عنوان :

مقاله  تعزیه

تعداد صفحات : ۲۳

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در این مقاله به خاستگاه و زمان پیدایی تعزیه خوانی، پیوند تعزیه با اسطوره و آیین و با دین و مذهب می پردازد.

تعزیه بیانگر وجهی از تاریخ دینی شیعیان و نمایش دهنده صورت داستانی- اسطوره ای از رخدادی واقعی- تاریخی در حوزه حیات قدسی قدیسان دین و مذهب در جهان تشیع است. هر مجلس از تعیه نمایشگر نبرد میان گروهی از نیروهای اهورایی و مینوی با گروهی از نیروهای اهریمنی و شریر در قلمرو زندگی دنیوی، و برتابنده صورت ویژه‌ای از قداست و خباثت آدمیزادگان بر روی زمین است. مسلمانان شیعه در نمایش آیینی- مذهبی تعزیه بر سنت تکرار باز می گردند و اعمال و رفتارهای آغازین نیاکان خود را، گویی که در زمان حال روی داده است، آن گونه که در تخیل دارند و می‌پسندند، تکرار می کنند و باز می نمایند. تعزیه خوانی، صحنه هایی از واقعه های تاریخی ار که حدود یکهزار و چهارصد سال از آنها گذشته و زمینه و صبغه اسطوره ای به خود گرفته اند، احیا و بازگو می کند.

در جامعه های دینی- سنتی جهان، در هر دوره و زمانی، انسانی کامل و قهرمانی برتر در ذهنیت جامعه یا در واقعیت حیات تاریخی مردم می زیسته است. نمونه این انسان والا و کامل و قهرمان برجسته در جامعه اسطوره ای ایران پیش از تاریخ، سیاوش و در تاریخ حیات اجتماعی شیعیان دوره اسلامی، حسین (ع) بوده است و هست. سیاوش یک هستی ایزدی و شخصیتی قدسی و روحانی- اسطوره ای بود که مظلومانه به شکلی سبعانه به دست گروه اهریمن نهاد کشته شد و خونش به ناحق بر خاک فروریخت و از خون او گیاهی که «سیاوشان» خوانده می شود، بر زمین رویید. حسین (ع) نیز یک شخصیت والای تاریخی- مذهبی بود که در راه عشق به خداوند، معبود حقیقی و حفظ و صیانت دین الهی در میان امت مسلمان، خون پاکش را ایثار کرد و با مرگ معصومانه و بدیع خود حماسه شهادت و نهضت سرخ عاشورا را در تاریخ قلم زد. بنابراین، نمایش تمثیلی مرگ سیاوش در آیین سوگواری سالگرد مرگش، زمینه و سرمشقی شد برای بازسازی آیین سوگ حسین (ع) در سالگرد شهادتش و برگزاری نمایش آیینی شهادت سرخ او و یارانش در مراسم تعزیه خوانی و دسته گردانی محرم.

در دوره اسلامی که عصر نیایش قهرمانان اسطوره ای پایان یافته بود و حماسه قهرمانی های حسین (ع) و مصایب و آلام او در عاشورای کربلا بر ذهنیت جامعه پرتو می افکند، مردم این شخصیت تاریخ تشیع را به یک شخصیت ازلی و اسطوره ای برازنده او تبدیل کردند و سوگ مصایب او را همچون سیاوش، قهرمان اسطوره ای به نمایش درآوردند.

در فرهنگ آسیای غربی روال داستان های سوگ آور چنین است که یک شخصیت معصوم در برابر یک شخصیت ستمگر قرار می گیرد. شخصیت ستمگر آگاهانه یا ناآگاهانه و از سر عناد شخصیت معصوم را می کشد. از آغاز هم سرنوشت شخصیت مظلوم مشخص است. تعزیه های شهادت امام حسین (ع) هم از این نوع است. البته شهادت امام حسین (ع) واقعیتی تاریخی و مسلم است، لیکن بعدها به آن شاخ و برگ نمایشی داده‌اند. شخصیت محبوب شیعان در میان همه قهرمانان هشید در فرهنگ ایران، امام حسین (ع) است. مبارزه امام حسین (ع) با یزید و شهادتش با نمونه ازلی در فرهنگ ایران می‌خواند.

واژه های کلیدی: تعزیه خوانی، اسطوره، دین و مذهب

فهرست مطالب

خاستگاه و زمان پیدایی تعزیه خوانی    ۴
پیوند تعزیه با اسطوره و آیین    ۴
پایگاه تکوین تعزیه خوانی    ۶
پیوند تعزیه با دین و مذهب    ۱۰
تعزیه، رفتاری آیینی    ۱۳
تعزیه، تکرار تاریخ در اسطوره    ۱۵
صورت های ادبی و نمایشی تعزیه    ۱۷
تعزیه نامه    ۱۷
تعزیه خوانی    ۲۰
تعزیه خوانی، یک بازی نمایشی مقدس    ۲۰

خاستگاه و زمان پیدایی تعزیه خوانی

پیوند تعزیه با اسطوره و آیین

بحث و گفتگو درباره خاستگاه تعزیه و زمان پیدایی تعزیه خوانی در جامعه ایران، دو موضوع بسیار مهم در تاریخ تعزیه پژوهی بوده است. پژوهشگرانی که در زمینه تعزیه و تعزیه خوانی بررسی و تحقیق کرده اند در مورد اصل و منشأ و تاریخ پیدایی تعیه خوانی نظرهایی گاه مشابه و گاه متفاوت با یکدیگر ارائه داده اند. هیچ یک از تعزیه پژوهان نیز در پژوهش های خود در زمینه خاستگاه و پیدایی تعزیه خوانی به یک نتیجه و نظر دقیق و قطعی نرسیده اند و همچنان راه جست و جو و تحقیق درباره این مقوله گشوده مانده است.

در سرزمین های کهن جهان، بیشتر نمایش های کلاسیک رشته پیوندی با نمایش های آیینی و ریشه در اسطوره ها، افسانه ها، عقاید و باورها و به طور کلی فرهنگ عامه مردم داشته اند. مثلاً، آیین نیایش و بزرگداشت دیونیسوس[۱]، یا باکوس[۲]، خدای تاکستان ها و باروری و شور و جذبه عارفانه، بن مایه نمایش های کلاسیک تراژدی و کمدی یونانی بوده اند. ترائوره[۳] (بی تا: ۳۳) با اشاره به این موضوع و استناد به عقیده برخی نویسندگان درباره شکل گرفتن تراژدی و کمدی هجو آمیز یونان بر اساس آیین های سری دیونیسوسی و مراسمی که به افتخار باکوس برپا می شده است، می نویسد: «نمایش های آتن، حتی پس از شناخته شدن به عنوان آثار ادبی و جدایی از مذهب،  برای مدتی طولانی بخشی از مراسم جشن و سرور بوده اند».

ایرانیان شیعه نیزبه یقین در ساختن تعزیه و به نمایش درآوردن واقعه های کربلا و حدیث مصائب سیدالشهدا به سنت نمایش های آیینی ایرانیان قدیم و شیوه اجرای مناسبک و آیین های نیاکان خود و پاره ای از عناصر اسطوره ای و حماسی سازنده نمایش های آیینی نظر داشته و از آنها بهره گرفته اند. یکی از نویسندگان مصری می‌نویسد که ایرانیان با پیش زمینه هنر تیاتر که در جامعه داشتند، توانستند از شهادت امام حسین (ع) و اصحابش درام های مذهبی بیافرینند، در صورتی که عرب ها هیچ گاه به این اندیشه نیفتادند که از این وقایع بهره بگیرند، زیرا در میانشان هنر نمایش، سنت نبود (ابوالنقه، ۶۹:۱۳۶۷).

نمایش «مصایب میترا» و «سوگ سیاوش» در ایران به احتمال قوی خاستگاه یا اصلی ترین نمونه از آیین های زمینه ساز نمایش «مصایب امام حسین» و وقایع کربلا بوده و این دو آیین در شکل گیری تعزیه خوانی تأثیر داشته اند.

ایرانیاین مهرپرست به هنگام برگزاری مناسک آیین خود، واقعه «مصایب میترا» را نیز به نمایش درآورده اند. در این نمایش چند تن از نقش آفرینان صورتک هایی بر جهره خود می زدند و روی سکویی که پیروان آیین مهری برای نیایش های مذهبی ساخته بودند، می رفتند و همراه نیایش، واقعه مصایب مهر را نشان می دادند (رضوانی: ۱۶۷:۱۳۵۷).

در سال مرگ سیاوش، مردم بخارا همراه آیین سوگواری سیاوش شهادت او را نمایش می دادند. در این نمایش، شبیه سیاوش را می ساختند و در عماری یا محملی می‌گذاشتند. این عماری یا محمل که چهار سویش باز بود روی دوش می گرفتند و مویه کنان و سینه زنان در گذرگاه ها می گرداندند.

برخی از پژوهشگران، عناصری از اساطیر بین النهرینی، آناتولیایی و مصری را نیز در شکل دادن به آیین نمایشی تعزیه مؤثر دانسته و اسطوره تموز، رب النوع جوان بین النهرین را یکی از نمونه های تأثیرگذار بر تعزیه یاد کرده اند (یار شاطر، ۱۳۵:۱۳۶۷).

برخی دیگر مسایب حضرت مسیح و شخصیت های افسانه ای و تاریخی دیگر در فرهنگ و سنت های هند و اروپا و سامی را در شکل گیری آیین تعزیه خوانی مؤثر می‌دانند. (بیمن، ۳۰:۱۹۷۹).

پایگاه تکوین تعزیه خوانی

تعزیه خوانی بیرون از حوزه مسجد و منبر و حیطه عمل و نفوذ دستگاه رسمی مذهب و دور از نظر و رأی جامعه روحانیت و در میان توده مردم دیندار و متعصب کوچه و بازار تکوین یافت و شکل گرفت. در آغاز، بسیاری از فقیهان سنت گرا با شبیه و تشبیه و تعزیه خوانی مخالفت می کردند و به لباس معصومان درآمدن و در نقش آنان ظاهر شدن و شبیه درآوردن های مذهبی را گناه و اهانت به ساحت مقدس ائمه اطهار می دانستند. این گروه روحان معتقد بودند که نباید به قصد عزاداری برای سیدالشهداء و اهل بیت و یاران او، و برا انجام دادن هر کار ثواب یا مستحب به کاری ناشایست و حرام دست زد. مثلاً، حاج زین العابدین کرمانی در رساله هفتاد مسأله، لازمه «شبیه به اهل بیت» را «علاوه بر جسارت و سوء ادب» به انبیاء و اولیاء، «تشبیه مردان به زنان» می دانست و می‌گفت این کار «در شرع مذموم است» (ستاری، ۳۲:۱۳۷۰ حاشیه).

پس از اینکه تعزیه خوانی در جامعه ایران جا افتاد و علاقه توده مردم دیندار شیعه را به سوی خود کشانید، روحانیان سنت گرا با مشاهده شور و هیجان مردم به حضور در مجالس تعزیه خوانی، و دریافت شدید نمایش مصایب ائمه بر عامه مردم و نزدیک کردن بیش از پیش مردم به مذهب و دستگاه مذهبی، دست از مخالفت با تعزیه خوانی کشدیند و رفته رفته به پذیرش آن تن در دادند و اجرای تعزیه را با رعایت شرایطی مجاز و مشروع دانستند.

سوگواری های شیعان بغداد در سده ۴ ق را می توان آغازی ترین شکل پیدایی نمایش مصایب حضرت سیدالشهداء، امام حسین (ع) به شمار آورد. بنابر گزارش هایی که از جغرافی نویسان و تاریخ نویسان اسلامی درباره وقایع سال ۳۵۲ ق در دست است، به دستور و تشویق معزالدوله دیلمی شیعیان در روز عاشورا با بستن بازارها و تعطیل کا و خرید و فروش گرد هم می آمدند و در نمایشی حزن انگیز به سوگواری می پرداختند. در این روز خیمه هایی در بازارها برپا می کردند و پلاس از خیمه ها و دکان های خود می آویختند و زنان موی سر را پریشان و صورت های خود را سیاه می کردند و در کوچه ها راه می افتادند و مویه کنان نوحه سرایی می کردند و به سر و روی خود می‌زدند (به نقل از فهیمی، ۴۶۶:۱۳۵۷-۴۶۷).

مهمتر از نمایش های سوگ شیعیان، اشاره ابن اثیر در الکامل به واقعه ای نمایشی در وقایع سال ۳۶۳ ق است. او می نویسد مردم سنی محله سوق الطعام بغداد گرد آمده بودند، گروهی از آنان زنی را شبیه عایشه ساخته و بر شتری سوار کرده بودند و همراه دو تن شبیه طلحه و زبیر با گروهی دیگر که آنها را اصحاب علی بن ابی طالب می‌نامیدند، جنگی به ظاهر در میان خود ترتیب داده بودند. فقیه برگزاری این نمایش را که در واقع نمایش جنگ جمل بود، در مقام معارضه با شیعیان کرخ، که به احتمال قوی شبیه واقعه کربلا را در عاشورا نمایش می دادند، دانسته است (همان،۴۶۸).