عنوان :

مقاله چارچوب تحلیلی روابط خارجی ایران و روسیه (از عصر صفوی تا کنون)

تعداد صفحات : ۳۶

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

ایران از عصر صفوی به عنوان یک واحد ملی منسجم ظاهر شده وبه لحاظ مجاورت با نواحی جنوبی روسیه به تعامل با آن کشور پرداخته است. بالطبع در تحلیل روابط خارجی این دو کشور باید به نقش متغیرهای مختلف داخلی، منطقه‌‌‌‌ای و بین المللی توجه وافر داشت. شرایط قوت و ضعف داخلی معادلات و مناسبات منطقه‌‌‌‌‌ای و نظام ساختار بین الملی همگی بر روابط ایران و روسیه تاثیر گذار بوده‌‌اند.

در بیان مطلب حاضر، ابتدا یک درآمد مختصر به مسائل نظری به عنوان اساس تئوریک بحث خواهیم داشت.

دربخش دوم به مرور کلی و مختصر مسا‌‌ئل وحوادث روابط خارجی ایران و روسیه در مقاطع مختلف خواهیم پرداخت.

دوره اول به دوران صفوی تا پایان حکومت زندیه، دوره دوم به عصر قاجاریه، دوره سوم به عصر پهلوی، دوره چهارم به دوران پس از انقلاب اسلامی تا فرو پاشی شوروی و بالاخره دوره پنجم به دوران پس از فروپاشی شوروی اختصاص خواهند داشت.

فروپاشی شوروی و پیدایی جمهوری های تازه استقلال یافته آسیای مرکزی و ماورای قفقاز بزرگترین تحول جهان در آخرین دهه قرن بیستم بود. تنزل حوزه قدرت روسیه و سطح قدرت این کشور از ابرقدرت بودن به یکی از قدرتهای بزرگ اولاً از اعتبار جهانی آن کاست و ثانیاً با تغییر نظام بین الملل دوقطبی توجه اصلی روسیه به کنترل امور منطقه‌ای معطوف گردید.

روسیه به عنوان برادر بزرگ در بین جمهوری های جدید همواره نگران تحولات داخلی آنها و حتی روابط خارجی آنها با دیگر قدرتهای بزرگ بوده است. اتخاذ سیاست توجه به خارج نزدیک، برقراری و تنظیم روابط با چند کشور منطقه را نیز برای روسیه مهم کرده بود. ایران،‌ترکیه، عراق و اسرائیل به نوعی از واحدهای مهم و تأثیرگذار در حریم امنیتی روسیه بوده‌اند . آنها به علت امکانات داخلی و استراتژیک از یک طرف و طرز ارتباطاتشان با قدرتهای بزرگ حائز اهمیت هستند. بنابراین هدف روسیه عمدتاً ایجاد ثبات و امنیت در جمهوری های جدید آسیای مرکزی، ایجاد پیوندهای امنیتی از طریق کشورهای مستقل مشترک المنافع و افزایش منافع اقتصادی و استراتژیک سنتی به جای رقابت ایدئولوژی و استراتژیک با آمریکا بوده است.

پایان جنگ سرد و بدون رقیب ماندن آمریکا از یک طرف و اعلام نظم نوین جهانی از سوی این کشور. بروز جنگ دوم خلیج فارس برای نجات دادن کویت از اشغالگری عراق، گسترش ناتو و پیگیری استراتژی بزرگ آمریکا براساس تقویت بازار و نهادهای دمکراتیک شامل حال روسیه نیز می شد. بنابراین سیاست درگیر ساختن این کشور در شرایط جدید یکی از تحولات عمده این استراتژی بود که ضعف نسبی روسیه و مشکلات اقتصادی این کشور زمینه‌های نزدیکی به این شرایط را فراهم می‌کرد. برنامه‌های آمریکا درمنطقه بسیار مفصل بوده و هژمونی طلبی اش با مهار روسیه، مقابله با بنیادگرایی، مقابله با  برنامه های ایران به ویژه همکاری هسته ای روسیه با ایران، جستجوی منافع اقتصادی مخصوصاً در رابطه با تأمین انرژی دریک راستا بوده است.

 واژه های کلیدی: ایران، روسیه، دوران صفوی، فروپاشی شوروی

فهرست مطالب

مقدمه    ۴
ملاحظات نظری    ۶
دوره اول ـ از عصر صفوی تا پایان حکومت زندیه    ۱۰
دوره دوم – عصر سلسله قاجاریه    ۱۸
دوره سوم – عصر پهلوی ها    ۲۳
دوره چهارم – از انقلاب اسلامی ایران تا فروپاشی شوروی ( ۸۹-۱۹۷۹ )    ۲۸
دوره پنجم – دوره پس از فروپاشی شوروی    ۳۲

مقدمه

در صحبت ایران و همسایگان، روسیه از اهمیت و جایگاه ویژ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای برخوردار بوده است.

ایران از عصر صفوی به عنوان یک واحد ملی منسجم ظاهر شده وبه لحاظ مجاورت با نواحی جنوبی روسیه به تعامل با آن کشور پرداخته است. بالطبع در تحلیل روابط خارجی این دو کشور باید به نقش متغیرهای مختلف داخلی، منطقه‌‌‌‌ای و بین المللی توجه وافر داشت. شرایط قوت و ضعف داخلی معادلات و مناسبات منطقه‌‌‌‌‌ای و نظام ساختار بین الملی همگی بر روابط ایران و روسیه تاثیر کذار بوده‌‌اند.

 از عصر صفوی تا به امروز نشیب و فرازهای مختلفی برای روابط دوجانبه ایران و روسیه رخ داده و مناسبات آنها را تحت تأ‌ثیر قرار داده است. بنابراین در پاسخ به این سوا‌ل که چه علل و عواملی در جهت‌گیری‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها وسیاست خارجی متقابل ایران و روسیه تأ‌‌ثیر داشته‌‌اند، باید گفت که این نوشته تعامل و پیوند متداخل متغیرهای سطوح ملی، منطقه‌‌‌‌‌ای وبین‌‌‌المللی در دوره‌‌‌‌‌های مختلف تاریخی را فرض می‌گیرد که بر الگوهای رفتاری و روابط ایران وروسیه تاثیرگذار بوده‌‌‌‌‌اند.

در بیان مطلب حاضر، ابتدا یک درآمد مختصر به مسائل نظری به عنوان اساس تئوریک بحث خواهیم داشت.

دربخش دوم به مرور کلی و مختصر مسا‌‌ئل وحوادث روابط خارجی ایران و روسیه در مقاطع مختلف خواهیم پرداخت.

دوره اول به دوران صفوی تا پایان حکومت زندیه، دوره دوم به عصر قاجاریه، دوره سوم به عصر پهلوی، دوره چهارم به دوران پس از انقلاب اسلامی تا فرو پاشی شوروی و بالاخره دوره ششم به دوران پس از فروپاشی شوروی اختصاص خواهند داشت. درپایان هم یک جمع‌‌‌بندی از مباحث ارائه خواهیم داد.

ملاحظات نظری

   ادبیات غرب محور روابط بین الملل، معاهده صلح وستفالیا ۱۶۴۸ را نقطه آغار شکل‌‌‌‌‌‌گیری روابط بین‌‌المللی به حساب می‌‌‌‌آورد. براساس پیامدهای این نظام جدید، شاهد نوعی برابری ونابرابری میان واحدهای مختلف جامعه بین‌‌‌‌‌‌‌‌ المللی بودیم. دولتهای ملی روس، پروس، پرتقال، اسپانیا، فرانسه، انگلیس اصلی‌ترین مؤسسین این نظام بودند و از نظر حقوقی و براساس اصل حاکمیت ملی برابر تلقی می‌شوند. این دولتهای اروپایی مسیحی، برخی از واحدهای اروپایی مثل لهستان راهم سطح خود نمی‌دانستند و برای تنظیم روابط و منافع خویش، حتی به حمله و تجزیه این کشورها می‌‌پرداختند. از طرف دیگر ممالک غیر اروپایی وغیر مسیحی را نیزهم‌‌‌شأن خود تلقی نکرده و خود را مجاز به دست اندازی درآنها می دانستند، تا در فرآیند استعمار وآبادانی، آنها را نیز اجتماعی گروه و به جرگه واحد‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های برابر وارد سازند. سیر تحولات و رقابت این دول اروپایی در ممالک آمریکای لاتین، آفریقا وآسیا، انعقاد قراردهای تحت الحمایگی و کاپیتالاسیون هم در همین راستا بوده است[۱].

نابرابری عملی میان دولتهای اروپایی آن دوره، برحسب مؤلفه قدرت  و به صورت سلسله مراتبی تاهژمونی باعث شده بود تا هریک ازاین دولتها با ظهور خویش دورانی از عرصه رقابت را ساماندهی نماید. پرتقال، اسپانیا، هلند، بریتانیا، فرانسه و آلمان مهمترین واحدهایی بودند که درخارج از اروپا به فعالیت می‌پرداختند. روابط “ سطح تضاد و تعارض” بین اروپائیان به خارج از اروپا کشیده شد و آنها بین خود و در قبال غیراروپائیان روابط مبتنی بر رقابت ـ همکاری را بنیان نهادند.

براساس مؤلفه‌های قدرت در هردوره، توزیع توانایی‌‌‌ها متفاوت بوده،  اما در شرایط و موقعیتهای مختلف همواره سعی می‌‌شده است که به نوعی “ نظام موازنه” برقرار گردد. این توازن سیستیمی می‌‌تواند مبتنی بر توافقات مکتوب(عهدنامه، کنوانسیون و… ) و یا به صورت عرفی و نانوشته باشد. بنابراین، حالتی از رژیم‌های بین‌‌‌ المللی بین اعضا شکل می‌گرفت که  آنها قادر به تأثیر گذاری بر یکدیگر بودند، ولی با واحدهای غیرتأثیرگذار روابط دیگری را دنبال می کردند.

با توجه به سطح و میزان قدرت و توانایی دولتها(نا برابری) بر حسب مؤلفه‌های نظامی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، می توان ۵ سطح مختلف را در نظر گرفت :‌ سطح ابر قدرت، سطح قدرت‌های بزرگ ، قدرت متوسط،  قدرت کوچک و بالاخره واحدهای ذره‌‌ ای در کل جامعه بین‌المللی مرکب از دولت‌ها، تعدا د مختلفی از این ۵ دسته  دولتها می‌‌توانند در منا‌ طق  مختلف جغرافیایی وجود داشته باشند[۲].

برای بررسی و تبیین رفتار واحدهای نظام بین المللی، برخلاف برخی دیدگاههای تک سویه و تک بعدی که برخی یا افراد، یا دولت‌ها و یا ساختار نظام بین‌الملل را عامل تعیین کننده در جهت‌‌گیری‌ها، الگوهای رفتاری و پویشهای بین‌المللی در نظر می‌گیرند‌، باید به دیدگاه پیوندی روی آوریم که تأثیر متقابل سطوح تحلیل مختلف را بر همدیگر، مد نظر دارد.