عنوان :

مقاله مسجد جامع گرگان

تعداد صفحات :۴۸

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

گرگان ، در ادوار مختلف تاریخی ایران همواره از ایالتهای بزرگ و مورد توجه حکومتها بود ، یکی از بناهای به جا مانده دوره سلجوقیان مسجد جامع گرگان است و مسجد جامع گرگان ( استرآباد قدیم ) در بازار نعلبندان که از محلات بافت قدیم شهر می باشد ، در زمینی به مساحت ۱۶۰۰ متر مربع واقع شده است که محمد حسن خان اعتماد السلطنه در باره مسجد جامع استرآباد می نویسد : (( بنای این مسجد در سنه هشتصد و چهارده شده ، ولی بانی معلوم نیست . از بعضی از معمرین استرآباد چنین مسموع شده که بانی مسجد از اهل تسنن و از تراکمه معروف به طایفه (( ایمر )) بوده . به هر حال وضه حالیه مسجد چندان بد نیست ، چندان هم خرابی ندارد .

مناره مسجد با متنی به خط کوفی به همراه تزئیناتی به شیوا آجر کاری دوره سلجوقی است که گویای قدمت آن واختصاص بنای اولیه مسجد به دوره سلجوقیان ( قرن ۵ – ۶ ه . ق ) است .

بنای امروزی آن ، یک حیاط با دو ایوان و چهار شبستان اطراف آن است که بیشتر بنای فعلی مسجد مربوط به صفویه است. مسجد و شبستان های آن  در دوران تیموریان ، صفویان( شاه عباس اول ۹۹۶ – ۱۰۳۹ ه . ق و شاه عباس دوم ۱۰۵۲ – ۱۰۷۷ ه . ق ) و افشاریه مرمت ، نوسازی و تعمیر گردیده است که تعدادی از سنگ نوشته ها در ایوان غربی گواه بر این حقیقت است .

این رساله دارای ۵ فصل است و هر فصل به بخش هایی تقسیم می شود ؛

فصل۱ ؛ به معرفی و موقعیت جغرافیایی ، تاریخی ، آب و هوا ، جمعیت و بافت شهر استرآباد ( گرگان فعلی ) می پردازد .

فصل ۲ ؛ ضمن معرفی مختصر درباره سلسله های سلجوقی ، ایلخانی ، تیموری و صفویه در ایران ، شرح مختصری درباره معماری و تزئینات کار شده در مورد مساجد هر دوره می دهد .

فصل ۳ ؛ در این فصل اهمیت مسجد و جایگاه آن در بین عموم ذکر شده و به معرفی کامل در باره مسجد جامع ( جغرافیایی ، تاریخی ، فرهنگی ) پرداخته است . در ادامه ، شرحی بر اهمیت مناره و ساخت آن ازادوار گذشته تا حال است ، همینطور نگاهی دارد به مناره زیبای آجر کاری مسجد جامع گرگان و از لحاظ ساخت و تزئینات و پوشش آن ( همراه با طراحی کل مناره ) .

فصل ۴ ؛ تاریخچه و سابقه منبت کاری و به کار گیری این هنر در زندگی انسانهای اولیه شرح داده شد . هنر نمایی هنرمندان منبت کار و شیوه کار در دوره سلاجقه ، مغول ، تیموری ، صفویه ، افشاریه ، زندیه و قاجاریه و عناصر تزئینی در این دورهها معرفی شده است . در نهایت به سابقه منبت در شمال ایران و گسترش این هنر در این ناحیه اشاره شده است .

فصل ۵ ؛ در این فصل از رساله ، توضیحات و خصوصیات کمی و کیفی آثار ( منبر ، در و چهار چوبش ) به رشته تحریر درآمد ، که برای بررسی و شناخت بهتر نقوش ، به طراحی آنها پرداختیم که در رساله آورده شده است . ( همراه با مقیاس )

واژه های کلیدی: گرگان، مسجد جامع، معماری، منبر، مناره، منبت کاری، سلجوقیان

فهرست مطالب

چکیده :   ۳
مقدمه :   ۵
جغرافیای تاریخی گرگان و دشت   ۸
معماری مساجد سلاجقه در ایران   ۱۴
معماری مساجد ایلخانی و تیموری در ایران   ۱۵
معماری مساجد صفویه در ایران   ۱۷
اهمیت مساجد   ۱۹
مسجد جامع گرگان   ۲۰
مناره   ۲۴
مناره مسجد جامع گرگان   ۲۶
تاریخچه منبت کاری   ۲۸
سابقه هنرمنبت سلجوقیان   ۳۲
سابقه هنر منبت مغول   ۳۳
سابقه هنر منبت تیموریان   ۳۴
سابقه هنر منبت صفویان   ۳۵
سابقه هنر منبت در دوران افشاریه ، زندیه ، قاجاریه   ۳۵
سابقه منبت در شمال ایران   ۳۶
منبر مسجد جامع گرگان   ۳۹
بررسی نقوش در و منبر   ۴۴

مقدمه :

بناهای مذهبی همواره مورد احترام و توجه ملل و اقوام مختلف تاریخ بوده ، پیوسته کاملترین تجزیه هنری هنرمندان برجسته در دوران تاریخی در خدمت معماری و تزئین نقوش و احداث چنین اماکنی بوده است . این علاقه فقط به دلیل معنویت ، کشش و علاقه قلبی و گرایش فطری و عشق حقیقی مردم به مکاتب الهی بود ، نه به دلیل منافع اقتصادی و اغراض مادی . حتی بودند کسانی که در وضع اقتصادی بدی قرار داشته ولی در مورد مقدسات مذهبی از هیچگونه ایثاری فروگذار نکردند .

تاریخ هنر و فرهنگ ایرانی ، قدمتی همپای اولین روزهای شروع تاریخ تمدن بشری دارد ، هنر این ملت سرشار از ذوق و توانایی و اندیشه های ژرف فرهنگی و هنری است . هنر جوهره ای است که در ذات هر ایرانی به ودیعه گذاشته شد و هنرمندان مومن برای کشف این زیبایی ها و ابداع آثار جاویدان این راه طولانی را برخورد هموار نموده و میراثی گرانبها برای بشر به جای نهاده اند .

متأسفانه آثار نفیس و با ارزشی که در واقع هویت و فرهنگ کشورمان است ، به دست یغما گران و چپاولگرتن فرهنگی از کشور خارج شده و یا به نحوی نابود شدند . که بیشتر به دلیل ناآگاهی و فقر فرهنگی مردمان کشور ما می باشد .

گرگان ، در ادوار مختلف تاریخی ایران همواره از ایالتهای بزرگ و مورد توجه حکومتها بود ، یکی از بناهای به جا مانده دوره سلجوقیان مسجد جامع گرگان است که آثار هنری آجری و کنده کاری در و منبر

وجود هنر و هنرمندان را در این ناحیه تأیید می کند . این نا آگاهی ها و کم توجهی عموم باعث شد  تصمیم بر شناخت ، معرفی و بررسی آثار به جای مانده مسجد جامع گرگان ( شهری که در آن به دنیا آمده

و زندگی می کنم ) بپردازم . اما توانسته ایم به این هدف برسیم یا نه ، نمی دانیم … اما سعی نگارنده بر این بوده تا آنجا که در توان  دارد به معرفی آثار مسجد جامع بپردازد تا آیندگان اطلاعات بیشتری درباره این شهر و آثار به جا مانده مسجد جامع داشته باشند .

جغرافیای تاریخی گرگان و دشت

استان گلستان در شرق مازندران و در امتداد کوهستان و جلگه مازندران قرار گرفته است و به تدریج به ارتفاعات غربی خراسان منتهی می گردد . شهرستان گرگان و مرکز استان گلستان است و در بخش غربی آن قرار گرفته است . این شهرستان از شمال به شهرستان آق قلا ، از شرق به علی آباد کتول ، از غرب به شهرستان های کردکوی و بندر ترکمن و از جنوب یه ارتفاعات شاهکوه و استان سمنان  متصل است .

این منطقه به دلیل اتصال به دریای خزر ، دارای آب و هوای نسبتا متغیر است و از روی میزانی طبیعی ، به فصلهای مرطوب یا خشک ، سرد یا گرم تقسیم نشده است . مقدار ریزش باران منحصر به فصل زمستان نیست ، کم و بیش در تمام فصول می بارد .

جمعیت گرگان ، متشکل از بومیان گرگانی ، سادات ، بلوچ ، قاجار ، دامغانی ، مازندرانی ، سیستانی ، ترک ، طرودی ، سبزواری ، کاشمری ، شاهرودی  و ترکمن می باشد ، این گروههای مختلف چنان با مردم این ناحیه مخلوط شده اند که نمی توان آنها را از هم تشخیص داد و سکنه بومی آن عموما به زبان و گویش استر آبادی حرف می زنند و کشاورزی در این ناحیه پر رونق است و همیشه به نیروی غیر ماهر احتیاج داشته است ، به همین دلیل از گذشته ، مهاجرین ، بخش زیادی از جمعیت را تشکیل
داده اند .

قرار گرفتن این منطقه در موقعیت خاص جغرافیایی و به علت دارا بودن شرایط مساعد اقلیمی و زیست محیطی ، از ادوار گذشته ( پیش از تاریخ ، تاریخی واسلامی ) به عنوان یکی از استقرار گاههای بشری مورد توجه بوده و تحقیقات و کاوشهایی که در طی نیم قرن گذشته در این منطقه انجام گرفته ، نشانگر این مطلب می باشد .

برری باستان شناسی محوطه باستانی درون شهری (( پوگردوال )) در قسمت شرقی شهر گرگان فعلی نشان می دهد که قدیمی ترین سابقه سکونت انسان در این شهرستان به ۷۲۰۰۰ سال قبل می رسید . همچنین حفریات و بررسی های باستان شناسی تورنگ تپه و آثار به دست آمده از آن نشان داد که این دشت نیز در هزاره ششم ق . م از فرهنگ و مدنیت پیشرفته ای برخوردار بوده و وجود دیوار دفاعی گرگان به طول ۱۵۵ کیلومتر و به عرض ۱۰ متر و همچنین قلعه یساقی ، قلعه باتصران ( باند سرا ) ، دشت حلقه ، گبری قلعه اهمیت آن را در دوره اشکانی محرز می سازد.

تحقیقات تاریخی بیانگر آن است که این منطقه از ساتراپیهای مهم در زمان هخامنشی بوده و
(( هیر کانیه )) ( hirkanieh ) و در دوره ساسانی (( ورکانه )) ( verkaneh ) نامیده می شد و کشف نبشته ای به خط یونانی متعلق به دوره سلوکی در تپه باستانی قلعه خندان انتساب نام  ((زدرکرته)) ( zadraktra ) در زمان اسکندر را به شهراسترآباد یا گرگان امروزی به یقین نزدیک ساخته است . محمد حسن خان اعتماد السلطنه در مورد نام استرآباد می نویسد : ( ( استرآباد از بلاد معظمه ایران و یونانیان آن را هیرکانیا نامیده اند . بنایش قدیمی و لفظش مرکب است از دو کلمه

۱– در بررسی سطحی محوطه باستانی پوکردوال ( نام رودخانه ای که از کنار آن می گذرد ) تعداد کمی از سفالهای نوع زاغه جمع آوری شده که نشان می دهد سابقه سکونت یا استقرار انسان به هزاره ششم ق.م می رسد و تنوع نقوش  سفالهای نوع زاغه پوکردوال ، به مراتب از انواع نقوش سفالهای نوع زاغه آق تپه است . در بررسی ها و حفاریهای به عمل آمده در آق تپه (گنبد) آثاری به دست آمده که معرف دو دوره فرهنگی ، فلات عتیق (نوع زاغه) و فلات قدم(نوع چشمه علی) در دشت گرگان هستند . منشأو سرچشمه این فرهنگ ها در جنوب البرز و در منطقه واقع بین دشت قزوین و جلگه ورامین در فلات مرکزی ایران است . کلیه سفالهای نوع زاغه آق تپه ، با دست ساخته شده اند و برای پوشش سطوح آنها از لعاب گلی غلیظ استفاده شده است که مشابهت با آثار مشکوفه (قزوین ) دارند . سفالهای فلات عتیق (نوع زاغه) از عمق بین ۲۰۵ – ۱۲۰ سانتیمتر ، یعنی از میان بقایای اولین طبقه استقرار در آق تپه به دست آمده اند . این سفالها از نظر فرم و شکل اکثرا به شکل کاسه های ساده هستند و نقوش آنها ساده و هندسی است و به چهار دسته ؛ ۱ – خطوط افقی ۲ – خطوط عمودی ۳ – خطوط مورب ۴ – ترکیبی از همه ، تقسیم می شوند .

استر آباد ؛ استر مخفف استار به معنی کوکب و آباد به معنی عمارت است . و اینکه صاحب تقویم البلدان نقل کرده (( این شهر را هم استار آباد هم می گویند )) و صاحب مراه البلدان هم آنچه  می نگارد موید این قول است ، گوید استاره آباد است  .

در گذشته فضا و بافت کالبدی شهر همیشه هسته اولیه شکل گیری شهر بوده و بر پیوند فضایی میان عناصری همچون ، مرکز شهر ، محلات ، گذرها و … استوار بود . استرآباد نیز پیرو همین قانون بود ، چنانچه جیمز موریه در سال ۱۲۳۱ ه . ق در باره استرآباد می نویسد : (( شهر استرآباد باور و بر جهایی دارد . محیط این باور به یک فرسنگ می رسد و خندق آن از بوته های خار و تیغ انباشته شده است . سقف خانه ها سفالپوش و لبه دار است و مصالح آنها خشت ، آجر و چوب است . خانه ها به هم فشرده و کوچه ها به هم مربوط است و در خانه های درخت زیاد است . باران مداوم سبب شده است که مردم وسایل راحتی بیشتری برای خود تهیه کنند و خانه های خود را با سنگفرش به کوچه ها متصل سارند . درها و پنجره ها محکم و بنای خانه ها استوار است …. استرآباد را دارالمومنین خوانده اند . شاید از نظر اینکه سادات زیاد در این شهر  اقامت دارند ، این لقب به آنها داده شده است

در تورات آمده است که  ((هدسه)) نام زنی نیکو منظر بود ، چون پدر و مادر دخترمرده بود ، عموی وی ، مردخای او را به دختری پذیرفت . خشایار شاه ، { در حکایت مذبور راجع به خشایار شاه است یا اردشیر ، تردیداست }ادشاه ایران بعد از آنکه به همسرش وشتی خشمگین شد دستور داد تا دختر بیاید که در زیبایی سرآمد دختران مملکت باشد تا یک را به عنوان ملکه برگزیند وهدسه را آورد و به دست خواجه سرائی سپردند ، پس از یک سال تربیت و مالش بدن دختر با عطریات گرانبها در روز معین او را نزد شاه بردند و شاه وی را بر سایر زنان ترجیح داد و تاج را بر سر او نهاد ، پس از آن او را (( استر)) نامیدند که به پارسی به معنی ستاره است . خشایار شاه این شهر را (( استرآباد )) بنا کرده و نام زوجه و معشوقه خود نامیده است – به نقل از فرهنگ لغت دهخدا ، زیر نظر دکتر معین ، دانشگاه تهران ، ۱۳۳۷ شمسی ، جلد ۲۸

بافت فعلی به جای مانده گرگان همچون سایر شهر های ایران ریشه در دوره صفویه دارد .

هر چند بناهای ادوار گذشته نظیر مسجد جامع ،امام زاده نور نیز در بافت قدیم گرگان دیده می شود ، اما بناهای دوره قاجاریه با توجه به اینکه در گذر ایام کمتر دچار ویرانی و انحطاط شده اند ، نمود بهتری دارند . این بافت تابع عوامل طبیعی مثل ، آب ، زمین ، نور خورشید و همچنین عوامل اجتماعی – فرهنگی بود .

این شهر در سال ۱۳۱۶ ه . ش توسط فرهنگستان ایران به نام ( گرگان ) نامگذاری شد .

با توجه  به اینکه این شهر در بین دو کمربند زلزله خیز عشق آباد در شمال شرقی و کمربند زلزله شاهرود در جنوب غربی قرار دارد ، از سال ۸۹۳ م تا کنون بر اسا اطلاعات ثبت شده وقوع ۸ زلزله شدید با خسارات فراوان رامتحمل گردیده است که آخرین زلزله شدید مربوطه به سال ۱۳۲۳ خورشیدی بوده که بر اثر وقوع آن بخش عظیمی از بافت قدیم گرگان دچار خسارات و آسیب گردید . مسجد جامع گرگان نیز از این حادثه در امان نماند و قسمت عظیمی از آن ویران شد ، ولی به مدت کوتاهی توسط افراد خیر بازسازی شد .

بافت قدیم گرگان از نوع پیوسته می باشد که غالب اصلی هسته شهر های قدمی ایران مانند یزد ، کاشان و کرمان را تشکیل می دهد که مرکب از بناهای به هم چسبیده اند که از یک طرف به کوچه یا گذر یا خیابان راه دارند . این قبیل بافت ها از پهلو ( از شرق و غرب ) بهم اتصال دارند و از طرف شمال و جنوب با بافتهای دیگر متصل شده اند ، پس در واقع بافته ای پیوسته از سه طرف به هم متصل اند و کوچه و یا گذر و جائیکه در بنا به آن باز می شود در یکی از جهات اصلی است .

در ایران  بناها را به طرف غرب یا پشت به قبله ( پشت به آفتاب ) نمی سازند ، مگر به ضرورت و بندرت . نگارنده در این تحقیق سعی نموده است که با استفاده از مدارک قابل دسترس و عملیات میدانی ، مسجد جامع گرگان را یکی از ویژگی های شهر های قدیمی اسلامی است و جایگاه ویژه ای در بافت قدیم گرگان دارد با نگرش دقیق و نقوش در ، منبر و مناره آن داشته باشد .

فصـل دوم

معماری مساجد سلاجقه در ایران

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .