اهداف و فواید جایگزین حبس۶۷
مبحث اول: تاریخچه و مفهوم جایگزین های حبس۶۷
گفتار اول: تاریخچه۶۷
گفتار دوم: مفهوم ۶۸
بند اول: جایگزینی تقنینی۷۰
بند دوم: جایگزینی قضایی۷۱
مبحث دوم: مبانی قانونی برنامه های جایگزین حبس در سیاست جنایی۷۲
گفتار اول: سیاست جنایی بین المللی و منطقه ای در زمینه تحدید کیفر حبس و جایگزین آن۷۲
گفتار دوم: سیاست جنایی ملی ایران در زمینه تحدید کیفر حبس و جایگزین آن۷۶
مبحث سوم: اهداف و فواید و ویژگی های و شرایط (کلی) جایگزین حبس۷۶
گفتار اول: اهداف و فواید جایگزین حبس۷۶
بند اول: اهداف۷۶
بند دوم: فواید ۷۷
گفتار دوم: ویژگی ها و شرایط جایگزین۷۸
بند اول: ویژگی ها ۷۸
بند دوم: شرایط ۸۱
الف: فرهنگ سازی لازم ۸۱
ب: داشتن قانونی مدون و صریح۸۳
ج: جرم موضوع جایگزین۸۴
د: مجرمان موضوع جایگزین۸۵
مبحث چهارم: ماهیت کیفرهای جایگزین حبس و مزایای بکارگیری آنها۸۵
گفتار اول: ماهیت کیفرهای جایگزین۸۵
گفتار دوم: مزایای بکارگیری کیفرهای جایگزین ۸۶
بخش دوم: انواع جایگزین ها و مقررات مربوط به آنها۸۹
فصل اول: جایگزین های سنتی۹۵
مبحث اول: آزادی مشروط ۹۵
گفتار اول: تعریف و تاریخچه آزادی مشروط۹۶
بند اول: تعریف آزادی مشروط۹۶
بند دوم: تاریخچه آزادی مشروط۹۷
گفتار دوم: مبانی و قلمرو آزادی مشروط۹۸
بند اول: مبانی آزادی مشروط۹۸
بند دوم: قلمرو آزادی مشروط۹۸
گفتار سوم: شرایط و فواید آزادی مشروط و آثار آن۹۹
بند اول: شرایط آزادی مشروط۹۹
بند دوم: فواید آزادی مشروط۱۰۱
بند سوم: آثار آزادی مشروط ۱۰۱
گفتار چهارم: انتقادات وارد بر آزادی مشروط در حقوق کیفری ایران۱۰۲
مبحث دوم: تعلیق اجرای مجازات۱۰۳
گفتار اول: تعریف و تاریخچه تعلیق اجزای مجازات ۱۰۵
بند اول: تعریف تعلیق اجرای مجازات۱۰۵
بند دوم: تاریخچه تعلیق اجرای مجازات۱۰۶
گفتار دوم: اهداف و فواید تعلیق اجرای مجازات۱۰۷
بند اول: اهداف تعلیق ۱۰۷
بند دوم: فواید تعلیق ۱۰۸
گفتار سوم: شرایط اعطای تعلیق اجرای مجازات و آثار لغوی آن۱۰۸
بند اول: شرایط اعطای تعلیق ۱۰۸
بند دوم: آثار اعطای تعلیق۱۰۹
بند سوم: لغو تعلیق۱۰۹
گفتار چهارم: انتقادات وارد بر تعلیق اجرای مجازات در حقوق کیفری ایران۱۱۰
مبحث سوم: جزای نقدی۱۱۱
گفتار اول: تاریخچه و مفهوم جزای نقدی۱۱۲
بند اول: مفهوم۱۱۲
بند دوم: تاریخچه۱۱۳
گفتار دوم: ماهیت بازداشت بدل از جزای نقدی۱۱۴
مبحث چهارم: محرومیت از حقوق اجتماعی۱۱۵
گفتار اول: محرومیت از حقوق اجتماعی و خدمات عمومی و انواع آن۱۱۶
بند اول: مفهوم محرومیت از حقوق اجتماعی۱۱۶
بند دوم: انواع محرومیت از حقوق اجتماعی۱۱۷
بند سوم: خدمات عمومی و انواع آن۱۱۷
گفتار دوم: جایگاه قانونی محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان ضمانت اجرای کیفری۱۱۸
بند اول: محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان کیفر اصلی۱۱۸
بند دوم: محرومیت از حقوق اجتماعی به عنوان کیفر فرعی۱۲۳
فصل دوم: جایگزین های جدید۱۲۵
مبحث اول: دوره مراقبتی۱۲۵
گفتار اول: مفهوم و تاریخچه دوره مراقبتی۱۲۸
بند اول: مفهوم۱۲۸
بند دوم: تاریخچه۱۲۹
گفتار دوم: اهداف و قلمرو دوره مراقبتی۱۳۰
بند اول: اهداف دوره مراقبتی۱۳۰
بنده دوم قلمرو دوره مراقبتی۱۳۰
گفتار سوم: جایگاه دوره مراقبتی در حقوق کیفری ایران۱۳۰
مبحث دوم: جریمه روزانه۱۳۶
گفتار اول: مفهوم جریمه روزانه و تاریخچه۱۳۷
بند اول: مفهوم۱۳۷
بند دوم:تاریخچه۱۳۸
گفتار دوم: اهداف و فواید جریمه روزانه۱۳۸
بند اول: اهداف۱۳۸
بند دوم: فواید۱۳۹
گفتار سوم: شرایط اعطا و نحوه اجرای جریمه روزانه۱۳۹
گفتار چهارم: جایگاه جریمه روزانه در حقوق کیفری۱۴۱
مبحث سوم: خدمات عمومی۱۴۱
گفتار اول: تعریف و تاریخچه۱۴۲
بند اول: تعریف۱۴۲
بند دوم: تاریخچه۱۴۴
گفتار دوم: اهداف و فواید خدمات عمومی۱۴۵
بند اول: اهداف۱۴۵
بند دوم: فواید۱۴۵
گفتار سوم: شرایط انجام خدمات عمومی۱۴۶
گفتار چهارم: جایگاه خدمات عمومی در حقوق کیفری ایران۱۴۶
مبحث چهارم: حبس در منزل۱۴۸
گفتار اول: مفهوم حبس در منزل۱۴۹
گفتار دوم: فواید حبس در منزل۱۴۹
مبحث پنجم: نظارت الکترونیکی و مراکز گزارش روزانه۱۵۰
گفتار اول: مفهوم نظارت الکترونیکی و جایگاه آن در حقوق کیفری ایران۱۵۰
بند اول: مفهوم نظارت الکترونیکی۱۵۰
بند دوم: جایگاه نظارت الکترونیکی در حقوق کیفری ایران۱۵۱
گفتار دوم: گزارش روزانه و شرایط مشمولان و جایگاهش در حقوق ایران۱۵۱
بند اول: مفهوم مراکز گزارش روزانه۱۵۱
بند دوم: شرایط مشمولان۱۵۲
بند سوم: جایگاه این مراکز گزارش روزانه در ایران۱۵۲
نتیجه گیری۱۵۴
پیشنهادها۱۶۰
منابع۱۶۴

فهرست منابع فارسی

کتابها

۱-آنسل، مارک ، دفاع اجتماعی، ترجمه محمدآشوری و علی حسینی نجفی ابرند آبادی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ ۲-۷۵٫

۲-آشوری، محمد، آئین دادرسی کیفری، انتشارات سمت، جلد دوم، چاپ دوم، سال ۱۳۸۰٫

۳-آشوری، محمد، جایگزین های زندان یا مجازاتهای بینابین ، نشر گرایش، چاپ اول، سال ۸۳٫

۴-اردبیلی ، محمدعلی، حقوق جزای عمومی نشر میزان، جلد دوم، چاپ هفتم، سال ۸۲٫

۵-بولک،برنارد، کیفرشناسی، ترجمه علی حسین نجفی ابرندآبادی، انتشارات مجد، چاپ اول، ۷۲٫

۶-بکاریا، سزار، رساله جرائم و مجازاتها، ترجمه علی اردبیلی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، چاپ دوم، ۷۴٫

۷-پیکا، ژرژ، جرم شناسی، ترجمه علی حسین نجفی ابرندآبادی، چاپ اول.

۸-جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، انتشارات گنج دانش، چاپ دهم، سال ۸۷٫

۹-زراعت ، عباس، شرح مجازات اسلامی بخش کلیات، انتشارات ققنوس، چاپ نخست، ۷۹٫

۱۰-سازمان اصلاحات جزایی بین المللی،  خدمات عام المنفعه به منزله جایگزین برای مجازات حبس ، بی تا .

۱۱-شامبیاتی، هوشنگ، حقوق جزای عمومی، انتشارات مجد، جلد اول و دوم، چاپ چهارم، ۱۳۸۲٫

۱۲-شاملو احمدی، محمدحسین، دادسرا و تحقیقات مقدماتی، نشردادیار، چاپ نخست ۸۳٫

۱۳-صلاحی، جاوید، کیفرشناسی، انتشارات گنج دانش، جلد نخست، زمستان ۸۲٫

۱۴-صانعی، پرویز، حقوق جزای عمومی، انتشارات گنج دانش، جلد نخست، ۱۳۷۱٫

۱۵-عبدی، عباس، تأثیر زندان بر زندانی، آسیب شناسی اجتماعی، انتشارات نور، ۷۱٫

۱۶-علی آبادی عبدالحسین، حقوق جنایی، انتشارات فردوسی، چاپ اول ۶۸٫

۱۷-کی نیا، دکتر مهدی، مبانی جرم شناسی، انتشارات دانشگاه تهران، جلد سوم ۷۰٫

۱۸-گلدوزیان، ایرج، با یسته های حقوق جزای عمومی ۳-۲-۱، تهران ۸۴٫

۱۹-گودرزی، محمدرضا، تاریخ تحولات زندان، نشر میزان، چاپ دوم، ۸۶٫

۲۰-گودرزی، محمدرضا، نارسائیهای زندان، نشر میزان، چاپ نخست.

۲۱-ملک اسماعیلی، عزیز اله، حقوق جزای عمومی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ اول، ۵۵٫

۲۲-مهرا، نسرین، ترجمه جزوه متون حقوقی.

۲۳-نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، نشر دادآفرین، چاپ چهارم، ۷۹٫

۲۴-هاشمی شاهرودی، سید محمود، چرا حبس، چاپ اول، انتشارات نگاران، تهران، مهر ۸۴٫

مقاله ها

۱-اداره کل حقوق سازمان قضایی نیروهای مسلح، گزارش جرم زدایی از قانون، مجله حقوقی و قضایی دادگستری ۱/۴/۸۱

۲-اخوت، محمدعلی، شرح مواد قانونی مجازات اسلامی، ماهنامه دادرسی شماره ۲۲-۴/۷/۷۹٫

۳-اردبیلی ، محمدعلی، جایگزین های زندان کوتاه مدت در حقوق کیفری ایران، مجله تحقیقات حقوقی، شماره ۲۰ مهر ۷۶٫

۴-آشوری، محمد، بررسی جایگزین مجازات حبس، همایش بین المللی برررسی راه های جایگزین مجازات حبس، تهران ۱۹-۱۸ اردیبهشت ۸۱، مجله حقوقی و قضایی دادگستری شماره ۳۸ بهار ۸۱٫

۵-سمیعی ، علی اصغر، چگونگی تقلیل جمعیت کیفری زندانها- ماهنامه سیمرغ، شماره ۲- اول دی ماه ۸۳٫

۶-فرج الهی، رضا، حقوق تحولات کیفری، مقاله دوره کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم شناسی، دانشگاه شهید بهشتی.

۷-کوشا، دکتر جعفر و شاملو، باقر، نوآوری قانون جزای جدید فرانسه، مجله تحقیقات حقوقی، شماره ۲۰، مهر ۷۶٫

۸-محمدی، غلامعلی، محمدنژاد، قادیکدائی، پرویز، بررسی کاهش جمعیت کیفری زندان، مرکز پژوهش و آموزش سازمان زندانها، ۷۶٫

۹-میزگرد جرم زدایی از قانون، مجله حقوقی و قضایی دادگستری، شماره ۴۱، زمستان ۸۱٫

۱۰-نجفی ابرندآبادی، علی حسین، میزگرد مجازاتهای جایگزین زندان، مجله حقوقی و قضایی دادگستری شمارۀ ۳۸ بهار ۸۱٫

 پایان نامه ها:

۱-پورهاشمی، سیدعباس، زندان، هنر تنبیه یا مجازات قانونی، مجله حقوقی و قضایی دادگستری، شماره ۳۵-تابستان ۸۰٫

۲-تقی خانی-بهروز، مجازات غرامت در حقوق ایران، پایان نامه دکترا- دانشگاه تهران- ۵۱٫

۳-جائی پور، علی اکرم ، جانشین های مجازات زندان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران- ۷۵٫

۴-خالص ، ابوالفضل، جایگاه قانونی و عملی محرومیت از حقوق اجتماعی و خدمات عمومی بعنوان جایگزین مجازات سالب آزادی.

۵- عبدی،علیرضا،تأثیر زندان و بازداشتگاه بر زندگی اجتماعی متمهمان و محکومان، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه بندرعباس ۱۳۸۶

مقدمه

حبس به عنوان کیفر در تاریخ تحولات حقوق کیفری یعنی نیمه دوم قرن هیجدهم همواره به عنوان یک واقعیت گریزناپذیر وجود داشته است. هر چند در طی ادوار مختلف تحولاتی در رویکرد به فلسفه مجازات حبس پدیده آمده است. حق آزادی که پس از حق حیات اساسی ترین حق بشر محسوب می شود جایگاه خود را پیدا کرد و بر همین مبنا چهارچوب روابط قوای حاکم بر شهروندان بارها تعریف شد و حقوق شهروندی افزایش یافت و این مساله موجب قرونی تکالیف حکمرانان شد.

مردم به دنبال دولتهای پاسخگو بودند و انتظار داشتند حاکمان حقوق اولیه شهروندان را به صورت تمام و کمال حفظ و حراست کنند.

محور قرار گرفتن حقوق اساسی شهروندان بویژه آزادی، سلب آزادی از افراد را به عنوان یک استثناء کاملاً محدود مطرح کرد و گستردگی استفاده از حبس و بازداشت موقت را زیر سوال برد و سلب آزادی تنها برای موارد مهم و خطرناک مجاز شمرده شده و از این حیث به لحاظ نظری مشروعیت کاربرد حبس در شکل جاری آن دچار تردید شد و کمتر کسی می پذیرفت که از تمام مجرمان باید سلب آزادی شود.

آمارها نشان داد که حبس کیفری چه با فلسفه ارعاب بازدارندگی چه با فلسفه ا صلاح و درمان با شکست عملی مواجه شده است. در کشورهای  با نظام کیفری حبس محور، نه تنها ارتکاب جرم کاهش نیافت، بلکه آمار تکرار جرم توسط محکومین سابقه دار رقم بالایی است.۱

ضمن این شکست عملی انتقادهای گسترده ای به آثار منفی زندان هم از لحاظ اقتصادی هم از لحاظ اجتماعی صورت گرفت.

هزینه های اقتصادی بالای زندان، حرفه ای تر شدن مجرمان زندانی شده، از هم پاشیدن خانواده های زندانیان و… تنها بخشی از اشکالات زندان بشمار می رفت.۲

همه این اشکالات باعث شد حقوقدانان و متفکران علوم کیفری به دنبال یافتن جایگزین هایی برای مجازات حبس باشند در جهت تعدیل این کیفر. منظور همان اشکالات نامبرده شده در کنار شکست عملی مجازات حبس و تردیدهایی که در مشروعیت نظری مجازات زندان پدید آمده بود میباشد.

موج این تحولات به کشور ما هم رسیده است- تدوین لایحه مجازات های اجتماعی- نشان می دهد که دستگاه قضایی درصدد بر طرف کردن مشکل حبس محوری نظام کیفری می باشد نتایج یک تحقیق صورت گرفته شده نشان می دهد اکنون در قوانین کیفری ما بالغ بر هفتصد عنوان مجرمانه با مجازات حبس وجود دارد که ۶/۱۵ درصد این حبس ها شش تا نه ماه و ۳۰ درصد آنها بیش از شش ماه تا ۲ سال و بقیه بیش از ۲ سال است.۱

علاوه بر تردیدهایی که در مشروعیت نظری این مجازاتها به لحاظ حقوق بشری پیش آمده است و اشکالات عدیده ای که برای مجازات زندان برخواهیم شمرد در  رویکرد اخیر دستگاه قضایی نسبت به کیفر سالب آزادی و تحدید موارد آن دو دلیل دیگر هم وجود دارد: ۱- شکست عمل برنامه اصلاح و درمان در زندان ایران ۲- نوع نگاه ریاست قوه قضائیه_ آیه الله شاهرودی_ به مساله زندان در فقه اسلام است.۲

ایشان در سخنرانی های مختلفی از جمله در همایش مجازاتهای جایگزین حبس اشاره کردند که حبس در اسلام فقط در مواردی استثنایی استفاده می شود، بنابراین رویکرد نظام جمهوری اسلام هم باید به استفاده محدود از این مجازات باشد. با این همه، چه در ایران و چه در کشورهای دیگر، محور حرکت به سوی محدود کردن حبس است نه حذف کامل آن از نظام عدالت کیفری، زیرا با توجه به خطرناکی برخی مجرمان برای آسایش و امنیت عمومی امکان حذف کیفر حبس از زراد خانه کیفری وجود ندارد.

ساماندهی تحقیق :

مجازات حبس به عنوان یکی از مجازتهای اصلی در قوانین جزایی اکثر کشورها از جمله ایران در گذشته و حال بوده است. ولی در قرن بیستم علی الخصوص سالیان پس از جنگ جهانی دوم تحت تاثیر اقدامات جنبش دفاع اجتماعی با تاکید بر رعایت حقوق بشر و سازمان های بین المللی با صدور اسنادی مانند: میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (۱۹۶۶) و قواعد توکیو (۱۹۹۰) و نیز تحت تاثیر مطالعات سنجش، گستردگی استفاده از مجازات حبس زیر سوال رفته و سلب آزادی برای موارد مهم و خطرناک مجاز شمرده شده است.

موج این تحولات اخیراً به ایران هم رسیده که تدوین لایحه قانونی مجازات اجتماعی بیانگر این امر می باشد. با توجه به نو بودن موضوع جایگزین های حبس در ایران، در حال تصویب بودن لایحه مذکور و توجه ناچیز و اندک قانونگذار کیفری ایران به این موضوع، در این تحقیق به بحران عملی و نظری مجازات حبس (عوامل عملی و نظری موثر بر طرح جایگزین های حبس)، مبانی قانونی و مفهوم و اهداف ویژگی ها و شرایط کلی جایگزینهای حبس و نیز جایگاه برنامه ها و راهکارهای اتخاذ شده در قبال این بحران ها و قواعد و مقررات مربوط به جایگزین های حبس در حقوق کیفری ایران جایگزین های سنتی و جدید (از باب تسامح ) نسبی و مطلق در حقوق کیفری ایران پرداخته شده است.

نتایج بدست آمده در این تحقیق با توجه به سوالات آن بیانگر موارد زیر بوده است: طبق آمارها و مطالعات انجام شده مجازات حبس از لحاظ نظری و عملی (ناتوانی در رسالت ها و اهدافش و مشکلات وارده بر زندان مانند مشکلات اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و روانی) با بحران و ناکارامدی روبرو بوده است.

– منظور از جایگزین های حبس، مفهوم موسع آن است و  اجرای مفید و موثر روش های جایگزین حبس نیازمند داشتن قانونی صریح و کامل و نیز فرهنگ سازی لازم می باشد.

– علی رغم پیش بینی جایگزین هایی در حقوق کیفری ایران برای مجازات حبس، همواره این مجازات به عنوان بهترین واکنش در مقابل بزهکار به شمار می رود.

بنابراین در این تحقیق سعی شده که کل موضوعات مورد بحث در دو بخش تنظیم گردد. در بخش اول بحث شکلی قضیه است و بیشتر موضوعات پایه ای و سوابق موضوع است. که این اطلاعات بیشتر کتابخانه است که از کتاب های در دسترس و سایت های اینترنت گرفته شده است. که در این بخش به تعریف لغوی و اصطلاحی زندان پرداخته شده است و متعاقب آن از تاریخچه زندان در دنیا و ایران می گوییم که دارای چه سابقه ای می باشد. و اینکه علل گرایش به سمت انتخاب جایگزین های حبس چیست و زندان دارای چه معایبی است که باعث رویگردانی مسئولین نظام از آن شده است. و در آخر این بخش به بیان مفاهیم و اهداف و فواید جایگزین ها پرداختیم و در بخش دوم به بیان انواع جایگزین ها پرداختیم چه سنتی چه جدید چه نسبی و چه مطلق بیان شده می پردازیم و به فراخور پیشنهاداتی ارائه خواهیم کرد. و در آخر به نتیجه گیری از مطالب بیان شده پرداختیم و به فرا خور پیشنهاداتی بیان شده است.

 تبیین موضوع رساله و ضرورت راجع به آن

مجازات به عنوان یکی از انواع واکنش اجتماعی همواره شاهد تحولاتی در جهت مبارزه مناسب تر علیه بزهکاری و بزهکاران و نیز تامین امنیت اجتماعی بوده است حال با توجه به نقشی که آزادی در زندگی افراد ایفا می کند ایجاد محدودیت یا سلب آن به عنوان ضمانت اجرای هنجارها و ارزش های مورد احترام جوامع از دیرباز به عنوان رایج ترین ابزار مقابله با بزهکاران مورد توجه بوده است زیرا سرافکندگی و رنج حاصل از آن می تواند موجب ارعاب و بازدارندگی و جبران خطای ارتکابی را فراهم نماید.

روش ها و کیفیت اجرای این ضمانت اجرا به تدریج در ادوار مختلف تحول یافته و از حالت تنبیهیِ صدف به جنبه اصلاحی و در نهایت به عنوان وسیله بازپروری اجتماعی بکار گرفته شد.

هر چند زندان مجازاتی شایع و معمول است و به کرات اجرای آن از طرف علمای حقوق جزا و جرم شناسی و سازمانهای بین المللی توصیه شده است اما نباید از نظر دور داشت که زندان به شرطی می تواند موجبات تنبه و اصلاح و تربیت بزهکار را فراهم آورد و او را برای زندگی اجتماعی آماده سازد که با روش های صحیح علمی و قضایی به موقع اجرا گذاشته شود وگرنه جز به گمراهی کشاندن محکومان و ایجاد فساد و آلودگی غیرقابل اصلاح برخی از آنان و ازدیاد تکرار جرم ثمره دیگری نخواهد داشت. سلب آزادی افراد ممکن است به علل و اشکال مختلفی انجام شود گاه به لحاظ تسهیل در امر تحقیق و بازپرسی تا تعیین تکلیف فرد بازداشت شده و گاه نیز به عنوان مجازات و کیفر عمل مجرمانه به کار می رود.

سلب آزادی موقت برای تسهیل در رسیدگی جنبه احتیاطی و تامینی داشته و معمولاً با هدف جلوگیری از تبانی و فرار متهم یا امطای آثار و دلایل ارتکاب جرم صورت می گیرد. در حالیکه سلب آزادی به عنوان مجازات پس از اثبات بزهکاری به موجب رای دادگاه و با هدف مورد نظر مقنن به منظور جلوگیری از تکرار جرم و تنبیه یا اصلاح و تربیت محکوم صورت می گیرد.

مجازات سالب آزادی ممکن است کوتاه مدت یا بلندمدت باشد در حبس کوتاه مدت به لحاظ کوتاهی زمان اقامت محکوم علیه هیچ گونه برنامه اصلاحی در مورد وی قابل اعمال نیست و معایب آن موجب مناقشات بسیاری گردیده است. در مورد خطری که زندان کوتاه مدت از لحاظ فساد مجرمین اتفاقی و تبدیل آنها به مجرمین به عادت دارند اعتراض دارند. در حبش های کوتاه مدت پس از انجام آزمایش ها بر روی محکوم برای مدت اقامت وی برنامه ریزی های تربیتی- حرفه ای- آموزشی صورت گرفته و با عنایت به فرصت کافی برای اصلاح و بازسازی او مساعی لازم انجام می گیرد.

مجازات سالب آزادی به ویژه حبس های کوتاه مدت در عمل با مشکلات عدیده ای مواجه گردید. جمعیت کیفری زندان و تکرارکنندگان جرم به طور روز افزون افزایش یافت. با توجه به شکست عملی اندیشه اصلاح و درمان امروزه تردیدهای فزاینده ای نسبت به نقش کیفر سالب آزادی اعم از کوتاه مدت و بلندمدت و مشروعیت آن ایجاد گردیده و از  رواج اولیه آن بیش از پیش کاسته شد. اندیشمندان حقوق کیفری اکنون برای گریز از مشکلات زندان ها ضمن تحدید قلمرو این مجازات راه حل هایی را ارائه می کنند که فاقد معایب سالب آزادی بوده و در بردارنده کنترل اصلاح، جبران، پیشگیری مناسب برای این مجازات باشد. یکی از مهمترین راه ههای تحدید این مجازات تدابیر جایگزین می باشند که ضمن برآورده کردن هدفهای کیفری هزینه های مادی و معنوی اجرای مجازات زندان را کاهش می دهند. در این اندیشه به زندان به مثابه آخرین حربه نگریسته می شود و تا هنگامی که دیگر شیوه های کیفردهی دسترسی پذیر و سودمند باشد توسل به زندان ناموجه تلقی شده است. این جایگزین ها از نظر تاریخی ابتدا با جایگزین های زندان کوتاه مدت وارد قلمرو نظام کیفری شد و به تدریج توسعه یافت و در قوانین جزایی کشورهای مختلف وارد شد برخی از آنها به شکل جایگزین حبس دست قاضی را بازگذاشت تا به جای کیفر حبس به آنها توسل جوید و برخی دیگر به شکل مستقل یک نوع مجازات تلقی شده و بر سیاهه ی کیفرها افزوده شدند.

در نظام کیفری ایران ضمن شناسایی مجازات سالب آزادی، تحت تاثیر اندیشه های کیفرشناسان از بدو قانون گذاری تدابیری نیز برای تحدید یا اجتناب از آن در نظر گرفته شد و در دوره های مختلف قانونگذاری تحولاتی را پشت سر نهاده است.

 اهمیت تحقیق

تحقیق حاضر به طور کلی به این خاطر حائز اهمیت است که روش های جایگزین احتمال اصلاح و بازپروری کردن بزهکاران و امکان پیشگیری از تکرار جرم را افزایش می دهند و مجازاتها را با شدت جرم و میزان خطرناکی مجرم متناسب می کنند (فردی کردن مجازاتها) موجب کاهش ایرادات و معایب وارده بر مجازات حبس می شوند (هزینه اقتصادی بالا- جرم زا بودن زندان)

اهمیت این تحقیق در بررسی جایگزین های حبس جهت تعدیل ان به علت نو  این مساله خصوصاً در ایران در حال تصویب لایحه مجازتهای اجتماعی و توجه ناچیز و اندک قانون گذاری کشور ایران به برنامه جایگزین های حبس است.

اهداف تحقیق:

بررسی بحران عملی و نظری مجازات حبس، جایگاه برنامه ها و راهکارهای اتخاذ شده در قبال این مشکلات و بحران ها در حقوق کیفری ایران، بررسی مفاهیم، اهداف و قواعد و مقررات مربوط به جایگزین های حبس و در مجموع پیش بینی و بکارگیری برنامه و شیوه های مناسب تر برای برخورد با آثار نامطلوب مجازات حبس از یکسو و متنوع کردن ضمانت اجراها از سوی دیگر در حقوق کیفری ایران از اهداف عمده این تحقیق است.

سوالات تحقیق:

۱-ایا حبس از لحاظ عملی و از لحاظ نظری با بحران و عدم مشروعیت مواجه است ؟

۲- ایا منظور از جایگزین های حبس مفهوم موسع است؟

۳- اجرای برنامه های جایگزین حبس مستلزم رعایت چه شرایطی است ؟

۴-ایا تدابیری به عنوان جایگزین حبس در حقوق کیفری ایران پیش بینی شده است؟

۵- چه تدابیری به جای حبس می توان پیش بینی کرد که فاقد معایب آن بوده و از طریق آنها ضمن تأمین حقوق جامعه به اهداف اصلاح و پیشگیری از تکرار جرم دست یافت؟

۶-مجازات جایگزین چیست ؟ چه انواعی دارند؟ چگونه اعمال و اجرا میشود؟

۷- آیا زندان همچنان بهترین وسیله برای دفاع از اجتماع در مقابل بزهکاران است؟

۸- علل گرایش سیاست جنایی کشورهای مختلف از جمله ایران به جایگزین های حبس در قلمرو کیفر سالب آزادی چه می باشد؟

مشکلات تحقیق :

عمده ترین مشکلاتی که در راه تکمیل این تحقیق وجود دارد یکی در مورد وجود آمار رسمی و عینی مورد نیاز برای عینیت بخشیدن و مستندتر کردن ادعاهای آمده در این تحقیق در قسمت مربوط به عوامل ناکارامدی کیفر حبس بود. یکی دیگر از مشکلات کار تحقیقاتی فاصله زیاد با مراکز علمی و کتابخانه ای مختلف بوده بخصوص برای ما شهرستانی ها.و در اخر عدم همکاری سایر دانشگاهها با ما جهت انجام تحقیقات کتابخانه ای تنها به این علت که دانجوی انجا نبودیم.

روش تحقیق :

روشی که برای تحقیق بکار گرفته شده نوعاً به روش نظری بوده و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای، فیش برداری و استفاده از نظرات اساتید رشته حقوق و مراجعه به مراجع قضایی انجام شده، ولی متاسفانه با کمبود منابع مواجه هستیم.

 سابقه تحقیق:

پیش بینی جایگزین هایی برای کیفر سالب آزادی در چند دهه اخیر تحت تاثیر مطالعات جرم شناختی مورد توجه قانون گذاران مختلف قرار گرفته است.  در ایران موضوع این جایگزینی بطور مستقل و جامع مورد مطالعه قرار نگرفته است هر چند لایحه مجازاتهای اجتماعی در این خصوص تدوین شده و در موادی از پیش نویس قانون آئین دادرسی کیفری به این موضوع اشاره شده است ولی عملاً مقالاتی مختصر در ارتباط با آن در نشریات حقوقی درج شده است همچنین در این خصوص کتابی توسط دکتر محمد آشوری تدوین شده که گامی نوین در جهت شناساندن مجازاتهای جایگزین به شمار می رود. با عنایت بر تاکیدی که برای حمایت از آزادی های اساسی و همچنین دفاع موثر از جامعه در مقابل تظاهرات مجرمانه می گردد و اهمیتی که موضوع اصلاح و پیشگیری بزهکاران و پیشگیری از تکرار جرم دارد بررسی تدابیری که فاقد معایب مجازات سالب آزادی بوده و متضمن اهداف مزبور نیز باشند به عنوان جایگزین مجازات سالب آزادی ضرورت تحقیق مستقل و جامعی را در این زمینه ایجاب می کند.

بخش اول: مفاهیم و تاریخچه و مبانی زندان و جایگزین ها زندان

  قبل از اینکه وارد بحث اصلی شویم بجاست که تعریفی از اصطلاحات مطروحه ارائه دهیم تا راحت تر بتوانیم وارد مباحث شویم و در این راستا قبل از اینکه بخواهیم تاثیرات منفی زندان را بر روی زندگی افراد داخل آن بررسی کنیم و در نتیجه وجود این تاثیرات منفی به سراغ جایگزین های حبس برویم باید دید که در اصطلاح عرفی و قانونی زندان به چه معناست و دارای چه تاریخچه ای در دنیا و ایران است.

فصل اول : مفهو و تاریخچه ی زندان در دنیا

مبحث اول : تعریف لغوی و اصطلاحی زندان:

در آئین نامه های مربوط به سازمان زندانها از زندان چنین تعریفی ارائه شده است:

«زندان محلی است که در آن محکومین قطعی با معرفی مقامات ذیصلاح قضایی و قانونی برای مدت معین یا به طور دائم به منظور اصلاح و تربیت و تحمل کیفر نگهداری می شوند.۱

تعریفی که از قانون در خصوص زندان ارائه شد یک تعریفی بود که در لغت نیز زندان را بدین نام و مفهوم تعریف کرده اند:

«جای نگهداری بزهکاران و مطلق زندان منصرف به زندان کیفری است اکنون زندان محل تربیت مجرمان شده است زندانیان را اهل سجون نام نهاده اند که تقسیم بندی های مختلفی بر آن مترتب است که از آن موارد است زندان ثبت، زندان دادگستری، زندان سیاسی، زندان شرع به اختصار تعاریفی از آن را می آوریم.

زندان ثبت: قسمتی از زندان مدنی که در اداره ثبت وجود داشت و تا سال هزار و سیصدو چهل و سه بود و بعد منحل گردید.

زندان دادگستری: قسمتی زندان مدنی است برای بدهکاران و متعهدان مدنی

زندان سیاسی: زندان کسانی است که به خاطر جرائم سیاسی زندان شده اند.

زندان شحنه: قسمتی از زندان حکام عرف بود که تحت ریاست والیان قرار داشت که والی خود نایب خلیفه در اداره امور اقلیم بود.