عنوان :

پایان نامه بررسی لقمان در قرآن کریم و مثنوی معنوی مولوی

تعداد صفحات :۱۴۵

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

 چکیده:

   قرآن به عنوان کتاب هدایت بشری همواره مورد توجه بوده و به ویژه وجود شخصیت های ممتاز قرآنی، محققان را واداشته تا در مورد این اسوه ها به مطالعه بپردازند. یکى از شخصیت‏هاى بارز و برجسته قرآن ، لقمان حکیم است . پی بردن به ارزش او زمانی خوب فهمیده می شود که از میان تمامی حکیمان تنها نام او در قرآن آمده و علاوه بر آن اندرز های او به فرزندش نیز در قرآن ذکر شده؛ این خود می تواند دلیلی آشکار و محکم بر خدایی بودن این فرد باشد. هم چنین در تاریخ نیز از او بسیار یاد شده است. وى از دانشمندان تیزبین و دوراندیش و ازحکیمان فرزانه جهان بشریت و معاصر حضرت داود نبى بوده است.

   «در سوره لقمان از کلمه حکمت و اعطای آن به لقمان سخن به میان آمده  ومنظور از حکمت به طوری که از موارد استعمال آن فهمیده می شود به معنای معرفت علمی است . خود لقمان نیز حکمت خود را این گونه تعریف می کند :

«خلاصه معرفت و روح حکمت من آن است که از امور زندگی آنچه به عهده خالق است، تکلف و زحمتی بر خود روا نمی دارم و آنچه به عهده من است در آن سستی و کوتاهی نمی کنم».

در این رساله لقمان از دیدگاه قرآن و مثنوی مولوی مورد بررسی قرار گرفته است. نصایح لقمان در قرآن، شامل آموزه های اخلاقی، اجتماعی و اعتقادی است که به ظاهر به فرزند خود می گوید اما، در واقع شامل همه ی افراد بشری می شود. این شخصیت قرآنی هر چند که پیامبر نیست اما از ایمان قوی برخوردار است تا جایی که حتی شیوه ی درس و پند دادن او مثل پیامبران است. بدون تردید مثنوی معنوی نیز پیرو و تالی همین قرآن مجید است و به نوعی تفسیر قرآن محسوب می شود. مولوی هر جا که توانسته از الفاظ و عبارات و مضامین قرآنی استفاده کرده است. در اکثر داستان ها و قصه های مثنوی رد پای آیات کریمه به چشم می خورد. بدون شک ارزش و اعتبار کنونی مثنوی به خاطر ارتباط تنگاتنگ این دو باهم است.

 در این رساله سعی شده حکمت ها و نصایح دهگانه ی لقمان در قرآن و مثنوی مورد بحث و بررسی قرار گیرد و در کنار آن احادیث و روایات مختلفی نیز در آن موارد آورده شود.

در فصل اول، مباحث مقدماتى و مطالب چندى از قبیل کلیات تحقیق به رشته تحریر درآمده است. فصل دوم، مبانی نظری و پیشینه ی تحقیق را شامل می شود فصل سوم در باره زندگی نامه ی لقمان و شخصیت اوست . فصل چهارم، در مورد اهمیت قصه های قرآن و فصل پنجم، در باره ی سوره لقمان و حکمت می باشد که به سه بخش تقسیم شده است. بخش اول به خود سوره ی لقمان اختصاص دارد و بخش دوم درباره ی معانی حکمت است و بخش سوم نمونه هایی از حکمت لقمان را مورد بررسی قرار داده ایم. در فصل ششم این رساله به بررسی حکمت ها و نصایح لقمان از نظر قرآن و احادیث پرداخته شده و فصل هفتم، به شیوه های تبلیغی لقمان در ارشاد فرزندش اختصاص یافته است. فصل هشتم درباره ی مولوی و مثنوی است که در دو بخش مورد بحث واقع شده ، در بخش اول به زندگی و آثار او و بخش دوم به تأثیر قصه های قرآن بر این کتاب می پردازد. و فصل نهم نیز در دوبخش جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است ؛ بخش اول پیوند قرآن با مثنوی را شامل می شود و بخش دوم به بررسی حکمت ها و نصایح لقمان در ابیات مثنوی اختصاص یافته است.

با توجه به قرآن واحادیث و روایات می توان چنین نتیجه گرفت که لقمان پیامبر نبوده و فقط از حکمت الهی به خاطر داشتن ایمان قوی و درست بر خوردار شده بود .

نصایح لقمان به عنوان یک اندرز عمومی و نشان دهنده ی یک زندگی آرمانی برای انسان ها در طول تاریخ است و هر یک از افراد می توانند به فراخور ایمان درونی شان از آن ها استفاده کنند.

حکمت ها و نصایح لقمان در مثنوی مولوی نیز نمود خاصی دارد . مولوی در چند جای از حکمت های لقمان به صورت تمثیل استفاده کرده و از این حکمت ها بهره ی کافی برای موضوعات مورد نظر خود ، برده است .

واژه های کلیدی: لقمان، قرآن، مثنوی

فهرست مطالب

 چکیده۱
فصل اول: کلیات
۱-۱مقدمه۲
۱-۲بیان مسئله۴
۱-۳هدف تحقیق۴
۱-۴روش تحقیق۵
فصل دوم : مبانی نظری و پیشینه ی تحقیق
۲-۱لقمان در قرآن ۷
۲-۲لقمان در مثنوی مولوی ۸
۲-۳پیشینه ی تحقیق۱۱
فصل سوم : زندگی نامه ی لقمان
۳-۱ اصل و نسب ۱۲
۳-۲ لقمان کیست ؟۱۳
۳-۳ طول عمر۱۴
۳-۴ علت آزادی لقمان از بردگی ۱۵
۳-۵ نبوت یا حکمت ۱۶
۳-۶ رمز دست یابی لقمان به حکمت ۱۸
۳-۷ آرامگاه لقمان ۲۰
۳-۸ شخصیت های تاریخی هم نام لقمان حکیم۲۰
فصل چهارم : قصص قرآنی
۴-۱ قصه در قرآن ۲۵
۴-۲ اهداف قصه پردازی در قرآن کریم ۲۶
(الف)
۴-۲-۱ اثبات وحی و رسالت ۲۶
۴-۲-۲ وحدت ادیان و عقیده همه پیامبران ۲۷
۴-۲-۳ همانندی شیوه های دعوت و برخورد ۲۸
۴-۲-۴ پیروزی نهایی پیامبران ۲۸
فصل پنجم : سوره لقمان و معنای حکمت
بخش اول : سوره لقمان
۵ -۱-۱ مشخصات سوره ۲۹
۵-۱-۲ فضیلت سوره ۲۹
۵-۱-۳ محتوای سوره ۳۰
بخش دوم : معنای حکمت
۵-۲-۱ معنای لغوی حکمت ۳۱
۵-۲-۲ حکمت در قرآن ۳۳
۵-۲-۳ اقسام حکمت ۳۶
بخش سوم : نمونه هایی از حکمت های لقمان
۵-۳-۱ نخستین حکمت لقمان    ۳۸
۵-۳-۲ قدرشناسی لقمان ۳۹
۵-۳-۳ بهترین و بدترین عضو حیوان ۳۹
۵-۳-۴ دل نبستن به سخنان مردم ۴۱
۵-۳-۵ اعتدال و میانه روی در کارها۴۳
۵-۳-۶ سؤال بی مورد نکردن ۴۴
فصل ششم: بررسی حکمت ها و نصایح لقمان از دیدگاه قرآن و احادیث
۶-۱ شرک ورزیدن به خدا ۴۸
۶-۱-۱ شاخه های توحید و شرک ۴۹
۶-۱-۲ ظلم بزرگ بودن شرک ۵۰
(ب)
۶-۲ حسابرسی و حسابگری خداوند ۵۴
۶-۲-۱ حسابگری در آیات دیگر قرآن ۵۶
۶-۳ به جا آوردن نماز ۵۷
۶-۳-۱ اهمیت نماز ۵۸
۶-۳-۲ توجه به فلسفه و آثار نماز ۵۹
۶-۳-۳ شرایط قبولی نماز ۶۰
۶-۴ امر به معروف و نهی از منکر ۶۱
۶-۴-۱ معنی معروف و منکر و اقسام و مراحل آن ۶۱
۶-۴-۲ نگاهی به آیات و روایات در باره امر به معروف و نهی از منکر ۶۳
۶-۴-۳ لقمان و مسئله ی امر به معروف و نهی از منکر ۶۶
۶-۵ صبر و استقامت ۶۶
۶-۵-۱ حضرت ایوب الگوی قرآنی برای صبر در برابر حوادث ۶۸
۶-۶ تواضع و فروتنی ۶۹
۶-۶-۱ معنی تواضع ۷۰
۶-۶-۲ اقسام تواضع۷۱
۶-۶-۳ فرق بین تواضع و ذلت پذیری و تملق ۷۳
۶-۷ پرهیز از رفتار و راه رفتن متکبرانه ۷۴
۶-۷-۱ روی گردانی توام با خشم از مردم ۷۶
۶-۷-۲ راه رفتن همراه با غرور ۷۷
۶-۸ اعتدال در صوت و صدا ۷۸
۶-۸-۱ معنی اعتدال در صدا و صوت ۸۰
۶-۸ -۲ کنترل صوت از نظر قرآن ۸۱
۶-۹ نصایح لقمان به فرزندش با توجه به روایات و احادیث ۸۳
(ج)
فصل هفتم : شیوه های تبلیغی لقمان
۷-۱احساس مسؤولیت دائم براى ارشاد مردم  ۸۷
۷ – ۲ کاربرد وسیع تمثیل و تشبیه ۸۸
۷- ۳ دعوت به توحید و نفى شرک ۸۹
۷- ۴ استفاده بجا از فرصت‏ها جهت ارشاد  ۹۰
۷-۵ مقایسه ۹۰
۷ -۶ حکمت‏هاى ظریف ۹۱
۷-۷ وعظ جامع۹۲
۷ -۸ جدول مشخصات و عناصر شیوه‏هاى تبلیغ لقمان‏  ۹۴
فصل هشتم: مولوی و مثنوی
بخش اول: مولوی
۸-۱-۱زندگی نامه ی مولوی ۹۵
۸-۱-۲آثار مولوی  ۹۹
۸-۱-۲-۱غزلیات ۹۹
۸-۱-۲-۲رباعیات ۱۰۰
۸-۱-۲-۳مثنوی معنوی ۱۰۰
۸-۱-۲-۴فیه ما فیه ۱۰۱
۸-۱-۲-۵مکاتیب ۱۰۲
۸-۱-۲-۶مجالس سبعه ۱۰۲
۸-۱-۳مذهب   ۱۰۲
بخش دوم: قصه و تلمیح در مثنوی
۸-۲-۱قصه  ۱۰۳
۸-۲-۲قصه در مثنوی ۱۰۴
۸-۲-۳تاثیر قصه های قرآن در مثنوی ۱۰۵
(د)
۸-۲-۴تلمیح  ۱۰۶
فصل نهم: بررسی لقمان در مثنوی معنوی
بخش اول: پیوند قرآن با مثنوی
۹-۱-۱قرآن در مثنوی ۱۰۷
۹-۱-۲مقام مثنوی از دیدگاه خود مولانا ۱۰۹
۹-۱-۳لقمان در مثنوی ۱۱۰
بخش دوم: حکمتهای دهگانه ی لقمان در ابیات مثنوی مولوی
۹-۲-۱حکمت و شکر گزاری ۱۲۱
۹-۲-۲شرک ورزیدن به خدا ۱۲۳
۹-۲-۳حسابگری در دنیا و آخرت ۱۲۳
۹-۲-۴نماز ، امر به معروف ، نهی از منکر و صبر ۱۲۴
۹-۲-۵تکبّر و خودپسندی ۱۲۶
۹-۲-۶اعتدال و صدای نیکو ۱۲۶
نتیجه گیری ۱۲۸
فهرست شکل ها، نمودار و جداول
شکل (۶-۱): نصایح لقمان  ۴۶
نمودار (۶-۲): جمع بندی سفارش های لقمان  ۴۷
جدول(۷-۱): شیوه های تبلیغی لقمان  ۹۴
منابع و ماخذ  ۱۳۰

منابع:

۱-قرآن مجید
۲-ابراهیمی، مهدی. نسیم وحی در مثنوی عشق. قم: کتاب طه. ۱۳۸۴ .
۳-احمدبن فارس‌بن زکریا. معجم مقاییس اللغه(ج۲): تحقیق عبدالسلام محمد هارون. قم: مکتبه الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
۴-استعلامی، محمد. مثنوی معنوی: متن و تعلیقات.تهران: زوّار، ۱۳۶۰٫
۵-امین‏، سیده نصرت. مخزن العرفان در تفسیر قرآن‏. تهران: نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱٫
۶-بحرانی، هاشم بن سلیمان. البرهان فی تفسیر القرآن (ج۷). ترجمه ی رضا ناظمیان و همکاران. تهران: کتاب صبح، ۱۳۸۹ .
۷-بلخاری قهی، حسن. در دایره معنا: شرح آیات معنوی در ابیات مثنوی. تهران: حُسن افرا، ۱۳۷۹٫
۸-برنجکار، رضا.«مفهوم حکمت در قرآن و حدیث». [قابل دسترس در تاریخ ۲۵/۰۵/۱۳۹۰ در پایگاه:]
۹-بروجردى، سید محمد ابراهیم. تفسیر جامع. تهران: صدر، ۱۳۶۶٫
۱۰-پورنامداریان، تقی. داستان پیامبران در کلیات شمس: شرح و تفسیر عرفانی داستانها در غزلهای   مولوی (ج ۱). تهران: موسسه ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۸۵ .
۱۱-ثعلبی، احمد ابن محمود. اهل بیت (ع)فی تفسیر الثعلبی. قم: دلیل ما،۱۳۸۱، ۱۴۲۳ق.
۱۲-جاحظ، ابوعثمان عمروبن بحر. رسائل الجاحظ(الرسائل السیاسیه).[بی جا]: مکتبه الهلال،۱۹۸۷ م.
۱۳-جادالمولی، محمد احمد. قصه های قرآن.ترجمه ی مصطفی زمانی.قم: پژواک اندیشه،۱۳۸۶ .
۱۴-جعفری، محمد تقی. تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی. تهران : انتشارات اسلامی، ۱۳۷۳ .
۱۵-حافظ، شمس الدین محمد. دیوان حافظ شیرازی. تهران: محمد، ۱۳۸۱ .
۱۶-حسینى شاه عبدالعظیمى، حسین بن احمد. تفسیر اثنا عشرى. تهران: میقات‏، ۱۳۶۳٫
۱۷-حکیم، سید محمد باقر. علوم قرآنی. تهران: تبیان، ۱۳۷۸ .
۱۸-خاتمی، احمد. ترجمه ، تکلمه و بررسی منابع و ماخذاحادیث مثنوی استاد بدیع الزمان فروزانفر. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۷ .
۱۹- ملاحظاتی درباره قصه های مثنوی. تهران: رشد آموزش زبان و ادب فارسی، ۱۳۸۲٫
۲۰-خرم شاهی، بهالدین. قرآن شناخت. تهران: ناهید، ۱۳۸۶ .
۲۱-خزایلی، محمد. اعلام قرآن. تهران: امیر کبیر، ۱۳۵۰٫
۲۲-دانشنامه ادب فارسی: ادب فارسی درافغانستان (ج۳). به سرپرستی حسن انوشه. تهران: بنیاد دانشنامه ادب فارسی، ۱۳۷۸٫
۲۳-دزفولیان، کاظم. باغ سبز عشق: چهار داستان معنوی. تهران: طلائیه، ۱۳۷۵ .
۲۴-دیلمی. ارشاد القلوب. بیروت: مؤسسه الاعلمی، ۱۳۹۸ ق.
۲۵-راستگو، محمد. تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی. تهران: سمت، ۱۳۷۶ .
۲۶-زرین کوب، عبدالحسین. تاریخ مردم ایران قبل از اسلام. تهران: امیر کبیر، ۱۳۸۰٫
۲۷- سّر نی: نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی. تهران: انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۶۴ .
۲۸-زمانی، کریم. شرح جامع مثنوی معنوی( دفتر اول تا پنجم ). تهران: اطلاعات، ۱۳۸۱ .
۲۹-سبحانی،جعفر. مربی نمونه.قم: بوستان کتاب قم، ۱۳۸۱٫
۳۰-سعدی، مصلح بن عبدالله. غزلیات سعدی. تبریز: وفاجو، ۱۳۷۹ .
۳۱- بوستان سعدی. تهران: جامی، ۱۳۷۸ .
۳۲-سورآبادی، عتیق بن محمد. تفسیر سورآبادی. تهران: فرهنگ نشر نو، ۱۳۸۱ .
۳۳-سیدرضی. نهج البلاغه. ترجمه محمد دشتی. قم: مشرقین، ۱۳۷۹ .
۳۴-شفیعی کدکنی، محمد رضا. گزیده ی غزلیات شمس تبریزی. تهران:کتاب های جیبی،۱۳۶۵٫
۳۵-شهیدی، سید جعفر. شرح مثنوی(دفتراول ،دوم ، سوم). تهران: انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۷۸ .
۳۶-شمیسا، سیروس. فرهنگ تلمیحات. تهران: فردوس، ۱۳۷۳ .
۳۷-شیخ الاسلامی، جعفر. گذری بر قرآن. تهران: مدرسه، ۱۳۷۶٫
۳۸-شیخ مفید،محمد بن محمد. الاختصاص،تحقیق: علی اکبر غفاری.قم:نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق.
۳۹-صفی علیشاه، حسن بن محمد باقر. تفسیر صفی. تهران: منوچهرى‏، ۱۳۷۸٫
۴۰-طباطبایی، محمد حسین. تفسیر المیزان (ج۱۶ ).ترجمه ی سید محمد باقر موسوی همدانی. قم : دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۴٫
۴۱-طبرسی، فضل بن حسن. تفسیر مجمع البیان(ج۱۱). ترجمه ی علی کرمی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ .
۴۲-طبرسی، فضل بن حسن. تفسیر مجمع البیان(ج۸). ترجمه مترجمان. تهران: فراهانی،۱۳۶۰ .
۴۳-عباسی مقدم، مصطفی.«اسوه های قرآنی و شیوه های تبلیغی آن ها». [قابل دسترس در تاریخ ۲۰/۰۵/۱۳۹۰ در پایگاه:]
۴۴-عروسى حویزى، عبد على بن جمعه. تفسیر نور الثقلین. قم: اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
۴۵-عسگری، محمد. فرهنگ لغات و دایره المعارف فارسی. شیراز: نیلی، ۱۳۸۵ .
۴۶-عطارنیشابوری، فریدالدین.دیوان عطار، تصحیح اسماعیل شاهرودی. تهران: فخر رازی،۱۳۷۳٫
۴۷-غزّالی، محمد ابن محمد. کیمیای سعادت. تهران: جمهوری، ۱۳۸۸٫
۴۸-فروزانفر، بدیع الزمان. احادیث مثنوی. تهران: امیر کبیر، ۱۳۶۱ .
۴۹-فروزانفر، بدیع الزمان. زندگی مولانا جلال الدین محمد. تهران: زوّار، ۱۳۶۱٫
۵۰- مأخذ قصص و تمثیلات مثنوی. تهران: امیر کبیر، ۱۳۶۷ .
۵۱-قرآن حکیم و شرح آیات منتخب. ترجمه ی ناصر مکارم شیرازی. قم: پارس کتاب، ۱۳۸۸ .
۵۲-قرائتی، محسن. تفسیر سوره ی لقمان. تهران: مرکز فعالیت ها و پژوهش های قرآن و عترت دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۸۳ .
۵۳-قرشی، علی اکبر. قاموس قرآن. تهران:دارالکتب اسلامیّه، [بی تا].
۵۴-قمی، عباس.کلیات مفاتیح الجنان. قم: صبا، ۱۳۸۰ .
۵۵-قمى، على بن ابراهیم. تفسیر قمى‏. قم: دار الکتاب، ۱۳۶۷٫
۵۶-قوامی، آسیه. «چند نمونه از تاویلات مثنوی مولوی». [قابل دسترس در تاریخ ۲۷/۰۵/۱۳۹۰ در پایگاه:]
۵۷-کاشفى سبزوارى، حسین بن على. مواهب  علّیه. تحقیق: سید محمد رضا جلالى نائینى. تهران‏: اقبال،‏ ۱۳۶۹ .
۵۸-لاهوری، محمد رضا. مکاشفات رضوی در شرح مثنوی معنوی. مقدمه،تصحیح و تعلیقات: رضا روحانی. تهران: سروش، ۱۳۸۱ .
۵۹-مجلسی، محمد باقر. بحار الانوار. بیروت: موسسه الوفا، ۱۴۰۳ق .
۶۰-محمدی اشتهاردی، محمد. مروری بر آیات قرنی آآاآنی در باره ی یک حکیم.نشریّه حزب ا…،۱۳۸۶٫
۶۱-.حکمت های دهگانه ی لقمان در قرآن. ماهنامه ی پاسدار اسلام: ۱۳۸۰٫
۶۲-محمدی ری شهری، محمد. حکمت نامه ی لقمان. قم: دارالحدیث، ۱۳۸۶ .
۶۳-مکارم شیرازی، ناصر. تفسیر نمونه (ج ۱۷ ). تهران:  دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۶ .
۶۴-برگزیده ی تفسیر نمونه (ج ۳ )، نوشته ی احمد علی بابایی. تهران:  دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۲ .
۶۵-موحدی،عبداله. بررسی شخصیت تاریخی لقمان حکیم. نشریّه دانشکده ی الهیات دانشگاه فردوسی مشهد: شماره ۵۳-۵۴،۱۳۸۰
۶۶-موحدی، عبداله. لقمان حکیم و بررسی تطبیقی حکمت های او در روایات فرقین.تهران: بوستان کتاب، ۱۳۸۸٫
۶۷-مولوی،جلال الدین محمد. غزلیات عرفانی شمس. [بی جا]: ارمغان، ۱۳۷۴٫
۶۸-مولانا، جلال الدین محمد. مثنوی معنوی. بی جا: راستین، ۱۳۷۵ .
۶۹-میبدى، رشیدالدین. کشف الأسرار و عده الأبرار. تهران: امیر کبیر، ۱۳۷۱٫
۷۰-میدانی، ابوالفضل. مجمع الامثال. بیروت: دارالفکر، ۱۳۹۳ق.
۷۱-میشل زارفا.ادبیات داستانی:رمان و واقعیت اجتماعی، ترجمه ی نسرین پروین. [بی جا]،۱۳۶۸٫
۷۲-نجفی خمینی، محمد جواد. تفسیر آسان. تهران: اسلامیّه، ۱۳۹۸ق .
۷۳-یاقوت حموی، یاقوت بن عبداله. معجم البلدان، ترجمه رضا انزابی نژاد. تهران: سروش،۱۳۸۲٫

 فصل اول

کلّیّات تحقیـق

۱-۱٫ مقدمه:

   «بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ اَلحَمدُ لِلّهِ الَّذی جَعَلَ القُرانَ مِفتاحاً لِاَبوابِ مَعرِفَتِهِ وَ اَنزَلَ الفُرقانَ عَلی عَبدِهِ لِیَکُونَ لِلعالَمینَ نَذیراً فَجَعَلَهُ سِراجاً وَ قَمَراً مُنیراً.

    به نام خداوند بخشنده ی مهربان سپاس خدایی را که قرار داد قرآن را کلیدی برای درهای معرفت و قرآن را نازل کرد بر بنده ی خود تا جهانیان را بیم دهنده باشد و به عنوان نور و چراغی روشن قرار داد»( شیخ اسلامی، ۱۳۷۶: ۸).

«قرآن نور معرفت و هدایت و نجات آدمی و معجزه ی جاوید رسول اکرم(صلوات الله علیه)است . قرآن گنجینه ی رازها و اسرار خداوند است و سخن معبود و معشوق با عاشق است و وظیفه ی هر مسلمان راستین است که در کنار حفظ ظاهر به باطن قرآن نیز نظر داشته باشد و این ودیعه ی گرانبها را با جان و دل پذیرا باشد»(شیخ اسلامی، ۱۳۷۶: ۸).

  «قرآن کریم، مجموعه ی وحی الهی است که لفظ و معنا و تعبیر و بیان آن عیناً از جانب خداوند یکتا بر حضرت خاتم الانبیاء محمد مصطفی(ص) نازل شده است و از آن حضرت به تواتر نقل شده و به ما رسیده است . قرآن مجید سند زنده و معجزه ی جاویدان اسلام است که در طول اعصار و قرون همه ی اقشار بشری را راهنمایی کرده و می کند و دستور جامع اسلام برای تمامی محورهای زندگی انسان است و با فطرت انسان آنچنان هماهنگ است که گویی از صمیم انسانیت انسان جوشیده است از این رو همواره تأثیری عمیق و خارق العاده بر روح و روان و جان آن عده افراد بشر که جز در برابر حق سر تسلیم فرو نیاورده اند داشته است این انسانهای برگزیده پیوسته به رهبری حکیمانه ی قرآن دل بسته اند و با شوق و شعف ضمن تجلیل و تقدیس آن به مطالعه و تحقیق اش نشسته اند و دست بر سینه ی ادب به طاعت و خدمتش ایستاده اند»(حکیم، ۱۳۷۸: ۱).

 شناخت زوایاى زندگى درس آموز و حیات عبرت انگیز انبیا و اولیاى الهى از مهم‏ترین وظایف دانش پژوهان دین باور است. از دل هر گفتار و کردار این چهره‏هاى درخشان چشمه‏اى جوشان ازمعرفت و ایمان جارى است و هر قطره از این دریا زاینده بسى معرفت‏ها و ایمان‏ها.

  «قرآن کریم به مثابه کتاب هدایت بشر و کامل‏ترین مرامنامه دعوت و تبلیغ، چونان ذره‏بینى ژرف‏نگر به کاوش در این زندگى‏هاى سراسر درس و عبرت پرداخته و با اشاره یا تشریح جنبه‏هایى از حیات شخصیت‏هاى برجسته تاریخ دین و ایمان، نکته‏ها و درس‏هاى ارزشمندى به ابناى بشر گفته و دُرهاى گرانبهایى براى انسان‏هاى کمالجو و جمال‏طلب سفته است. قرآن با این کاوش ژرف و وسیع، هم به معلمان بشر درس‏هایى کارساز و هم به مربیانش رهنمودهایى روشنگر ارایه کرده است؛ هم به مصلحان انسانیت راهکارهاى رفع تباهى را ارزانى داشته و هم به مبلّغان هدایت گستر، شیوه‏هاى دعوت و ترویج دین را آموخته است»(عباسی مقدم، ۱۳۹۰).

 کتاب مثنوی نیز از این حیث که در آن از قرآن استفاده شده است از ارزش و اهمیت بسزایی برخورداربوده است چنانکه؛« مولانا کتابش را مفسّر قرآن (کشّاف القرآن) می خواند و آنچه را که خداوند در توصیف کتاب خویش برمی شمرد، مولوی نیز برای شرح و تفسیر خویش قایل است و معتقد است که این چشمابه ی قرآن نیز ، همچون قرآن، به مذاق هرخواننده ای خوش نمی نشیند و تنها نیکان و پاکان از آن سیراب می شوند و مقامگاه آنان است، همچنین کاتبان کتاب نیز با کاتبین کرام قیاس می شوند، این کتاب از آن رو که چشمه و جویی از اقیانوس قرآن است، اوصاف آن کتاب پاکیها و هدایت را به خود گرفته است»(لاهوری، ۱۳۸۱: ۱۶).

 در پایان مقدمه لازم به توضیح است که یکى از شیوه‏هاى برجسته تبلیغى قرآن، چهره‏پردازى و معرفى اسوه‏هاى حسنه‏اى است که به‏سان چشمه‏هاى نور، کام عطشناک هدایت جویان را سیراب می نمایند، در تحقیق حاضر، بیش از هرچیز به خود لقمان و اندرزهای روشنگر او به فرزندش، مورد بررسی قرار گرفته و در ادامه شیوه های تبلیغی لقمان در نصایح اش پرداخته شده و بالاخره تأثیر این اسوه ی قرآنی بر بزرگ مرد شعر فارسی مولوی بلخی در اثر گران قدر او یعنی مثنوی معنوی پرداخته شده است.

۱-۲٫ تعریف مسأله و بیان پرسش‏هاى اصلى تحقیق:

  قرآن مجید، کامل‏ترین کتابی است که در آن روش های بهتر زندگی کردن و سعادت بشر ذکر شده و برای پی بردن به این سعادت باید در آن به مطالعه و تدبّر پرداخت. یکى از مؤثرترین شیوه‏هاى قرآن برای نشان دادن راه رستگاری، آوردن قصه های پیامبران و ارایه اسوه‏هاى حسنه‏اى است که گاه خداوند ضمن بیان سرگذشت آن ها به شخصیت و سخنان این افراد اشاره کرده است. از این رو در این تحقیق، به دنبال بررسی یکی از این اسوه های قرآنی و سخنان با ارزش او برای سعادت بشر یعنی لقمان هستیم؛ در این تحقیق سعی خواهیم کرد نخست بدانیم که آیا لقمان به عنوان پیامبر از طرف خداوند است به عبارت دیگر آیا او از وحی الهی برخوردار بود یا نه؟ دوم این که حکمتی که خداوند به لقمان داده و از آن هم به صراحت در آیه دوازده سوره ی لقمان یاد کرده، آیا همانند حکمت پیامبران دیگر بوده ؟ سوم ،آیا حکمت های لقمان و نصایح او جنبه ی شخصی دارد یعنی فقط برای فرزندخود و یا فرزندان خود او است یا شامل تمامی افراد بشری می شود؟ و چهارم این که بسامد تاثیر لقمان و اندرز های او در شعر مثنوی مولوی تا چه حدی است؟

۱-۳٫ هدف و ضرورت تحقیق:

هدف‏هاى علمى و نظرى و کاربردی پژوهش حاضر به طور اجمال چنین است:

۱-اثبات اهمیت اندرز و نصیحت در سعادت بشری .
۲-اثبات ماندگارى و تأثیر سخن در قالب آیات قرآنی.
۳-معرفى و شناسایى لقمان به عنوان یک شخصیت قرآن.
۴-روشن ساختن زوایاى اخلاقی- اجتماعی اندرز و نصیحت های لقمان در تربیت افراد.
۵-استفاده برای دانشجویان رشته ی ادبیات و معارف اسلامی .
۶-استفاده از حکمت های لقمان به عنوان مقدمه گام‏هاى بعدى جهت تربیت فرزندان از طریق فیلم، داستان،  مقاله، رمان و غیره.

۱-۴٫ روش تحقیق:

  نحوه ی جمع آوری اطلاعات و روش تحقیق مورد استفاده در پژوهش فوق بدین ترتیب بوده است که ابتدا،با جمع آوری منابع موجود در مورد لقمان و مطالعه ی آنها، نخست زندگی نامه ی لقمان مورد بررسی قرار گرفت و سپس به سوره ی لقمان از دیدگاه تفاسیر مختلف پرداخته شد و حکمت ها و اندرزهای لقمان از دیدگاه قرآن و احادیث استخراج و هرکدام در قالب عنوان های جداگانه ای مورد بررسی قرار گرفتند. سپس در قسمت بعدی به مطالعه ی منابع موجود در مورد مثنوی معنوی مولانا و شرح مختصری از زندگی نامه و آثار او و هم چنین به تاثیر پذیری مثنوی از قرآن نیز پرداخته شد. و در ادامه آن دسته از ابیاتی که در آنها سخن از لقمان و حکمت های او به میان رفته  کاملاً مورد بررسی قرار گرفت. بیشترین منابعى که در طول مطالعات این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته عبارتند از:

۱-قرآن و تفاسیر قرآن، به ویژه المیزان، مجمع‏البیان، تفسیرنمونه، نور، …؛
۲-کتب احادیث و قصص، به ویژه بحار الانوار، قصه های قرآن ؛
۳-کتاب حکمت نامه ی لقمان ؛
۴-مثنوی و شرح های مثنوی به خصوص شهیدی و زمانی.

  در پایان این قسمت، به روند و ترتیب اجمالى مباحث اشاره مى‏کنیم؛ پژوهش حاضر حاوى نه فصل است. در فصل اول، مباحث مقدماتى و مطالب چندى از قبیل کلیات تحقیق به رشته تحریر درآمده است. فصل دوم، مبانی نظری و پیشینه ی تحقیق را شامل می شود فصل سوم در باره زندگی نامه ی لقمان و شخصیت اوست . فصل چهارم، در مورد اهمیت قصه های قرآن و فصل پنجم، در باره ی سوره لقمان و حکمت می باشد که به سه بخش تقسیم شده است. بخش اول به خود سوره ی لقمان اختصاص دارد و بخش دوم درباره ی معانی حکمت است و بخش سوم نمونه هایی از حکمت لقمان را مورد بررسی قرار داده ایم. در فصل ششم این رساله به بررسی حکمت ها و نصایح لقمان از نظر قرآن و احادیث پرداخته شده و فصل هفتم، به شیوه های تبلیغی لقمان در ارشاد فرزندش اختصاص یافته است. فصل هشتم درباره ی مولوی و مثنوی است که در دو بخش مورد بحث واقع شده ، در بخش اول به زندگی و آثار او و بخش دوم به تأثیر قصه های قرآن بر این کتاب می پردازد. و فصل نهم نیز در دوبخش جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است ؛ بخش اول پیوند قرآن با مثنوی را شامل می شود و بخش دوم به بررسی حکمت ها و نصایح لقمان در ابیات مثنوی اختصاص یافته است. در پایان نیز نتیجه گیری و فهرست منابع ذکر شده است.

فصل دوم

مبانی نظری و پیشینه ی تحقیق

۲-۱٫ لقمان در قرآن:

یکى از شخصیت‏هاى بارز و برجسته قرآن ، لقمان حکیم است . پی بردن به ارزش او زمانی خوب فهمیده می شود که از میان تمامی حکیمان تنها نام او در قرآن آمده و علاوه بر آن اندرز های او به فرزندش نیز در قرآن ذکر شده؛ این خود می تواند دلیلی آشکار و محکم بر خدایی بودن این فرد باشد. هم چنین در تاریخ نیز از او بسیار یاد شده است. وى از دانشمندان تیزبین و دوراندیش و ازحکیمان فرزانه جهان بشریت و معاصر حضرت داود نبى بوده است.

 «در سوره لقمان از کلمه حکمت و اعطای آن به لقمان سخن به میان آمده  ومنظور از حکمت به طوری که از موارد استعمال آن فهمیده می شود به معنای معرفت علمی است . خود لقمان نیز حکمت خود را این گونه تعریف می کند :

«خلاصه معرفت و روح حکمت من آن است که از امور زندگی آنچه به عهده خالق است، تکلف و زحمتی بر خود روا نمی دارم و آنچه به عهده من است در آن سستی و کوتاهی نمی کنم»(جاد المولی، ۱۳۸۶: ۴۵۰).

 نام لقمان تنها دوبار در سراسر قرآن ذکر شده، اما آیات متعددى صفات و مواعظ او را بیان مى‏کند. مهم‏ترین موضوع درباره این شخصیت قرآنى این است که آیا او پیامبر بوده یا نه؟ و اصولاً حکمتی که به او داه شده است به خاطر چه بوده ؟و چه نوع حکمتی بوده؟ و آیا این همان حکمتی است که خداوند در سوره آل عمران، آیه ۸۱ در مورد آن سخن گفته است؟ آنجا که می فرماید:

«وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَهٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ قالَ أَ أَقْرَرْتُمْ وَ أَخَذْتُمْ عَلى‏ ذلِکُمْ إِصْری قالُوا أَقْرَرْنا قالَ فَاشْهَدُوا وَ أَنَا مَعَکُمْ مِنَ الشَّاهِدینَ ؛ و خدا از پیامبران پیمان گرفت که شما را کتاب و حکمت داده‏ام به پیامبرى که آیین شما را تصدیق مى‏کند و به رسالت نزد شما مى‏آید بگروید و یارى‏اش کنید. گفت: آیا اقرار کردید و عهد مرا پذیرفتید؟ گفتند: اقرار کردیم. گفت: پس شهادت دهید و من نیز با شما از شاهدانم»(قرآن مجید، ۳ : ۸۱).

 «اما لحن بیان قرآن نشان می دهد که او پیامبر نبوده اما داستان های او وکلمات حکمت آمیز او به صورت روایات و احادیث بسیار نقل شده است»(مکارم شیرازی، ۱۳۸۸: ۴۱۲). در این خصوص، بیشتر روایات موجود، نبوت وى را نفى کرده و او را عبد صالح خدا معرفى کرده‏اند. قرآن او را بیش از هر صفت، به فرزانگى ستوده است:

وَلَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الحِکْمَهَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ؛

و به راستى، لقمان را حکمت دادیم که: خداوند را سپاس بگزار(قرآن مجید، ۳۱ : ۱۲).

وَمَنْ یُؤْتَ الحِکْمَهَ فَقَدْ أُوتِىَ خَیْراً کَثِیراً؛

و هر کس فرزانگى داده شود، نیکى بسیار داده شده است(قرآن مجید، ۲ : ۲۶۹).

«در عظمت مقام او همین بس که خدا اندرزهایش را در کنار سخنان خود قرار داده و در لابلای آیات قرآن ذکر فرموده است . آری هنگامی که قلب انسان بر اثر پاکی و تقوا به نور حکمت روشن گردد سخنان الهی بر زبانش جاری می شود و همان می گوید که خدا می گوید و آن گونه می اندیشد که خدا می پسندد»(مکارم شیرازی، ۱۳۷۶، ج۱۷: ۳۶).

۲-۲٫ قرآن و لقمان در مثنوی مولوی:

  قرآن کتابی است که در طول تاریخ اندیشمندان و هنرمندان بزرگ و پرشماری را به خود مشغول داشته و می دارد. اندیشمندان بزرگی از سفره ی نعمت های قرآن بهره مند شده اند و آثار بزرگی را بر جای گذاشته اند. بی تردید جلال الدین محمد بلخی یکی از این دانشمندان و صاحبان هنر و حکمت است که توانسته است با خوشه چینی از قرآن کریم یکی از بزرگترین و ماندگارترین شبه تفسیر های عرفانی و حکمی قرآن را در قالب زیبای مثنوی بیافریند .

  خورشید قرآن در سراسر سرزمین مثنوی تابان است و کم‏تر ناحیه و خانه‏ای است که نور و روشنی و تجلّی از آن آفتاب رخشان نداشته باشد. قرآن در مثنوی، هم‏جلوه‏ی ظاهری‏و صوری‏دارد و هم جنبه و جلوه‏ی باطنی و معنوی. هم الفاظ و حکایت‏ها و امثالش در مثنوی حاضر و پُر بَسامد است و هم روح و معنا و پیامش، مثنوی را معنوی کرده است. هر چند که مولوی معتقد است که نباید به ظاهر قرآن تکیه کرد بلکه باید به بطن قرآن رسید:

        تو ز قـرآن  ای  پسـر  ظاهر  مبــین         دیــو، آدم را  نبیــند جــز که  طیــن

        ظاهر قرآن چو شخــص آدمـی ست         که نقوشش ظاهرو، جانش خفـی ست

                                                                   (مولوی، ۱۳۷۵، دفترسوم: ۴۲۴۷ -۴۲۴۸)

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .