عنوان :

مقاله نقش روسیه در جنبش تنباکو

تعداد صفحات : ۵۰

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در تاریخ کشورها و سرزمین‌ها برخی از حرکت‌ها و جنبش‌ها به خاطر تازگی و کارکردشان اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کنند و چه بسا زمینه‌ای برای پیشرفت و یا پسرفت به حساب می‌آیند. جنبش تنباکو در ایران یکی از این مقاطع تاریخی است که مردم ایران را نسبت به قدرت خویش برای مقابله با پیش‌آمدهایی که حیثیت ملی آنها را به مخاطره می‌انداخت، آگاه ساخت.

در این تحقیق در پی آن هستیم تا ببینیم نقش روسیه در این جنبش چه میزان بوده است. اما به نظر می‌رسد نقش روسیه یک نقش تقویت کننده و تکمیلی بوده تا یک نقش بنیادی و محوری، بررسی ادعاهای طرفین و مدارک تاریخی این را ثابت می‌کند.

علما و مردم عامل اصلی جنبش تنباکو در ایران بوده‌اند از سوی برخی مورد تردید قرار گرفته است. اگرچه ما ضمن تاکید بر دسیسه چینی‌های روسها در این باره باید تاکید کنیم رشته کار در دست مردم و علما بود و نقش روسیه را باید یک نقش تکمیلی ارزیابی کرد که در صورت فقدان آن جنبش به حرکت خود ادامه می‌داد. در ضمن نمی‌توان میزان نقش روسیه را در این ماجرا واقعاً مشخص کرد. یکی از محققین در این باره می‌نویسد: علی رغم شروع امید بخش (شرکت تنباکوی رژی) اضطرابی در تمام کشور گسترش یافت و نشانه‌هایی از دخالت طبقات مذهبی به چشم می‌خورد. اینکه فعالیت‌های آنان در این مرحله تا چه حد به تحریک روسها انجام گرفته ـ همچنانکه امین‌السلطان اشاره می‌کند. و تا چه حد در نتیجه بدگمانی آنان از دخالت خارجی در کشور بوده است، روشن نیست.

اگرچه برخی بر تحریک علما از سوی روسیه تاکید کرده‌اند اما سندی در این باب به دست نداده‌اند.در پایان باید تاکید کرد که جنبش تنباکو به نفع قدرتهای خارجی هم شد. اگرچه از آن سود و بهره کلان از بابت امتیاز محروم شدند اما به دنبال وامی که برای خسارت بحران پرداخت شد هر دو دولت روس و انگلیس بی‌نصیب نمادند. به دنبال این وام (۵۰۰ هزار لیره از بانک شاهنشاهی ایران که متعلق به خود انگلیسی‌ها بود برای پرداخت خسارت به رژی) وامهای بزرگتری با شرایط سنگینی از روسیه دریافت شد که آنها نیز به مصارف غیرتولیدی و سرانجام به بحران مالی حادی انجامید که خود یکی از ملل مستقیم انقلاب (مشروطیت) ایران بود.

به هر حال تغییر موضع‌گیریهای انگلیس و روسیه در ایران که به دنبال جنبش تنباکو پدید آمد، یکی از میراث‌های مهم آن بود. در تمام مدت هیجان عمومی به مخالفت با امتیاز تنباکو، روسها آشکارا از جنبش پشتیبانی می‌کردند، اگرچه تعیین میزان دقیق این پشتیبانی دشوار است.

اما نمی‌توان گفت در این واقعه سررشته کارها به دست روسها بود بلکه این مردم و علما بودند که جریان را پیش می‌بردند اگرچه این جریان به نفع روسها هم بود.

 واژه های کلیدی: جنبش تنباکو، روسیه، زمینه‌های اقتصادی، زمینه‌های فرهنگی، علما و مردم

فهرست مطالب

مقدمه و طرح سوال    ۲
نگاهی به منابع    ۴
زمینه‌های فرهنگی جنبش    ۵
زمینه‌های اقتصادی جنبش    ۷
رقابت‌های روس و انگلیس در ایران     ۸
علما و مردم     ۱۵
شاه و امتیاز تنباکو     ۲۰
امین السلطان و امتیاز تنباکو     ۲۳
مستندات روسیه برای مخالفت با امتیاز     ۲۷
اسناد مربوط به نقش روسیه در جنبش تنباکو    ۳۰
الف: اسنادی دال بر نقش محوری روسیه در جنبش     ۳۰
ب: رد مدارک موجود در زمینه نقش روسیه در جنبش     ۳۵
اسناد فرانسوی     ۳۹
نتیجه‌گیری     ۴۳
کتابنامه     ۴۷

کتابنامه

–     شیخ حسن کربلایی، تاریخ دخانیه، چاپ اول، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، پائیز ۱۳۸۲٫

–    «سده تحریم تنباکو» مقاله گزیده کتابشناسی نهضت تنباکو، جلد اول.

–     آقا بزرگ تهرانی، میرزای شیرازی، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی چاپ سوم زمستان ۱۳۶۵٫

–    کرمانی، ناظم‌الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم ۱۳۷۹

–    آ.ک،س. لمبتون، ایران عصر قاجار، ترجمه سیمین فصیحی، انتشارات جاودان خرد مشهد، چاپ اول، سال ۱۳۷۵٫

–    نیکی.ر.کدی، تحریم تنباکو در ایران، ترجمه شاهرخ قائم مقامی، تهران شرکت انتشارات کتابهای جیبی، سال ۲۵۳۵٫

–    کاظم‌زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران، ترجمه منوچهر امیری، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۱٫

–   تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، انتشارات شرکت سهامی کتابهای جیبی چاپ دوم، ۱۳۵۸٫

–    فوریه، سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی چاپ همایون شهیدی، انتشارات دنیای کتاب، بی‌تا.

–    اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، با مقدمه و فهارس ایرج افشار، تهران امیرکبیر، ۱۳۴۵٫

–   اسناد وزارت خارجه فرانسه، بخش ایران شماره ۳۷،۷ سپتامبر ۱۸۹۲٫

–    و.ا.کاساکوفسکی، خاطرات کلنل کاساکوفسکی، ترجمه عباسقلی حلبی، چاپ دوم، تهران، انتشارات سیمرغ ۱۳۵۵٫

–   تحقیقات انستیتوی فرانسه، ریشه و روند جنبش تنباکو، به کوشش محمد شیرازی بی‌تا و بی‌نا.

–   شرح حال عباس میرزا ملک آراء، با مقدمه عباس اقبال، تهران ۱۳۳۵٫

–    براون ادوارد گرانویل، انقلاب ایران، ترجمه احمدپژوه (شبیر همایون) انتشارات معرفت، تهران ۱۳۳۸٫

کتابنامه انگلیسی

۱-     Cited in P.M. sykes, the Right Honourable Sir Mortimer Durand (London, 1926) PP.231,232.

۲-     Financial Standard, 7 march, 1891

۳-     F.O. 60:555, memorandum respecting the Imperial tobaco corporation of persia, Ernest Lehmann, Foreign office, 9 may 1892.

۴-     Salisbury Private papers. Loos papers, special Letters, Gurzon to salisbury, II church Road, Nor wood, 16 october 1890.

۵-     Kennedy to salisbury, telgoom, No, 181, Gulahak, September 7. 1890; F.0 60/553

مقدمه و طرح سؤال

در تاریخ کشورها و سرزمین‌ها برخی از حرکت‌ها و جنبش‌ها به خاطر تازگی و کارکردشان اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کنند و چه بسا زمینه‌ای برای پیشرفت و یا پسرفت به حساب می‌آیند. جنبش تنباکو در ایران یکی از این مقاطع تاریخی است که مردم ایران را نسبت به قدرت خویش برای مقابله با پیش‌آمدهایی که حیثیت ملی آنها را به مخاطره می‌انداخت، آگاه ساخت. مردمی که یاد گرفته بودند هر آنچه شاه و دربار برای آنها رقم می‌زند بپذیرند و خود را ملزم به اطاعت از آن می‌یافتند هرچند از اجرای آن کراهت داشتند.

در این دوره تحولات در کشورهای اروپایی وارد مرحله‌ای حساس شده بود و سرمایه‌داری پا را از مرزهای خود فراتر گذاشته بود و در پی سود و منفعت خویش خواسته‌ها و مطالعات مردمان آن سوی مرزها را به هیچ می‌انگاشت. بنابراین جنبش تنباکو یک جنبش کاملاً مربوط به مسائل اقتصادی است یعنی ریشه اصلی‌اش به اقتصاد برمی‌گردد و این عملاً ناشی از یک مسئله بسیار مهم و آن به وجود آمدن و رشد امپریالیسم است. این مسئله تنها به ایران مربوط نمی‌شود و آسیا را هم در بر می‌گیرد. در ایران رژیم، رژیم زمین‌داری است و با رژیم سرمایه‌داری چندان میانه خوبی ندارد. لذا است که به واسطه پدید آمدن تعارض منافع زیر ساخت‌های اقتصادی اجتماعی دچار تضاد شده و مقابله با پدیده بیرونی نمود عینی به خود می‌گیرد. برای تحلیل انقلابها و جنبش‌ها در ایران براساس چارچوب نظری چارلزنلسون می‌توان گفت که هر جامعه یک ساخت دارد و ساخت جوامع با یکدیگر متفاوت است و هر ساختی یک عملکرد و کارد به خصوصی دارد. در ساخت اجتماعی ایران هم یک عملکردی وجود دارد که این ساخت‌ها را به هم مربوط می‌کند که به آن ساخت جامعه می‌گویند. این کارکرد، ساخت ارزشی را به وجود می‌آورد و این ساخت ارزش تغییرات مربوط به تجانس را به موجب می‌شود. حال اگر بین ساخت ارزشی و محیط تجانس باشد مشکلی پیش نمی‌آید ولی اگر عدم تجانس بین ساخت ارزشی و محیط به وجود بیاید آن وقت نظام نامتعادل اجتماعی رخ می‌نماید و این چیزی بود که در جنبش تنباکو اتفاق افتاد. به هر حال در این تحقیق در پی آن هستیم تا ببینیم نقش روسیه در این جنبش چه میزان بوده است. آیا همانطور که برخی ادعا می‌کنند سر منشأ و سرنخ ماجرا در دست روسها بوده و مردم را آنچنان که می‌خواستند هدایت می‌کردند یا فقط به خاطر حفظ منافع خود مخالف اعطای امتیاز به رقیب خود بوده‌اند، و این مردم و علما بودند قیام را آغاز کردند و به نتیجه رسانیدند. ما در این تحقیق سعی کرده‌ایم با تکیه بر اسناد و مدارک تاریخی موضوع را قدری بشکافیم. اما به نظر می‌رسد نقش روسیه یک نقش تقویت کننده و تکمیلی بوده تا یک نقش بنیادی و محوری، بررسی ادعاهای طرفین و مدارک تاریخی این را ثابت می‌کند.

نگاهی اجمالی به منابع

نخستین اثر مستقل و تک نگارانه درباره جنبش تنباکو، کتاب تاریخ دخانیه شیخ حسن کربلایی است. حاج علی فرزند محمدرضا، پدر شیخ آقا بزرگ طهرانی هم رساله‌ای در تاریخ دخانیه نوشته که متاسفانه تاکنون یافت نشده است.[۱] پس از آن کتاب مستقل دیگری که نوشته شده کتاب «تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران» ابراهیم تیموری است که به سال ۱۳۲۸ خورشیدی چاپ شده است. وی از کتاب شیخ حسن، کمال استفاده را کرده و نامی از آن به میان نیاورده است. البته خود او هم تلاش زیادی در جمع‌آوری اسناد و مدارک کرده است.

اثر مستقل دیگر، عنوان «تحریم تنباکو» از خانم نیکی، ر،کدی است که توسط شاهرخ قائم مقامی ترجمه و به سال ۱۳۵۶ خورشیدی در تهران به چاپ رسیده است. تحلیلی از نقش سه گانه شیخ فضل‌الله نوری در نهضت تحریم تنباکو اثر مستقل دیگری از آقای ابوالحسنی (مندر) است که به سال ۱۳۶۰ توسط انتشارات پیام آزادی در تهران چاپ شده است. «پیکار پیروزی تنباکو» از محمد نهاوندیان (تهران، چاپ پرتو) و کتاب «ریشه و روند جنبش تنباکو» (بدون یاد از نام مؤلف) و کتاب «اندیشه دینی و جنبش ضد رژی» از آقای حسین آبادیان (تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۶ آثار مستقل دیگری هستند که در این باره انتشار یافته‌اند.

کتابی نیز با عنوان «بازرگان» از خانم هما ناطق درباره دادوستد با بانک شاهی ورژی تنباکو در تهران به سال ۱۳۷۳ چاپ شده است.

کتاب ویژه‌ای هم درباره مرحوم سید علی‌اکبر فال اسیری مجتهد فارس با عنوان «نقش مجتهد فارس در نهضت تنباکو» از آقای محمدرضا رحمتی در تهران و به توسط بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی چاپ شده است.

ما در این تحقیق تلاش نموده‌ایم از منابعی بیشتر بهره ببریم که به شکلی به موضوع مرتبط بود و در آنها به نقش روسیه در جنبش اشاره شده باشد. از جمله این منابع برخی خاطرات از جمله خاطرات دکتر فوریه در ایران است.

همچنین اسناد وزارت خارجه انگلیسی و فرانسه از دیگر منابع است که به آنها مراجعه شده است. بخش دیگر منابعی در واقع منابع مطالعاتی و تحقیقاتی است که با مراجعه به آنها سعی شده تا نتیجه تحقیقات آنها به شکلی در این پژوهش منعکس شود.

از جمله منابعی که به کرات به آنها استناد شده کتاب روس و انگلیس در ایران اثر فیروز کاظم‌زاده است. تاریخ قاجاره اثر آ.ک.س لمبتون از دیگر منابعی است که به قدر نیاز به آنها مراجعه کرده‌ایم.[۲]

 زمینه‌های فرهنگی جنبش

یکی از زمینه‌های جنبش تنباکو در ایران نارضایتی مردم و علما از نفوذ فرهنگی و اقتصادی بیگانگان در کشور بود. این نفوذ که حیثیت و هویت ملی و فرهنگی یک جامعه سنتی را با خطر مواجهه کرده بود تبدیل به یک جنبش ضد بیگانه شد. شیخ حسن کربلایی فضا را این چنین توصیف کرده است: چنان افعال و اطوار زشت و ناپسند فرنگیان در نظرها به زیبایی جلوه گرفت که مسلمان زادگان ایران، با آن وجدانهای سلیم و سلیقه مستقیم، قبایح افعال و اطوار ننگ مغزانه فرنگیان را  با شوق و شعف هر چه تمام‌تر، شعار ]شعائر[ خود گرفته، سهل است که مایه مباهات خود دانسته، بدان قبایح نیز بر مردم مملکت افتخار و مزیت جستند؛ و با همه این، باز هم فرنگی مآبی دست از مسلمانان برنگرفت تا بر طبایع ایشان نیز استیلا یافته، استعداد طبیعیه تا مسلمانان را هم از ریشه برانداخت. [۳]

نویسنده تاریخ دخانیه در ادامه می‌نویسد:

این شد که از این پس کلمه ملت را که سبب اصلی خرابی کار ایران فهمیده بودند، نفوذ و موقع پیشین از دلها برفت و افکار فرنگستان که ضامن سعادت و نیکبختی ملت و مملکتش می‌دانستند. هر روزه در نظرها رونقی تازه گرفت و به تدریج مقام فرنگیان در ایران خیلی بلند و منتسبات فرنگستان کلّیه خیلی دل‌پسند افتاده و بدین و تیره هر کار فرنگی و فرنگی مآبی را در ایران  ]رواج[ افزوده شده و بازار اسلام و مسلمانی را همی (رونق) بکاهید، تا آنجا که بزرگان ایران را از سازش و آمیزش با مردم فرنگستان، عظم بسیاری از منکرات اسلامیه یکسر از نظر به در رفت؛ سهل است که نوبت، کم‌کم به معلومات وجدانیه و مسلمات فطریه رسید. [۴]

 زمینه‌های اقتصادی جنبش تنباکو

نفوذ اقتصادی بیگانگان در ایران یکی دیگر از عوامل عمده پیدایش جنبش تنباکو بود. مردم، تجار و بازرگانان وقتی می‌دیدند که سرنوشت اقتصادی مملکت خود به دست بیگانگان افتاده است به دنباله بهانه به منظور نشان دادن واکنش بودند و این بهانه با اعطای امتیاز توتون و تنباکو به دست آمد.

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .