عنوان :

مقاله حمام خان یزد

تعداد صفحات : ۲۵

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در گذشته  استفاده از حمام آداب و  رسوم  فراوان  داشت   و بسیاری   از آیینها و مراسم   اجتماعی  به  نوعی  به ان مربوط می شد  . حمام در  گذشته  فقط محل  استحمام   نبود   ، بلکه  مکانی  برای  گذران   اوقات  فراغت ،  گفتگو  و تبادل  نظر  ،  رفع  خستگی   و حتی  عبادت  ، گرد  آمدن  دوستان   و  حل  و  فصل  مسائل  زندگی   بود  ،  در  حمام ،  نه  تنها ، که  جانها تازه  می شد  .

حمام به لحاظ  اصول  فنی ای  که باید   در  ساختش   رعایت   شود   نیز  از  پیچیده  ترین   انواع   بناست   .  این  پیچیدگی   معمول   ضرورت   جریان   دایم آب   در  بنا  و گرم کردن  آب  و هوا  داخل  بناست  .

در این مقاله با حمام خان یزد  آشنا می شویم. « حمام خان » در  ضلع  جنوب ی میدان خان  حدواسط   خیابانهای   قیام  و   ملا اسماعیل   یزد و مجاور   بارچه  کاشی   گری   واقع گردیده  است . حمام خان یزد  که  امروز  گرمابه  نور   نامیده  شده    دارای   سه دسترسی   مناسب   از  طریق   بازارچه   کاشیگری   ،  میدان خان   و  بافت  مسکونی   اطراف می  باشد   … علاوه    بر فضای  سه گانه   بینه   ،  میان   در  و گرم  خانه    دارای استخری   به  ابعاد   ۱۲×۶ متری   در کنار   گرم  خانه    است .

فضای  بینه  از  نظر مساحت  و تزئینات    از  سایر    فضاها  مشخص   تربوده   و  د ر اطرف   آن  سکو های  نشیمن  و  رخت کن   ئ در  زیر  سکوها   حفره های   جای  کفش  تعبیه  شده  و در بالای    سقف  گنبدی     شکل   بینه  حمام  نورگیر  زیبایی    قرار  دار  .  ارتباط   بینه   به گرم  خانه   از  طریق   میان   در  انجام   میگیرد  .  گرم خانه   شامل   خزینه   آب گرم   و  فضای شستشو   است  و  در جنب   خزینه   مخزن آب   سرد وجود دارد .

واژه های کلیدی: حمام، حمام خان یزد، خزینه، گرم خانه، معماری، چهارسوق، حوضخانه، سربینه

فهرست مطالب

مقدمه ۲
معماری  حمام  سنتی  ایران  ۳
آداب  و  رسوم  استفاده  ا ز حمام ۵
بررسی  حمام  خان  یزد ۷
تحقیقت  بدست  آمده  از  مرکز  اسناد   و مدارک  میراث فرهنگی  استان  یرد ۱۰
واژه نامه  ۱۴
منابع  و  مآخذ ۲۳

منابع و مآخذ

قریشی، محمد  احمد،  ( ابن  اخوه) ، آیین  شهرداری  ،  ترجمه  جعفر  شعار  ،  مجموعه  ی  میراث اسلام  و  ایران  ، ( تهران  ، علمی  و  فرهنگی  ، ۱۳۶۰) ، ص  ۱۶۰-۱۶۳٫
افشار . ایرج ، یادگاری یزد  ( معری ابنیه تاریخی و اثارباستانی یزد ) ، تهران  انجمن آثار ملی ۱۳۵۴، ۲ج ، ج۲ ،  ص ۷۰۱

مقدمه

نگاهی  گذرا   به  متون  دورانها ی مختلف   تاریخی موید  این  امر  است که  حداقل   در  همه­­­­ی دوره ی  اسلامی  حمامهای عمومی   فراوانی   در  شهرهای   مسلمین   وجود  داشته  و  با توجه  به  تعداد  آنها  در هر  شهر ، از  حیث اهمیت ،  هر  محله  یا  گذر  شهر  قدیم ، در کنار  دیگر  بناهای  عمومی  ، حتماً حمام  یا  حمام هایی  برای   استفاده ی مردم  داشته   است  .

این  حمام ها  را  معمولاً  افراد  ممکن   و خیر   می ساختند   و وقف   عموم می کردند  .

تعداد   بسیار  و  اهمیت   حمام های   عمومی   در  شهرهاالبته   ناشی   از  لزوم  رعایت  نظافت   در نظر   مردم  و در  شرع   اسلام بوده   است  ؛اما حمام در  گذشته  فقط محل  استحام   نبود   ، بلکه  مکانی  برای  گذران   اوقات  فراغت ،  گفتگو  و تبادل  نظر  ،  رفع  خستگی   و حتی  عبادت  ، گرد  آمدن  دوستان   و  حل  و  فصل  مسائل  زندگی   بود  ،  در  حمام ،  نه  تنها ، که  جانها تازه  می شد  .

 معماری  حمام  های  سنتی  ایران

حمام قدیمی  معماری  پیچیده ای  دارد   و گاه  دو حمام یا  بیشتر  با  هم   ادغام   شده که دراین  صورت  ،  معمولاً یکی بزرگ  تر  و پرکار  از  دیگری   است و  اغلب ،  حمام بزرگ تر  به  زنان  اختصاص  داشته  است . هر  حمام از دو فضای  اصلی  تشکیل  می شود : فضای اول  ،  « بنیه » یا « سربینه » رخت کن و جای  آماده  شدن  برای استحکام  یا  خروج  از  حمام بوده  است و فضای  دوم  « گرم خانه » محل  شستشو و  تطهیر  بدن  ،   بینه   در  بین  ورودی   حمام و گرم  خانه   قرار می گیرد  . هوای  بینه  را  نیمه  گرم   می کردند  تا  مراجعان یک باره   با  هوایی  گرم   مواجه  نشوند  و  همچنین   در  هنگام   خروج   از  گرم  خانه  یکباره   در  هوای  متفاوت  بیرون   قرار  نگیرند  و  سلامتشان   به  خطر  نیفتند  .  ورودی  حمام   و نیز   فضای  بینه  و گرم خانه را که «میان در »  خواند  می شود  ،  به  نوعی  با  پیچ و خم  بسیار   طراحی  می کردند   که  جلو  تبادل   مستقیم   حرارت   و  رطوبت  را  بگیرد   و  هوای  بیرون  حمام  به  بینه   و  هوای  بینه   به  گرم خانه  و  بالعکس  به  سهولت   منتقل نشود  .  کل  حمام  را نیز   برای  حفظ گرمای درونی   آن  معمولاً پایین  تر   از  سطح   زمین  و   درون  خاک   می ساختند   .

بخشی   از فضاهای   حمام  نیز   نقش   پشتیبانی   دارند ؛ یعنی   فضاهای   مربوط   به تأمین  آب و  حرارت  حمام . تون  و انبار  سوحت آن  از  این نوع  فضاهاست   . تون  محل  اموختن  آتش   برای  گرم  کردن  آب  حمام  بوده   و در پشت  گرم  خانه   و  خزینه   جای  داشته  است  و از   بیرون  حمام ،  بدان  وارد   می شدن  .بناهایی که  دو  یا چند حمام داشتند  بایستی   چنان  طراحی   می شدند  که همه  ی حمام  ها از از یک  فضای  پشتیبانی   مشترک  استفاده کنند  .

بینه  یا سربینه مهم  ترین  و  زیباترن  فضای  حمام است – فضایی  وسیع و پر  تزیین  با گنبدی   بزرگ   و حوضی  در  میان  . دراطراف  فضای  میانی  بینه ،  سکوه  با  غرفه هایی   برای  نشستن  و استراحت  مراجعان  قرار دارد . کف  این  فضا ها  بالاتر  از کف  فضای  میانی  و  بینه   و سقفشان   معمولاً  پایین  تر   است ؛  و از این  رو  ، فضاهایی دنج و مشرف  بر آن  اند .  برای  ورود  به آنها بایستی   از  چند  پله  بالا   می رفتند   و  پاها را  قبیل  از  ورود  ،  در حوضهای  روی  سکوه  می شستند  .  بیشترین   تزئینات   حمام  همیشه   در  بینه  است  . کف  بینه  و  غرفه های   اطراف  آن  معمولاً  سنگی  است و  ازاره های  آن  کاشی   یا سنگ  و  دیوارهایش  پوشیده  از  گچ بری  و  آهک  بر ی نقاشی   است  .  زیر گنبد   میانی   و  طاقهای  غرفه ها  هم غالباً پوشیده  از  انواع  کاربندیهای  ظریف  با  گچ بری یا آهک بری  است .  نور  پردازی  منظم  بینه نیز بر جلوه و تاثیر  این  تزئینات   می افزاید  . حوضهای  درون   بینه   و  فواره های آنها نیز  افزودن   تلالو   و اوای   آب   به  فضا اثر آرامش بخش   آن را  دو چندان   می  کرده  اند .

گرم   خانه  اغلب  فضای   کوچک تر  و  ساده  تر  از  بینه است  که گوشه هایی  بریا  نشستن   و شستوشو  دارد  .  خزینه ی  آب  گرم و حوض  آب  سرد  ،  که آن را « چال  حوض » می نامند و  فضاهایی خصوصی  تر  برای   استحمام در مجاورت  گرم  خانه   قرار دارد .گرم خانه نیز حوضهای  متعدد کوچک  و  بزرگ   دارد   و  روشنایی   اش   از  نورگیری  سقفی  تامین   می شود  .  از اره  و  دیوار و سقف  گرم  خانه  نیز  غالباً تزئیناتی  با  مواد  متنوع  و نقوش  مختلف   دارد  .

 آداب   و  رسوم   استفاده   از  حمام :

در گذشته  استفاده از حمام آداب و  رسوم  فراوان  داشت   و بسیاری   از آیینها و مراسم   اجتماعی  به  نوعی  به ان مربوط می شد  . در  ساخت  و کارکرد حمام نیز ، غیر از  امور  فنی  ،  احکام   شرعی   به  دقت  رعایت  می شد  ؛  مانند  غصبی  نبودن آب  حمام ،  جدایی  فضاهای  پاک و ناپاک  ، تفکیک   دقیق  آب  پاک   از  فاضلاب  ، در متون  کهن  ، دستور   دقیقی درباره یمشخصات  حمام خوب  و نیز شیوه ی اداره ی ان   دیده  می شود  ؛ مانند  دستورهایی  درباره ی تمیز  نگهداشتن   فضاهای  حمام  ،  جلو گیری   از  لغزنده شدن  سنگ  کف  حمام ،  تمیز  کردن  روزانه ی  خزینه و مجاری  آب   برای  جلوگیری   از  تغییر   مزه   و   بوی آب  ، شیوه ی  خوش  بو  کردن هوا  حمام  ،  ممانعت  از ورود   افراد   مریض   یا  بسیار   کثیف  ،  زمان   کار  حمام  ،  تعبیه   ظرف  بزرگ  حاوی   آب   شیرین   و   گوارا  ،  فروش   اجناس  مورد نیاز   مردم   ،   و شرایط   لازم   برای   سلمانی حمام و  شیوه   کار  او[۱]   .