عنوان :

مقاله مسجد جامع یزد

تعداد صفحات : ۳۴

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

مسجد جامع یزد در میانه شهر یزد واقع گردیده و یکی از بزرگترین و زیباترین مساجد ایران است که در دوره‌ایلخانی بنا گردیده و در دوره های بعد گسترش یافته و تعمیر،‌تزئین و تجدید گردیده است ؛ به صورتی که امروزه می توان بخش های مختلف ایلخانی، تیموری،‌صفوی، قاجاریه و تعمیرات دوره‌اخیر را باز شناخت.

در کنار مسجد در قرن اخیر، کتابخانه ای با کتابهای چاپی و نسج خطی نفیس توسط سید علی محمد وزیری ساخته و وقف آستان قدس رضوی شده است.

نقشه ساختمانی و ویژگی های معماری این مسجد،بعد از ساخت آن در قرن هشتم هجری،‌ به عنوان الگویی در ساخت مساجد منطقه و خارج از آن مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله این ویژگی ها می توان به کاربرد گسترده پوشش طاق و تویزه ، ایجاد نورگیرها و غرفه‌های پیرامون گنبد خانه که مشرف به فضای گنبد خانه هستند و شبستانهای طرفین گنبدخانه اشاره کرد.

باید توجه داشت که در ارائه هنرهای کاربردی ابزار و مصالح ارتباط مستقیم بر نوع طراحی دارند؛ بنابراین شکل خط (طرح نقوش نوشتاری) تابع مواد اولیه ساخت و به اصطلاح یک نوع همزیستی مسالمت آمیز بین خط و مصالح به وجود می‌آید. به همین سبب اغلب معماران، تمایل بیشتری به استفاده از خط کوفی بنایی دارند و همین امر موجب کاربرد این خط در بناها از جمله مسجد جامع یزد شده  است. از طرف دیگر خط کوفی تزئینی ، با هر نوع مصالح سازگاری داشته و موادی هم چون، سنگ ، ‌گچ، آجر و کاشی نتیجه ای رضایت بخش می‌دهد.

واژه های کلیدی: مسجد جامع یزد، معماری مسجد، خط کوفی، نقش مایه های نوشتاری، شکل انتزاعی حروف، رنگ

فهرست مطالب

پیشگفتار    ۱
فصل اول :    ۲
تاریخچه و معماری مسجد جامع کبیر یزد    ۲
فصل دوم    ۱۰
نقش مایه‌های نوشتاری مسجد جامع یزد    ۱۰
فصل سوم :    ۱۲
کاربرد خط در معماری اسلامی    ۱۲
خط کوفی    ۱۳
انواع خط کوفی    ۱۴
فصل چهارم    ۱۶
تجزیه و تحلیل نقش مایه های نوشتاری در معماری اسلامی    ۱۶
فصل پنجم    ۱۷
شکل انتزاعی حروف در القای یک مفهوم در مسجد جامع یزد    ۱۷
رنگ    ۱۹
فهرست منابع و مآخذ:    ۳۱

فهرست منابع و مآخذ:

۱-    افشار، ایرج، یادگارهای یزد، جلد ۱، تهران، انجمن آثار ملی ۱۳۴۸٫

۲-    افشار،‌ایرج، یادگارهای یزد، جلد ۲، تهران،‌انجمن آثار ملی ، ۱۳۴۸٫

۳-    بافقی، محمد، جامع مفیدی، جلد ۳٫

۴-    ماکسیم سیرو، رساله تحقیقی مسجد جمعه یزد.

۵-    اعوایی، غلامرضا، هنر، تجلی جمال الهی در آینه خیال،‌فصل نامه هنر ، شماره ۱۳، زمستان ۶۵٫

۶-  طیبه ملاجعفری، محمدمهدی راضی، نقش مایه های نوشتاری، نشریه فرهنگ یزد، شماره ۲ و ۳ / بهار و تابستان ۱۳۷۸٫

پیشگفتار

مسجد جامع یزد بسان نگین درخشنده‌ای در دل کویر است. شیوه معماری ، قوسهای دلنشین ، گلدسته های باوقار و زیبا، نقوش ناب و مجرد، این مسجد را به یکی از چند مسجد ممتاز و نمونه ایران تبدیل کرده است.

معماری منحصر به فرد ، نقش مایه های ممتاز خلق شده در بستر کاشی و آجر از نظر طرح و نقش ،‌ترکیب و نحوه اجرا در سطح عالی و هنرمندانه است . زیبایی و سادگی نقوش، نحوه نقش اندازی و… از موارد مهم در بررسی مسجد جامع یزد است.

مسجد جامع یزد با توجه به این که یکی از مساجد نادری است که آثار هنری چند سده را از دوره های مختلف ، ایلخانی ، تیموری، صفوی، قاجاریه و حتی دوره های بعدی در خود جای داده است ،‌از نظر مقایسه ارزشهای هنری دوره های مختلف باهمدیگر بسیار مورد اهمیت است.

در این تحقیق که به صورت کتابخانه ای انجام شده سعی بر این است تا اطلاعات کاملی از نحوه معماری،‌آثار کتیبه ای و نقش مایه ای در این مسجد مورد بررسی قرار بگیرد.

فصل اول :

تاریخچه و معماری مسجد جامع کبیر یزد

این بنا در میانه شهر یزد واقع گردیده و یکی از بزرگترین و زیباترین مساجد ایران است که در دوره‌ایلخانی بنا گردیده و در دوره های بعد گسترش یافته و تعمیر،‌تزئین و تجدید گردیده است ؛ به صورتی که امروزه می توان بخش های مختلف ایلخانی، تیموری،‌صفوی، قاجاریه و تعمیرات دوره‌اخیر را باز شناخت.

پاره ای عقیده دارند که در دوران پیش از اسلام، این مکان آتشکده از دوره ساسانی برپا بوده که تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته است. اما دلایل کافی برای اثبات این مدعا در دست نیست. اما این مطلب مسلم است که مکان مسجد جامع، در مقابل دروازه شهرستان یا دروازه شهر دوران پیش از اسلام است،‌و اولین مسجد جامع در این مکان ساخته شده است و از آنجایی که مسجد جامع در هر شهر بیش از یکی نمی تواند باشد،‌ تمام ساخت و سازها در جهت گسترش فضای مسجد جامع شهر در طول تاریخ در همین مکان اتفاق افتاده است.

بنای کنونی مسجد با وسعتی حدود ۱۰۰۰۰ متر مربع مشتمل بر سر در ورودی و جلوخان ،‌صحن وسیع رواقهای جانبی صحن، ایوان،‌گنبد خانه و شبستانهای طرفین آن،‌شبستان بزرگ ستوندار، کتابخانه، تزئینات غنی و زیبا و کتیبه ها و سنگ نوشته های تاریخی و غیر تاریخی است.

مسجد دارای ۷مدخل ورودی از جهات مختلف است. ورودی اصلی ، ‌در میانه ضلع شرقی واقع گردیده و متشکل از فضای جلوخان ، سردری زیبا و رفیع با مناره های مرتفع و زیبا و کتیبه های تاریخی است. سردر مزبور به جهت آسیب های وارده، خاصه بر پوششهای تزئینی آن، بازسازی شده است. بنای سردر مربوط به دوره اول ساختمانی ،‌همزمان با ایوان و گنبدخانه است که در دوره‌ تیموری کاشیکاری و کتیبه هایی بر روی آن نصب شده و در دوره صفوی، دو مناره رفیع بر بالای آن ساخته شده و در دوره‌اخیر نیز مناره ها و پوشش تزیینی آن تجدید یافته است . سر در مزبور از ارتفاع زیاد و پنهای نسبتا کمی برخوردار است (نسبت ۱ به ۳)

کتیبه های تاریخی مذکور،‌ در زیر مقرنس کاری طاق سردر و بر اطراف درگاه نگاشته شده است. کتیبه ی اول،‌در شش شمسه از کاشی معرق به خط نسخ و مورخ ۸۹۱ ه.ق نوشته شده و متضمن ابیاتی است . کتیبه های دیگری با مضامین دینی و کتیبه هایی از دوران اخیر بر این سر در نگاشته شده است. در چوبی دو لنگه و منبت مسجد قدیمی است.

بر جنوبی سردر، دو ستون مرمرین به بلندی ۱۲۵ و محیط حدود ۱۵۵ سانتی متر با فاصله ای از هم نشانده و بر سطوح آنها نقوش و ابیاتی کنده کاری کرده‌اند.[۱] با توجه به منابع تاریخی و روایت های پیرامون محل، احتمالاً این ستونهای کوچک به عنوان شمعدان مورد استفاده بوده‌اند . رو به روی ستونها، حوضی هشت ضلعی و نسبتاً بزرگ قرار دارد. بناهای اطراف جلوخان، مربوط به دوره‌ قاجاریه و بعد از آن است. سردر مذکور از طریق کریاسی چهار ضلعی که جزئی از شبستان شرقی مسجد است. وارد صحن وسیع مسجد می شود. صحن به ابعاد ۲۰*۵۳ متر درسه ضلع با رواقهای دوره‌قاجاریه و در ضلع جنوبی با ایوان بزرگ و قدیمی بنا محسوب می شود. در وسط صحن سکوی کم ارتفاعی به طول و عرض ۱۵*۳۵ متر ساخته شده که در ایام تابستان بر روی آن نماز می گذارند . در قسمت شرقی صحن، نزدیک دهلیز ورودی،‌محوطه ای به ابعاد ۵/۲*۳ متر با دیواره آجر چینی مشبک جدا شده که از قدیم الایام به نام قرائت خانه موسوم بوده و آن را محل اعتکاف دانسته‌اند. در جهت قبله این محوطه، محرابی از کاشی مسدس به ابعاد ۵۰*۶۴ سانتی متر تعبیه کرده اند که بر روی آن اسامی «الله» ، «محمد» ، «علی» ، «حسن» ، «حسین» و سال ۸۹۰ ه.ق نقر شده است. بر طبق روایت منابع تاریخی و شواهدی که در نمای ایوان باقی مانده، نمای صحن مسجد با کتیبه قرآنی و کاشی مزین بوده است . در این صحن همچنین پایانی قدیمی با ۷۴ پله موجود است.[۲]

ایوان و گنبد خانه که قدیمی ترین بخش مسجد راتشکیل می دهند،‌در ضلع جنوبی واقع گردیده و طرفین آنها رواق و شبستانهایی قرار گرفته است. قطر دهنه‌ی داخلی ایوان حدود ۸ و عمق آن ۱۳ متر است و در اضلاع شرقی و غربی آن،‌غرفه ها ،‌شاه نشین ها و دهلیزهایی ساخته شده است. این ایوان با ارتفاع زیاد دارای پوشش ضربی است. ارتفاع ایوان با ستونچه های گردی که بلندی آنها گاه صد برابر قطر آنهاست بیشتر نشان داده می شود. نمای خارجی و داخلی ایوان ،‌مزین به کاشیکاری زیبا و کتیبه هایی بر کاشی معرق است.

بخشهای دیگر ایوان با کاشی و آجر و کتیبه هایی تزئین شده است. شاه نشین‌ها و دالان های متصل به ایوان نیز دارای تزئنیات گچ کاری هستند. ایوان مذکور از طریق درگاه بزرگی به فضای گنبد خانه راه پیدا می کند. در دو طرفین این درگاه از جانب ایوان،‌راه پله ها و ورودی هایی قرار دارد که به غلام گردش .