عنوان :

مقاله تفسیر سوره ی علق در بستر تاریخی

تعداد صفحات : ۲۴

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در این مقاله سعی شده است، با نشان دادن قرائن و شواهد تاریخی و با تکیه بر قواعد زبان شناختی، تفسیر یکپارچه و روشنی از سوره ی علق به دست داده شود.

سوره ی علق زمانی نازل شده است که مدتی از بعثت رسول خدا (ص) سپری شده و در این مدت سوره ی حمد نازل، و وضو و نماز به آن حضرت آموخته شده بود و ایشان در ملأعام نماز می گزارد و قومش را پنهانی و انفرادی به نبوت خود می آگاهانید و آنان را به آیین خود فرا می خواند؛ اما بیشتر آنان او را دروغگو شمرده و از او روی گردانیده، از نمازگزاردن او در ملأعام جلوگیری می کردند و حتی برای مقابله با آن حضرت انجمن کردند و تصمیم گرفتند که به نحوی جلوی نماز گذاشتن آن حضرت را بگیرند. آنگاه سوره ی علق نازل شد و طی آن از آن حضرت خواسته شد، با استعانت از اسم ربّ بر نمازگزاردی خود ثابت قدم باشد و از توطئه ی قومش بیم به خود راه ندهد که خداوند آنان را کفایت خواهد کرد و چنانچه باز نایستند، آنان را به عذاب دچار خواهد ساخت.

کلید واژه ها: سوره ی علق،‌ تفسیر تاریخی،‌ بعثت، نماز، قرائت، ابوجهل.

فهرست مطالب

چکیده    ۱
۱- طرح مسأله    ۲
۲- بستر تاریخی نزول سوره ی علق    ۴
۲-۱) مضامین سوره ی علق    ۴
۲-۲) شأن نزول سوره ی علق    ۵
۲-۳) روایات تشریع نماز    ۵
۲-۴) روایات مربوط به سوره ی حمد    ۶
۲-۵) روایات مربوط به اقامه ی نماز در آغاز بعثت    ۷
۲-۶) شخصیت ابوجهل    ۹
۳- تفسیر پنج آیه ی نخست در بستر تاریخی    ۱۰
۳-۱) آیات سوره ی علق    ۱۱
۳-۲) استعمال «قرآن» به معنای «صلاه»    ۱۱
۳-۳) پیوستگی پنج آیه نخست به آیات بعد    ۱۲
۴- پاسخ به یک اشکال    ۱۴
۵- پاسخ به اشکالی دیگر    ۱۶
نتیجه    ۱۹
کتابشناسی    ۲۰

کتابشناسی

ابن ابی حدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، مصر، داراحیاء، الکتب العربی،‌بی تا.

ابن حنبل، احمد، المسند، بیروت، دارصادر، بی تا.

ابن شهر آشوب مازندرانی، محمد بن علی، مناقل آل أبی طالب، قم، المطعبه العلمیه، بی تا.

ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، السیره النبویه، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا.

همو، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، ۱۴۱۷ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، ۱۴۰۱ق.

حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، بیروت، ۱۴۰۳ق.

حویزی، عبدعلی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، المطبعه العلمیه، بی تا.

دروزه، محمد عزه، التفسیر الحدیث، قاهره، ۱۳۸۳ق، قم، مؤسسه اسماعیلیان، بی تا.

سیوطی، عبدالرحمن، الاتقان فی علوم القرآن، بیروت، ۱۴۱۱ق.

همو، الدر المنثور فی التفسیر المأثور، ‌بیروت،‌ ۱۴۱۱ق.

طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،‌ قم، منشورات جماعه المدرسین فی الحوزه العلمیه، بی تا.

طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۴۰۸ق.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، ۱۴۱۱ق.

همو، تفسیر الطبری المسمّی بجامع البیان فی تأویل القرآن، بیروت، ۱۴۱۲ق.

فخر رازی، محمد بن عمرو، التفسیر الکبیر المسمّی بمفاتیح الغیب، قم، ۱۴۱۱ق.

قوطبی، محمد بن احمد، الجامع الاحکام القرآن، بیروت، ۱۴۰۸ق.

مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق.

نکونام، جعفر، درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، تهران، ۱۳۸۱٫

همو، عرفی بودن زبان قرآن، صحیفه ی مبین، اراک، ۱۳۷۸٫

واحدی، علی بن احمد، اسباب النزول، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا، افست، قم، ۱۳۶۱٫

وحید بهبهانی، محمد باقر، الفوائد الحائریه، قم، ۱۴۱۶ق.

هاشمی، احمد، جواهر البلاغه، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی تا.

یوسفی، محمد هادی، موسوعه التاریخ الإسلامی، قم، ۱۴۱۷ق.

۱- طرح مسأله

اغلب تفاسیری که از سوره های قرآن به دست داده می شود، حاصل نگرشی انتزاعی و کلی گرایانه و بریده از بستر تاریخی نزول آن ها و با تلقی ماورائی و آسمانی نسبت به زبان قرآن است؛ حال آن که این نحوه نگرش و تلقی، آدمی را از فهم صائب و صحیح مراد الهی باز می دارد.

در این مقاله برآنیم که نادرستی چنین تلقی و نگرشی را در خصوص زبان قرآن و تفسیر آن با عرضه ی تفسیری تاریخی و عرفی از سوره ی علق آشکار سازیم.

تفسیر تاریخی و عرفی سوره ی علق بر دو پیش فرض اساسی مبتنی است: یکی آن که زبان قرآن زبانی است عرفی است و به زبان عرف عام عرب حجاز در عصر نزول نازل شده است؛ یعنی زبانی که در مرکز حجاز یعنی مکه و مدینه رواج داشته و زبان آن معیار مردم تلقی می شده است؛ بر همین اساس، از الفاظ قرآن همان معناهایی اراده شده است که معهود عرب عصر نزول قرآن بوده و ویژگی های زبان شناختی قرآن همان ویژگی های زبان شناختی موجود در زبان آن مردم است؛ یعنی چنان که در زبان عرب مجاز و کنایه، حذف و تقدیر، ایجاز و تفصیل، ‌و جز آن ها وجود دارد، در قرآن نیز این ویژگی ها به چشم می خورد.

بدیهی است که عرفی بودن زبان قرآن به معنای بشری و غیروحیانی بودن قرآن نیست. تردیدی نمی توان داشت که قرآن در عین حال که وحیانی است، به منظور فهم بشر در قالب زبان بشری (لسان عربی) نازل شده است (وحید بهبهانی، ۱۰۶؛ نکونام، «عرفی بودن…»، ۱۳ به بعد).

پیش فرض دیگر آن است که آیات قرآن با مقتضیات و حاجات زمان نزولش نازل شده و لذا ناظر به موارد و مصادیق زمان نزول خویش است (نکونام، درآمدی بر…، ۷۵ به بعد). هر واحد نزول قرآن به مثابه ی خطبه ی خطیبی حکیم و بلیغ است که حسب مقتضای حالات و حاجات مردم عصر و مصر نزول قرآن ایراد شده است. از این رو مقتضیات و اسباب نزول آیات قرآن در خود آیات انعکاس پیدا کرده است (همان، ۱۲۳).

مقتضیات و اسباب نزول قرآن دو دسته اند: برخی از آن ها رخدادهایی خاص و برجسته اند که نزول آیات معینی را ایجاب کرده اند و اسباب نزول قرآن به معنای خاص ناظر به همین قسم است و برخی دیگر شرایط عام حاکم بر فضای نزول قرآن به شمار می روند که می توان از آن به «فضای نزول قرآن» یا «اسباب عام نزول قرآن» تعبیر کرد؛ بنابراین می توان گفت: همه ی قرآن اسباب نزول داشته است، جز اینکه اسباب نزول برخی از آن ها خاص و اسباب نزول برخی دیگر از آن ها عام بوده است.

بی تردید، آیاتی که در تعابیر مشهور فاقد اسباب نزول خوانده می شوند، بدین توجه به شرایط محیطی، فرهنگی، ‌اجتماعی و دینی عرب عصر نزول نازل نگردیده و اساساً رمز بلاغت قرآن نیز در رعایت همین نکته بوده است؛ چرا که بلاغت کلام را به «رعایت مقتضای حال مخاطب» تعریف می کنند (هاشمی،‌۳۲)

البته لحاظ شرایط عصر نزول و رعایت مقتضای حال مخاطبان قرآن مستلزم اختصاص آیات قرآن به آن ها و عدم جاودانگی قرآن نیست (نکونام؛ همان ۷۶)؛ چون معارف و احکام قران موافق فطرت آدمی است و فطرت آدمی از عصری به عصری دیگر دگرگونی نمی پذیرد، فأقم وجهک للدین حنیفاً فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله (روم /۳۰).

در قرآن از طرفی تصریح شده است که هر پیامبری به زبان قوم خود مبعوث می گردد (ابراهیم /۴) و لزوماً کتاب آسمانی هر یک از پیامبران (ص) به زبان قومش نازل گردیده و پیامبر اسلام (ص) نیز به همین جهت خود از میان عرب به پیامبری برانگیخته شده و کتاب آسمانی او هم به زبان عربی نزول یافته است: بلسان عربی مبین (شعرا/۱۹۵). از طرف دیگر تصریح گردیده است که قرآن برای هدایت و انذار همه ی آدمیان نازل شده است: و أوحی إلی هذا القرآن لأنذرکم به و من بلغ (انعام/۱۹). راه جمع میان این دو حقیقت این است که گفته شود، زبان قرآن عربی است، اما معارف و احکامش فراعربی است. پنهان نیست که بیان تفصیلی پیش فرض های بحث و ادله ی متعدد آن ها در این مقاله موجب خروج از بحث اصلی می گردد، لذا در این جا به همین اندازه بسنده می شود.

۲- بستر تاریخی نزول سوره ی علق

سوره ی علق زمانی نازل شده است که مدتی از بعثت رسول خدا (ص) سپری شده و در این مدت سوره ی حمد نازل، و وضو و نماز به آن حضرت آموخته شده بود و ایشان در ملأعام نماز می گزارد و قومش را پنهانی و انفرادی به نبوت خود می آگاهانید و آنان را به آیین خود فرا می خواند؛ اما بیشتر آنان او را دروغگو شمرده و از او روی گردانیده، از نمازگزاردن او در ملأعام جلوگیری می کردند و حتی برای مقابله با آن حضرت انجمن کردند و تصمیم گرفتند که به نحوی جلوی نماز گذاشتن آن حضرت را بگیرند. آنگاه سوره ی علق نازل شد و طی آن از آن حضرت خواسته شد، با استعانت از اسم ربّ بر نمازگزاردی خود ثابت قدم باشد و از توطئه ی قومش بیم به خود راه ندهد که خداوند آنان را کفایت خواهد کرد و چنانچه باز نایستند، آنان را به عذاب دچار خواهد ساخت.

شواهدی که این پیشینه و بستر تاریخی را برای سوره ی علق تأیید می کند، به قراری است که در پی می آید.

۲-۱) مضامین سوره ی علق

آیات سوره ی علق اوضاع و شرایط زمان نزولش را این چنین گزارش کرده است:

پیامبر اسلام (ص) نماز گزارده است: عبداً إذا صلّی (علق/۱۰)؛ کلاً لا تطعه و اسجد و اقترب (علق/۱۹)؛ یکی از مشرکان پیامبر (ص) را از نماز گزاردن نهی کرده است: أرأیت الذی ینهی (علق/۹)؛ پیامبر (ص) به نبوت مبعوث شده بود: أرأیت إن کان علی الهدی (علق/۱۱)؛ پیامبر (ص) به تبلیغ رسالتش اهتمام ورزیده است: أو أمر بالتقوی (علق/۱۲)؛ یکی از مشرکان او را دروغگو خوانده و از او روی گردانیده است: أرأیت إن کذب و تولّی (علق/۱۵)؛ آن مشرک از سران مشرکان بوده است: فلیدع نادیه (علق/۱۷).

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .