عنوان :

مقاله مبانی مسئولیت حرفه ای پزشک

تعداد صفحات :۵۹

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

مسؤولیت اخلاقی، پاسخگویی انسان در برابر وجدان خویش و در برابر پروردگار است. مسؤولیت حقوقی، مسؤولیتی است که شخص در برابر دیگران دارد و معمولاً به وسیله پرداختهای مالی، جبران می گردد برخلاف مسؤولیت اخلاقی که قابل تقویم به پول نمی باشد.

مسؤولیت پزشکی، پاسخگو بودن پزشک در قبال خساراتی است که به بیمار وارد می آورد و این خسارات، ناشی از انجام وظایف پزشکی است. اگر مسؤولیت پزشکی مبتنی بر «نظریه قهری» باشد؛ اثبات تقصیر برعهده بیمار یا مدّعی خسارت است و در صورتی که مبتنی بر «نظریه قراردادی» باشد، بسته به اینکه تعهد پزشک، تعهد به «نتیجه» یا به «وسیله» باشد، موضوع متفاوت خواهد بود. در این مقاله با رویکردی نوین به مسؤولیت پزشک، نقایص موجود در این زمینه، بررسی شده است. فصل نخست به سیر تحولات مسؤولیت پزشکی و فصل دوم به ماهیت و ارکان مسؤولیت مدنی پزشک اختصاص یافته است. سپس دیدگاههای موجود در مورد مسؤولیت مدنی پزشک، ماهیت قرارداد معالجه و ارکان مسؤولیت مدنی پزشک (که عبارت از خطای در مرحله تشخیص، خطای در مرحله معالجه و خطای در عمل جراحی است) نقد و بررسی شده و مفهوم حقوقی اخذ رضایت و ویژگی های آن، تبیین شده اند.

واژگان کلیدی: مسؤولیت مدنی، پزشک، بیمار، رضایت به درمان، تعهد به وسیله، تعهد به نتیجه،خطای پزشکی، قرارداد معالجه

فهرست مطالب

چکیده:         ۱
تاریخچه مسؤولیت پزشکی          ۲
بند اول: تمدنهای ابتدایی          ۲
بند دوم: بابل، یونان و روم باستان           ۳
بند سوم: ایران باستان          ۴
بند چهارم: دوران اسلامی          ۵
گفتار اول:             ۶
مسؤولیت اخلاقی و کیفری پزشک       ۶
بند اول: مسؤولیت اخلاقی پزشک       ۶
بند دوم: مسؤولیت کیفری پزشک       ۱۰
فصل دوم: ماهیت و ارکان مسؤولیت مدنی پزشک        ۱۲
مفهوم مسؤولیت قراردادی          ۱۶
گفتار دوم:
ارکان مسؤولیت مدنی پزشک          ۲۷
بند اول: خطای پزشکی             ۲۷
بند دوم: عدم اخذ رضایت          ۳۱
بند سوم: وجود رابطه علیت میان ضرر و فعل پزشک     ۳۹
منابع            ۴۲

فهرست منابع

الف) فارسی:

(۱) اسکیج، پروفسور دی جی، حقوق اخلاق پزشکی، بهرام مشایخی و محمود عباسی(م)، نشر پایا، چاپ اول، ۱۳۷۷٫

(۲) آل شیخ مبارک، محمد بن قیس، حقوق و مسؤولیت پزشکی، محمود عباسی(م)، چاپ اول، نشر حقوقی، ۱۳۷۷٫

(۳) الگود، سیبریل، تاریخ پزشکی ایران، باقر فرقانی(م)، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶٫

(۴) امامی، سید حسن، حقوقی مدنی، ج(۲)، انتشارات اسلامیه، چاپ پانزدهم، ۱۳۷۴٫

(۵) ایزدپناه، دکتر مسیح، حقوق بیمه، جزوه درسی دانشگاه امام صادق(ع).

(۶) براون، ادوارد، تاریخ طب اسلامی، مسعود رجب نیا(م)، چاپ پنجم، ۱۳۷۱٫

(۷) حسینی نژاد، حسینقلی، مسؤولیت مدنی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، چاپ اول، ۱۳۷۰٫

(۸) ساکت، محمدحسین، پند و پیمان در پزشکی، مشهد، واژیران، چاپ اول، ۱۳۷۸٫

(۹) شجاع پوریان، سیاوش، مسؤولیت مدنی ناشی از خطاهای شغلی پزشک، نشر فردوسی، ۱۳۷۳٫

(۱۰) صفایی، سیدحسین، حقوق مدنی(تعهدات)، مؤسسه عالی حسابداری، تهران، ۱۳۵۱٫

(۱۱) عباسی، محمود، حقوق پزشکی، دوره پنج جلدی. نشر حقوقی و نشر حیان، چاپ اول، ۱۳۷۹٫

(۱۲) فنتزمر، گرهارد، تاریخ پنج هزار ساله پزشکی، سیاوش آگاه(م)، شرکت نشر علمی و فرهنگی، ۱۳۶۶٫

(۱۳) کاتوزیان، ناصر، وقایع حقوقی، چاپ اول، نشر یلدا، ۱۳۷۱٫

(۱۴) کاتوزیان، ناصر، الزامهای خارج از قرارداد، چاپ اول، ۱۳۷۴٫

(۱۵) کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها،ج(۴)، شرکت انتشار، چاپ دوم، ۱۳۷۶٫

(۱۶) گلپایگانی، آیت ا… محمدرضا، مجمع المسائل، ج۳ مطبعه الامیر، ۱۴۱۴هـ..ق.

(۱۷) گودرزی، فرامرز، پزشکی قانونی، ج(۱)، انتشارات اینشتاین، چاپ اول، ۱۳۷۷٫

(۱۸) گیورس، لینن، پینت، حقوق بیماران در کشورهای اروپایی، باقر لاریجانی و محمود عباسی(م)، چاپ اول، مؤسسه الحورا، ۱۳۷۷٫

(۱۹) محقق، مهدی، تاریخ و اخلاق پزشکی، انتشارات سروش، ۱۳۷۴٫

(۲۰) منتظری، آیت الله حسینعلی، توضیح المسائل، ج(۱)، طبعه السادسه عشر، نشر تفکر، ۱۳۷۷٫

(۲۱)نجم آبادی ، محمود، تاریخ طب در ایران، ج(۱) ، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۶۶٫

(۲۲) نوری همدانی، آیت ا… حسینقلی، جامع المسائل، ج(۲)، چاپ نهم، بی تا.

(۲۳) یزدانیان، علیرضا، حقوق مدنی(قلمرو و مسؤولیت مدنی)، چاپ اول ۱۳۷۹٫

(۲۴) ابوعزه، عبدالستار، بحوث فی الفقه الطبی، دارلاقصی، الطبعه الاولی، مصر، ۱۴۱ هـ.ق.

(۲۵) سنهوری، عبدالرزاق، الوسیط فی شرح القانون المدنی، ج(۱)، مصادر التزام، ۱۹۵۲ م.

(۲۶) شرف الدین، احمد، مسؤولیته الطبیب فی المستثفیات العامه، جامعه الکویت، ۱۹۸۴ م.

(۲۷) محتسب بالله، بسام، مسؤولیته الطبیبه المدنیه و الجزائیه، الطبعه الاولی، بیروت، ۱۴۰۴ هـ.ق.

۲) کتب فقهی

(۲۸) الامام مالک بن انس، کتاب الموطاء، طبعه الاولی، المطبعه دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، ۱۴۰۶ هـ.ق.

(۲۹) الشیخ، سید سابق، فقه السنه، ج۲، دار کتب العربی، بیروت، بی تا.

(۳۰) خمینی، آیت ا… روح الله، تحریر الوسیله، ج(۲)، دارالکتب العلمیه، مطبعه اسماعیلیان، قم، ۱۴۰۹هـ.ق.

(۳۱) خوانساری، السید، جامع المدارک، ج(۹)، مکتبه الصدوق، الطبعه الثانیه، تهران، ۱۴۰۵ هـ.ق.

(۳۲) خویی، آیت ا… سید ابوالقاسم، مبانی تکمله المنهاج، ج(۲)، دراالهادی، قم، ۱۳۹۶هـ.ق.

(۳۳) حسینی روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، ج(۲۶)، مطبعه فروردین، مؤسسه دارالکتاب قم، طبعه الثالثه، ۱۴۱۴ هـ.ق.

(۳۴) حلی،‌ ابن ادریس، السرائر، ج(۳)، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، الطبعه الثانیه، ۱۴۱۱ هـ..ق.

(۳۵) حلی، ابن فهد، المذهب البرع، ج(۵)، جامعه المدرسین، قم، ۱۴۱۳هـ.ق.

(۳۶) شربینی، الخطیب، مغنی المحتاج، ج(۴)، مطبعه دار احیاء الثرات العربی، ۱۳۷۷ هـ.ق.

(۳۷) شهید ثانی، الروضه البهیه، ج۱۰، انتشارات داوری، قم، الطبعه اولالی، مطبعه امیر.

(۳۸) طباطبایی، سیدعلی، ریاض المسائل، ج(۲)، طبعه حجریه المطبعه الشهید، قم، مؤسسه اهل بیت، ۱۴۰۴ هـ.ق.

(۳۹) فقعانی، زین الدین، الدرالمنضود فی معرفه صیغ النیات و الایقاعات و العقود، مکتبه امام عصر، شیراز، الطبعه الاولی ۱۴۱۸ هـ.ق.

(۴۰) کحلانی، الامام محمد بن اسماعیل، سبل الاسلام، الطبعه الرابعه، مطبعه حلبی، مصر، ۱۳۷۹ هـ.ق.

(۴۱) محقق اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان جامعه المدرسین، ج(۱۴)، الطبعه الاولی، ۱۴۱۶ ه.ق.

(۴۲) محقق حلی، شرایع الاسلام، ج(۴)، نشر الاستقلال، الطبعه الثانیه، قم، ۱۴۰۹ هـ.ق.

(۴۳) نجفی، شیخ محمدحسن، جواهر الکلام، ج(۴۳)، مکتبه الاسلامیه، الطبعه السادسه، ۱۴۰۴ هـ.ق.

(۴۴) هندی، بهاءالدین، کشف اللثام، ج(۲)، مکتبه مرعشی، قم، ۱۴۰۵ هـ.ق.

ج) زبان فرانسه:

 (۴۵) Jourdan – Patrice – Les Principe de La responsabilite civile 2e’ Dalloz

(۴۶) Mazeaud et thanc, traite’ the’orique et pratique de la responsabilite’ eivil, T1,T2 … paris 1965.

(۴۷) Montador – La responsobilite des Services Publics hospitaliers paris- 1979.

(۴۸) Penneau –La responsabiltie medical – Paris – ۱۹۷۲٫

B) Les Ariticies:

(۴۹) Carlot – jean – Francois – Evolution de La responsabilite medicale www.jurisques.com 2001.

(۵۰) Ferry Laura – L’obligation d information dans La recherche biomedical – Contre de documentaion multimiedia en droit meical – ۲۰۰۰٫

(۵۱) vilanova – Les obligations du medecin en matiere d assurance de Responsabilite Civile professionnelle – paris 2002.

[۳]-  سیبریل الگود – تاریخ پزشکی ایران و سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه باهر فرقانی، تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۵۶، ص ۲۱٫

[۴]- بسام محتسب بالله، مسؤولیه الطبیبه و الجرائه، الطبعه الاولی، بیروت، دارالایمان – ۱۴۰۴ هـ.ق.ص۴۰٫

[۵]- دکتر محمود نجم آبادی، تاریخ طب در ایران، ص ۳۳، مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، مهر ماه ۱۳۶۶٫

[۶]- دکتر فرامرز گودرزی، همان ص ۵۶٫

[۷]- دکتر محمود نجم آبادی، همان، ص ۷۳ و ص ۸۴ ، همچنین رجوع کنید به دکتر گودرزی، پزشکی قانونی، همان، ص ۸۱٫

[۸]- دکتر مهدی محقق، تاریخ و اخلاق پزشکی در اسلام و ایران، تهران: انتشارات سروش، چاپ اول ۱۳۷۴ ص ۳۹۸٫

[۹]- ادوارد براون، تاریخ طب اسلامی. ترجمه مسعود رجب نیا، چاپ پنجم، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۱، ص ۷۹٫

[۱۰]- میشل لوراسا، مسؤولیت مدنی. ترجمه: دکتر محمد اشتری، چاپ اول، زمستان ۱۳۷۵، ص ۲۹٫

[۱۱]- علیرضا یزدانیان، حقوق مدنی. قلمرو مسؤولیت مدنی، نشر آیلار، چاپ اول، ۱۳۷۹، ص ۳۰٫

[۱۲]- دکتر حسینقلی حسینی نژاد، مسؤولیت مدنی. انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، چاپ اول، ۱۳۷۰، ص ۱۳٫

[۱۳]- محمد بن قیس آل شیخ مبارک، حقوق و مسؤولیت پزشکی در آیین اسلام، ترجمه محمد عباسی، نشر حقوقی، چاپ اول، زمستان ۱۳۷۷،  ص ۳۳٫

[۱۴]- محمدحسین ساکت، پند و پیمان در پزشکی. درآمدی به اخلاق پزشکی، ص ۲۵، مشهد، واژیران، چاپ اول ۱۳۷۸٫

[۱۵]- محمدحسین ساکت، همان، صص ۳۷ – ۳۶٫

[۱۶]- Code de deontologie medicale.

[۱۷]- Lambert – Yvonne, Droit des assurances – ۹ editions, 1995 – Dalloz Paris Pag467.

[۱۸]- دکتر سیدحسین صفایی، حقوق مدنی (تعهدات و قراردادها) مؤسسه عالی حسابداری تهران، ۱۳۵۱، صص ۵۴۰ – ۵۳۸٫

[۱۹]- ماده ۱۳۸۲ قانون مدنی فرانسه:

“ Tout fait quelconque de L homme. qui cause a autrui un dommage. Oblige celui par La faute duquel il est arrive a la reparer.”

[۲۰]- ماده ۱۳۸۳ قانون مدنی فرانسه:

-“ Chacun est responsible du dommage quil a cause non seulement par son fait. Mais encore par sa negligence ou par son imprudence”.

[۲۱]-. بسام محتسب بالله. المسؤولیه الطبیه المدینه و الجرائیه – بین النظریه و النطبق – الطبعه الاولی – بیروت – دارالایمان – ۱۴۰۴ هـ.ق. ص ۹۹ و ص ۱۰۶٫

[۲۲]- همان – ص ۹۷ و ص ۱۱۷٫

[۲۳]- دکتر ناصر کاتوزیان، وقایع حقوقی، چاپ اول، نشر یلدا ۱۳۷۱، ص ۹٫

[۲۴]- دکتر عبدالرزاق سنهوری، الوسیط فی شرح القانون المدنی، مصادر الالتزام، ۱۹۵۲ – ص ۶۵۵٫

[۲۵]- دکتر حسین صفایی – همان ص ۵۳۶٫

[۲۶]- Mazeaud et thune‚ traite theorcque et pratique de La responsatitite clvile ‚T1 . T2 – paris – ۱۹۶۵ – pag 118 – ۱۱۹٫

[۲۷]- Penncau – La responsabilite medical – paris – ۱۹۷۷ Pag 133.

[۲۸]- شهید ثانی، الروضه البهیه. انتشارات داووی، قم، الطبعه الاولی مطبعه الامین، ج(۱۰).

[۲۹]- السید علی الطباطبایی، ریاض المسائل. المطبع، حیدری – قم – مؤسسه آل بیت ۱۴۰۴٫ هـ.ق – ج ۲۲ – ص ۵۳۳٫

[۳۰]- محقق الاردبیلی، مجمع الفائده و البرهان، جامعه المدرسین، الطبعه الاولی. ۱۴۱۶ هـ.ق، ج ۱۴ ص ۲۲۷٫

[۳۱]- زین الدین ابوالقاسم علی العاملی الفقعانی، الدر المنضود فی معرفه صیغ النیات و الایقاعات و العقود، مکتبه الامام العصر، شیراز: الطبعه الاولی، ۱۴۱۸ هـ.ق ، مطبعه امیر، قم ص ۳۱۹٫

[۳۲]- شیخ محمد حسین نجفی، جواهر الکلام، مکتبه الاسلامیه – الطبعه السادسه، ۱۴۰۴ هـ.ق، ج ۴۳، ص ۴۴٫

[۳۳]- Montador – La Responsabilite des Services Publies hospitahers – paris – ۱۹۷۹ Page 42.

[۳۴]- محتسب بالله بسام، همان، ص ۹۲٫

[۳۵]ـ دکتر ناصر کاتوزیان، قواعد عمومی قراردادها. ناشر: شرکت انتشار، چاپ دوم ۱۳۷۶ ج (۴) ص ۱۹۱٫

[۳۶]ـ ابن ادریس حلی، السرائر. مؤسسه نشر اسلامی، الطبعه الثانیه، ۱۴۱۱ هـ  ق، ج (۳) ،ص۲۷۳٫

[۳۷] ـ ابن فهد الحلّی، المهذب البارع، جامعه المدرسین، قم المقدسه. ۱۴۱۳ هـ.ق ج(۵) ص ۳۵۹٫

[۳۸]- سیدمحمدصادق حسینی روحانی، فقه الصادق قم، مؤسسه دارالکتاب، مطبعه فروردین، طبعه الثالثه، ۱۴۱۴هـ.ق، ج ۲۶، ص ۲۰۱٫

[۳۹]- سیدمحمدزمان دریاباری، پزشکان و مرگ بیماران. روزنامه ایران، ۱۰/۳/۱۳۸۰٫

[۴۰]- دکتر عبدالستار ابوعزه، بحوث فی الفقه الطبی. قاهره، مصر نشر دارالاقضی، الطبعه الاولی ۱۴۱۱ هـ.ق، ص ۵۱٫

[۴۱]- همان – ص ۵۲٫

[۴۲]- سیاوش شجاعپوریان، مسؤولیت مدنی ناشی از خطاهای شغلی پزشک. زیر نظر دکتر ناصر کاتوزیان، انتشارات فردوسی، چاپ اول ۱۳۷۳، ص ۵۴٫

[۴۳]- سیاوش شجاعپوریان، مسؤولیت مدنی ناشی از خطای پزشک. ص ۵۰٫

[۴۴]- دکتر احمد شرف الدین، مسؤولیه الطبیب«مشکلات المسؤولیه فی المستشفیات العامه» جامعه الکویت، ۱۹۸۶، ص۶۴٫

[۴۵]- محتسب بالله، بسام، همان، ص ۱۲۱٫

[۴۶]- Carlot – jean – Francois – Evolution de La responsobilite medicale – Page 3.

[۴۷]- سیدمحمدزمان دریاباری، عوامل رافعه مسؤولیت پزشک. روزنامه ایران، ۱۲/۳/۱۳۸۰٫

[۴۸]- دکتر ناصر کاتوزیان، حقوق مدنی الزمات خارج از قرارداد. (ضمان قهری) دانشگاه تهران، چا پ اول. ۱۳۷۴٫ ص ۱۱۷٫

[۴۹]- دکترسیدمرتضی قاسم زاده، مبانی مسؤولیت مدنی. نشر دادگستری، چاپ اول بهار ۱۳۷۸٫ ص ۲۰۴٫

[۵۰]- محمدرضا گلپایگانی، مجمع المسائل. دارالقرآن: المطبعه الامیر، ۱۴۱۴ هـ.ق، ج ۳ ص ۲۶۸٫

[۵۱]- خوانساری، جامع المدارک تحقیق علی اکبر غفاری، الناشر: مکتبه الصدوق، طهران: الطبعه الثانیه ۱۴۰۵ هـ.ق ج ۶ ص ۱۸۹٫

[۵۲]- شجاعپوریان – همان ص ۱۶۴٫

[۵۳]- قیس بن محمد آل شیخ مبارک، همان. ص ۶۶ و ص ۶۹٫

[۵۴]- دکتر سیدحسن امامی، حقوق مدنی. انتشارات اسلامیه، چاپ پانزدهم، ۱۳۷۴، ج(۴) صص۲۲- ۲۱٫

[۵۵]- پروفسور دی جی اسکیج، حقوق، اخلاق، پزشکی. ترجمه: بهرام مشایخی و …  انتشارات پایا، چاپ اول۱۳۷۷، ص ۶۶٫

[۵۶]- محتسب بالله، بسام، همان، ص ۱۵۷٫

[۵۷]- سیاوش شجاعپوریان، همان، ص ۹۴٫

[۵۸]- لینن گیورس، حقوق بیماران در کشورهای اروپایی. مترجم: دکتر باقر لاریجانی، چاپ اول بهار ۱۳۷۴، ناشر: مؤسسه فرهنگی الحوراء، صص ۵۳ – ۵۲٫

[۵۹]- پروفسور دی جی. اسکیج، ص ۷۵٫

[۶۰]- لینن، گیورس، ص ۷۵٫

[۶۱]- Ferry – Laura – L obligation d. information dans la resherche biomedicale Pag 7.

[۶۲]- همان. ص ۷۹٫

[۶۳]- محمود عباسی، حقوق پزشکی(مجموعه مقالات). انتشارات حقوقی، چاپ اول ۱۳۷۹ ج ۵ ص ۹۸٫

[۶۴]- محتسب بالله، بسام، همان، صص ۱۶۱٫

[۶۵]- آیه ا…العظمی حسینعلی منتظری، توضیح المسائل، طبعه السادسه عشر، نشر تفکر ،۱۳۷۷ هـ. ش، ج(۱) ص ۴۲۲ ، مسأله ۲۳۷۳٫

[۶۶]- لینن گیورس، همان، ص ۱۶۶٫

[۶۷]- پروفسور دی جی اسکیج، همان ص ۸۱٫

[۶۸] آیت ا… منتظری، همان، ص ۴۲۲ مسأله ۲۳۷۳٫

[۶۹]- محمدالشربینی الخطبیب، مغنی المحتاج، مطبهدار احیاء الترات العربی، ۱۲۷۷ هـ.ق ج(۴)، ص ۲۰۲٫

[۷۰]- مجموعه قوانین پزشکی و دارویی، تهران، انتشارات حقوقی، ۱۳۷۹ . ص ۲۰۰٫

[۷۱]- السید خوانساری، جامع المدارک، ج ۶، ص ۱۸۸٫

[۷۲]- سید محمدصادق حسینی روحانی،فقه الصادق ، ج ۲۶، ص ۲۰۱٫

[۷۳]- به نقل از «محمود عباسی» ، حقوق پزشکی، ص ۲۳۱٫

فصل اول:

 سیر تحولات مسؤولیت پزشک

مسؤولیت پزشکی، از ادوار گذشته تاکنون، فراز و نشیب‎ های فراوانی را پشت سر گذاشته است، گاهی مبتنی بر قهری بودن و گاهی بر پایه قراردادی بودن، تفسیر شده است. مطالعه ریشه‎ های مسؤولیت پزشکی در فهم مبانی آن بسیار مؤثر است. از این رو در این فصل تحولات مسؤولیت پزشکی در تمدنهای باستانی و آیین اسلام، بررسی شده است.

گفتار اول:

تاریخچه مسؤولیت پزشکی

بند اول: تمدنهای ابتدایی

در تمدنهای ابتدایی که جوامع بشری بصورت قبیله ای بود، مردان روحانی قبیله با احاطه بر شناخت گیاهان دارویی، طبابت نیز می کردند؛ یعنی علاوه بر منصب قضاوت، به امور پزشکی نیز می پرداختند. کلمه طبیب که معنای آن جادوگر یا افسونگر است، از زمانهای قدیم مصطلح شده و به اینگونه روحانیون پزشک اطلاق می شد.[۱] در آن زمان، چون روحانیون، این فکر را که بیماریها، ناشی از خشم خدایان هستند، گسترش داده بودند، مسؤولیتی متوجه آنها نبوده است. بعدها که تمدن پیشرفت کرد و طبابت از روحانیت جدا شد، به تدریج برای پزشکان مسؤولیت قائل شدند. البته در آغاز به دلیل آنکه مسؤولیت مدنی و مسؤولیت کیفری از هم جدا نبودند، جبران خسارت مفهومی نداشت. مجازات نیز به جهت تسکین آلامی بود که به یک الهه وارد می آمد. بعدها، با توجه به گسترش اندیشه فردگرایی، مسؤولیت کیفری از مسؤولیت مدنی جدا شد و در نتیجه مسؤولیت پزشکی نخستین تحولات خویش را تجربه نمود.[۲]

بند دوم: بابل، یونان و روم باستان

در بابل باستان، حمورایی، مجموعه قوانینی وضع نمود که به موجب آن در صورتی که پزشکان در اثر عدم آگاهی از اصول مسلم دانش پزشکی و خطاء در معالجه، موجب بروز ضرر و زیان به بیماران می شدند، مسؤولیت داشتند.[۳] در یونان باستان در صورتی که پزشک به علت خطاء در معالجه موجب مرگ بیمار می شد، مستوجب مرگ بود. در ماجرای هفستیون، اسکندر مقدونی، دستور اعدام پزشک معالج او را به علت عدم شفای نامبرده، صادر نمود. رومیان باستان نیز که وارث علوم، فنون و طب یونانی و ایرانی بودند، جهل و خطای پزشکی را موجب مسؤولیت می دانستند و در صورتی که یک پزشک در معالجاتش، از اصول و ضوابط مسلم پزشکی تخطی می کرد، او را به جبران خسارات وارده به متضرر ملزم می نمودند.

بند سوم: ایران باستان

فتح بابل توسط کوروش کبیر در سال ۵۰۵ قبل از میلاد، موجب آشنایی ایرانیان با دستاوردهای پزشکی چند صد ساله بابل شد.[۴] افزون بر این، در دوران پادشاهی هخامنشیان، ارتباط فرهنگی میان ایران و یونان وجود داشت و حتی عده ای از پزشکان یونانی در کنار اطبای ایرانی، در دربار پادشاهان ایران، به طبابت اشتغال داشتند.[۵] در دوران ساسانیان پزشکان دارای اعتبار خاصی بودند. در این دوره پزشکان به چهار دسته تقسیم می شدند که عبارت از دارو پزشکان و تن پزشکان، کرتوپزشکان(جراحان)، دات پزشک(پزشک قانونی) و مهتر پزشکان(روانپزشکان) بودند. آنان در دانشگاه مجهز جندی شاهپور و بیمارستان آن به تحصیل پرداخته بودند. دروس پزشکی در دانشگاه جندی شاهپور، مخلوطی از طب ایران، هند و یونان بود. در آنجا روشهای جدید داروشناسی توسعه یافت؛ بدین معنی که اطبای جندی شاهپور روشهای علمی دیگر ملتها را اخذ و با معلومات و نظرات و اکتشافات خود، آن را تکمیل کردند و روشی اتخاذ کردند که ایرانی بود. از همین دانشگاه افرادی چون برزویه طبیب، بزرگمهر و نیز خرداد برزین فارغ التحصیل شدند که سرآمد پزشکان آن دوران بودند. برای نمونه در بیماری سخت دختر ملکه چین که پزشکان چینی از درمان آن عاجز ماندند، خرداد برزین، پزشک مشهور عصر خسروپرویز، به چین رفت و بیماری او را درمان نمود. با توجه به مراتب فوق اهمیت علم پزشکی در ایران باستان مشخص می گردد. افزون بر این، پزشکان برای بیماریها، ماهیت مادی قائل بودند و در قبال بیماران، خود را مسؤول می شناختند. بنابراین در ایران باستان نیز، پزشکان افزون بر مسؤولیت اخلاقی و کیفری که در «وندیداد» پیش بینی شده بود، دارای مسؤولیت مدنی نیز بوده اند.[۶]

بند چهارم: دوران اسلامی

با توجهی که دانشمندان بزرگ اسلامی به این دانش داشتند، شعبه ها و فروع زیادی در آن پیدا شد.

این شعب، به موضوعات آن علم مربوط می شد که گاهی به کیفیت درمان و گاهی به حالتهای مختلف انسانها هنگام معالجه می پرداخت؛ مانند تدبیر الاصحاء(تندرستی اشخاص)، تدبیر الحبالی(سلامتی زنان آبستن جهت سالم نگاه داشتن جنین)، تدبیر المولودین(پزشکی نوزادان)، تدبیر الصبیان(پزشکی کودکان)، تدبیر المشایخ(پزشکی سالخوردگان).[۷] رشد و اعتلای پزشکی اسلامی بیش از هر چیز مرهون تلاشهای پزشکان برجسته ایرانی مانند ذکریای رازی، ابوعلی سینا و … بود. ذکریای رازی، پزشک مسؤول بیمارستان ری بود. هر بیماری که به بیمارستان مراجعه می کرد، ابتدا توسط شاگردان او معاینه می شد و اگر مسأله برای آنان، بسیار پیچیده و غامض بود، به شاگردان بلافصل استاد و در نهایت به خود او ارجاع می شد. ذکریای رازی، بعدها پزشک مسؤول بیمارستان بزرگ بغداد شد. تصدی مسؤولیتهای فوق، در حقیقت پذیرش مسؤولیت دوگانه بود. زیرا که در فقه اسلامی، پزشکان به موجب روایاتی که از پیامبر و ائمه(ع) وارد شده بود، مسؤول بودند و افزون بر این، با قبول مسؤولیت بیمارستان، می بایست پاسخگوی اقدامات خدمه و کارکنان خود نیز می بودند.[۸] بحث مسؤولیت مدنی پزشکی در فقه اسلامی، بسیار مورد توجه قرار گرفته است و ما در جای خود دیدگاههای مختلفی را که در مورد مسؤولیت مدنی پزشکی وجود دارد، بررسی خواهیم کرد.

     گفتار دوم:

مسؤولیت اخلاقی و کیفری پزشک

در این گفتار به بررسی مسؤولیت غیر حقوقی پزشک می پردازیم. مسؤولیت غیر حقوقی پزشک به مسؤولیت اخلاقی و مسؤولیت کیفری تقسیم می شود.

بند اول: مسؤولیت اخلاقی پزشک

الف) مفهوم مسؤولیت اخلاقی

مسؤولیت اخلاقی، عبارت است از اینکه انسان در مقابل وجدان خویش پاسخگوی خطای ارتکابی خود باشد. بنابراین مسؤولیت اخلاقی، کاملاً جنبه درونی و شخصی دارد و برای مسؤول شناختن فاعل، لازم است که اندیشه و وجدان وی بازرسی شود.[۹] به عبارت دیگر مسؤولیت اخلاقی، الزامی است که شخص در وجدان خویش در برابر گفتار، اعمال و افکار خود دارد. اگر عمل با حسن نیت باشد، شخص مورد مؤاخذه قرار نمی گیرد و اگر فاعل، قصدی خلاف قواعد اخلاقی داشته باشد. مسؤول است، اگر چه هیچ اثر مادی در خارج ایجاد نکند(برعکس قواعد حقوقی که به جنبه بیرونی آنها اهمیت داده می شود.) یکی از تفاوتهای مسؤولیت اخلاقی و حقوقی، ضمانت اجرای آن دو است. زیرا، هر چند مسؤولیت اخلاقی، ضمانت اجرای قواعد اخلاق است، اما اعمال آن در خارج و مطالبه آن از دادگاه غیر ممکن است. به علاوه، ممکن است حدود خصوصیات موضوعات قوانین، با حدود و ویژگی های موضوعات اخلاقی متفاوت باشد. مثلاً برخی قوانین رنگ و بوی سیاست داشته باشد.[۱۱] بنابراین مسؤولیت اخلاقی، پاسخگویی انسان در برابر وجدان خویش و در برابر پروردگار است. مسؤولیت حقوقی، مسؤولیتی است که شخص در برابر دیگران دارد و معمولاً به وسیله پرداختهای مالی، جبران می گردد برخلاف مسؤولیت اخلاقی که قابل تقویم به پول نمی باشد.[۱۲]

ب) ماهیت اخلاق پزشکی

---