مقدمه

امام صادق u فرمودند: همه‌ی اشیاء حتی ماهیان دریاها و پرندگان آسمان برای جوینده‌ی دانش، آمرزش می‌طلبند.

انسان به وسیله‌ی علم است که به رشد و کمال می‌رسد و باعث سعادت و رستگاری انسان هم در دنیا و هم در آخرت می‌شود. به همین دلیل اسلام که بهترین دین آسمانی و الهی بشریت است، همیشه انسان‌ها را به علم و دانش تشویق کرده است. تعلیم علم و دانش، زن و مرد و کوچک و بزرگ نمی‌شناسد و هر کسی در هر جایگاهی که قرار دارد می‌تواند به تحصیل آن بپردازد. علم و دانش بهترین راه برای خداشناسی و پی بردن به عجایب خلقت این جهان و نظام هستی است.

در بین همه انسان‌ها، چهارده ستاره‌ی درخشان که همان اهل بیت علیهم‌السلام هستند برای بشریت نورافشانی می‌کنند. ائمه‌ی معصومین علیهم‌السلام منبع عظیم و مخزن علم الهی هستند و از مقام و منزلت رفیعی نزد پروردگار برخوردارند به گونه‌ای که خداوند از آنان تجلیل و ستایش کرده و اطاعت و پیروی از آنان را اطاعت و پیروی از خود و سرپیچی و نافرمانی از آنان را سرپیچی و نافرمانی از خود دانسته است. بنابراین امام معصوم علیهم‌السلام بهترین الگو و تجسم عینی صفات برتر برای ما در زندگی فردی و اجتماعی، هم در این دنیا و هم در سرای آخرت هستند و بسیار لازم و ضروری است که پیرامون شخصیت و زندگی اهل بیت علیهم‌السلام و همچنین موضع‌گیری‌های علمی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ایشان تحقیق و بررسی شود تا با شناخت و بینشی که از اهل بیت علیهم‌السلام پیدا می‌شود، انسان راه حقیقی را از باطل تشخیص داده و با دوری جستن از گناهان، ایمان و اعتقادات خود را محکم کرده و بتواند برای آخرت خود توشه‌ای بردارد. بنابراین شایسته است که پیرامون شخصیت و فضائل و برتری‌های اهل بیت علیهم‌السلام تحقیق و بررسی شود.

امام محمدباقر u هم‌چون سایر اهل بیت علیهم‌السلام دارای فضایلی چون جود و بخشش و صبر بود. ایشان به تبیین معارف اصولی دین مانند توحید ذات و صفات نهی از تفکر در ذات پرداختند. امام محمدباقر u در مورد معارف قرآنی هم‌چون آموزش قرآن و تلاوت قرآن با صدای نیکو و خوب، احادیث بسیار زیبا و پرمغزی دارند. باقرالعلوم u توانستند به بنیان‌گذاری بسیاری از علوم مانند علم فقه و علم اصول بپردازند. این که امام باقر u توانستند با تأسیس دانشگاهی، معارف ناب شیعه را نشر داده و به تربیت شاگردان در این زمینه بپردازند. امام u در دوران امامت خود مناظراتی را با فقیهان و دانشمندان عصر خود داشتند. ایشان نیز توانستند با علم الهی خود از جان اصحاب خود محافظت کنند. امام باقر u نه تنها به سؤالات انسان‌ها بلکه به سؤالات جنیان هم پاسخ می‌دادند. امام u با علم و دانش خود، خواص استفاده از انگشتر عقیق و همچنین خواص دارویی میوه‌ها و گیاهان را بیان نمودند.

این تحقیق از سه فصل تشکیل شده است. فصل اول کلیات تحقیق می‌باشد که دارای بخش‌های متعددی چون فرضیه‌ی تحقیق، روش تحقیق، ساختار تحقیق و … است. فصل دوم جلوه‌های علمی شخصیت امام محمدباقر u می‌باشد که شامل عناوینی مثل علم امام باقر u در تبیین معارف اصولی دین، امام باقر u بنیان‌گذار علوم اسلامی، امام باقر u در نگاه دانشمندان اهل سنت و … می‌باشد. فصل سوم تلاش‌های علمی امام باقر u در عرصه‌های مختلف است که دارای عناوین متعددی مانند گوشه‌ای از دانش امام باقر u در سیاست، علم امام محمدباقر u در دستور به ضرب سکه‌ی اسلامی و … می‌باشد.

۱-۱ تعریف و تبین موضوع

علم به معنای دانستن و حقیقت چیزی را ادراک کردن است. علم ودانش میراثی گرانبها هستند که همیشه ماندگار خواهند بود وباید توجه داشت که علمی سودمند ومفید خواهد بود که به همراه عمل باشد و گرنه علم بدون عمل هیچ سود ونفعی نخواهد داشت. در قرآن کریم آیات بسیار زیادی وجود دارد که بر اهمیت علم ودانش اشاره دارد وانسان ها را به فرا گرفتن آن تشویق و ترغیب می‌کند. اهل بیت علیهم‌السلام منبع وسر‌چشمه‌ی علم الهی وتمام علوم عالم هستند. بنابراین در طول عمر با برکت خویش با تلاش‌های گسترده به تبین واهمیت علم ودانش پرداخته‌اند و نقش بسیاری بزرگی در پیشرفت فهم و درایت مردم داشته‌اند. روایات بسیار زیادی در منابع ما وجود دارد که علم را بهترین دارایی وبرترین هدایت‌گر توصیف کرده‌اند و آن را مایه‌ی سعادت دنیا و  آخرت شمرده‌اند. امام محمد باقر u که خود دریای علم و دانش است در دوران امامت خویش نقش مهمی در پیشرفت علمی اسلام داشته وتوانستند در این دوران به آگاه کردن افکار عمومی مردم در زمینه‌های مختلف بپردازند شبهاتی که فضای جامعه‌ی آن روز را غبار‌آلود کرده بود را بر‌طرف سازد. به تعلیم علوم پایه واساسی مبانی اسلامی پرداختند و در همین دوره بود که بسیاری از علوم تولید شد. برای بررسی جایگاه علمی امام محمد باقر u به کتابخانه‌های بسیار زیادی مراجعه شد ولی کتابی به صورت جامع و کامل در رابطه با خود موضوع یافت نشد وبه ناچار هر عنوان و مطلبی را از کتابی گلچین و کنار هم قرار داده وهمین روند انجام تحقیق را به کندی پیش می‌برد.

۱-۲ ضرورت و اهمیت تحقیق

به دلیل علاقه به موضوعات تاریخی وموضوع علم و این که چنین تحقیقاتی برای جامعه بسیار مفید و ضروری می‌باشد این مو‌ضوع انتخاب شد زیرا علم همیشه یک نیاز فطری وغریزی برای بشر بوده وانسان‌ها همیشه ودر تمام امور زندگی به آن نیاز‌مند می‌باشند. ائمه‌ی معصومین علیهم‌السلام برای هدایت و راهنمایی انسان‌ها از جانب خداوند بر روی کره‌ی زمین منصوب شده‌اند. اگر دیده می‌شود در جامعه‌ی امروزی مشکلات زیادی در مسائل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، علمی وجود دارد به خاطر این می‌باشد که از معارف قرآن و اهل‌بیت علیهم‌السلام دور شده و این معارف در جامعه مهجور مانده‌اند. اگر جوانان در جامعه روی به گناه و رذایل آورده و فساد و بی بند‌وباری در جامعه رو به گسترش گذاشته به دلیل آن است که ائمه معصومین علیهم‌السلام به درستی شناخته نشده‌اند. تحقیق حاضر می‌تواند هم برای فرد و هم برای جامعه‌ی اسلامی معرف بهترین و برترین الگو باشد. الگویی که با پیروی و تأسی از آن انسان خود و خدای خود را شناخته و به مبارزه با نفس سر‌کش اماره پرداخته و همین امر باعث می‌شود که جامعه رو‌به صفات نیک و پسندیده و خلق‌وخوی نیکو گرائیده ودر نهایت چنین جامعه‌ای زمینه‌ساز ظهور حضرت ولی عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف خواهد بود انشاء الله. بنابر‌این این تحقیق می‌تواند بر‌طرف کننده‌ی بسیاری از آفات ونیاز‌های جامعه باشند.

۱-۳ اهداف وفوائد تحقیق

انگیزه‌ی اصلی انجام این تحقیق شناخت مفهوم واقعی علم ونقش آن در زندگی و همچنین شناخت و آگاهی بیشتر با اهل‌بیت علیهم‌السلام مخصوصاً امام محمد باقر u و پس از آن الگو‌پذیری از معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام می‌باشد. با توجه به این که جامعه نیاز به بررسی چنین موضوعی دارد تحقیق حاضر می‌تواند در رد شبهاتی که فرقه‌های ضالّه ومنحرف بر پیکر جامعه وارد می‌سازند بسیار مفید و مؤثر باشد مبانی علوم و دانش‌هایی که امام محمد‌باقر u به پایه‌گذاری وتولید آنها پرداختند باعث مصونیت جامعه از گرفتار شدن در انحرافات والقائات دشمنان اسلام بوده است. بسیاری از دروسی که امروزه در دانشگاه‌ها تدریس می‌شوند مبانی آنها بر‌گرفته از کتاب‌های دانشمندان غربی می‌باشد. بنابراین این علوم ومعارف ناب می‌تواند جزء مبانی فکری و بنیادی در محافل علمی مورد استفاده قرار گیرد محافل ومجامعی چون دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه و هر جا که متون ودروس علمی کارشود. ما در عصر و زمانی زندگی می‌کنیم که جامعه تشنه‌ی معارف ناب اهل‌بیت علیهم‌السلام هستند مبانی عمیق و وسیعی که امام محمد‌باقر u برای مردم در مسائل مختلف باز‌گو می‌کنند در بسیاری از زمینه‌ها کار‌برد فراوان دارد. عنوان نمونه مباحثی که امام u در مورد خواص دارویی میوه‌ها ودرمان بیماری‌ها بیان می‌کنند در زمینه پزشکی و طب‌سنتی بسیار مورد استفاده می باشد وهر کدام از این احادیث می‌تواند زمینه‌ساز بسیاری از علوم دیگر نیز باشد.

۱-۴ پیشینه موضوع تحقیق

وقتی به تفسیر آیه‌ی ۳۱ سوره‌ی بقره مراجعه می‌کنیم می‌یابیم که اولین کسی که علم را آموخت انسان بود. خداوند انسان را از تیره‌ی عدم ونیستی وجود بخشید واز روی لطف ورحمت خود علم را به او آموخت. در فضیلت علم ودانش وفراگرفتن وتعلیم آن همین بس که خداوند آن را به پیامبر اکرم e تعلیم داد واین علم نسل‌به نسل به اهل‌بیت علیهم‌السلام رسید از جمله ایشان امام محمد‌باقر u که با توجه به موقعیت و شرایطی که در زمان امامت ایشان بود توانستند معارف ناب اسلامی را احیاء وعلم ودانش را در سراسر جهان اسلام گسترش دهند به همین جهت به ایشان باقرالعلوم u می‌گفتند زیرا شکافنده‌ی دانش‌ها بود. کتاب‌هایی که در این تحقیق بیشتر از آن‌ها استفاده شد عبارتند از:

۱-کتاب امام باقر u جلوه‌ی امامت در افق دانش نوشته احمد ترابی است که در آن به زندگی علمی، سیاسی واجتماعی امام محمد‌باقر u در بخش‌ها و عناوین مختلف اشاره دارد.

۲- کتاب زندگانی امام محمد‌باقر u نوشته حسین عماز‌اده ابتدا به ادله‌ی امامت امام محمد‌باقر u پرداخته و در بخش‌های بعدی پس از بیان فوائد علم وفضیلت آن به احادیث امام u در زمینه‌های مختلف از جمله قرآن کریم و خواندن آن، شفاعت، عجب، حلم وهمچنین کلمات قصار امام محمد‌باقر u اشاره کرده است. در واقع این کتاب به بعضی از ابعاد شخصیت علمی حضرت پرداخته است.

۳- کتاب سیره‌ی پیشوایان تألیف مهدی پیشوایی به صورت گذرا ومختصربه بعدعلمی شخصیت امام محمدباقر u پرداخته و در بخش‌های بعدی بیشتر به اوضاع سیاسی زمان امام محمد‌باقر u اشاره شده است.

۴- کتاب حضرت باقر العلوم u نوشته فضل الله کمپانی ابتدا به برخی از فضائل ومکارم حضرت اشاره شده است و پس از بیان دوران امامت امام محمد باقر u به بیان برخی از احتجاجات و معجزات ایشان اشاره شده است ودر فصل آخر هم سخنان امام باقر u آمده است.

۵- کتاب زندگانی چهارده معصوم علیهم‌السلام تألیف سید محسن خرازی به صورت اجمال و در بخش‌های مختصر به دوران زندگی امام u پرداخته است.

تحقیق حاضر بعد علمی شخصیت امام محمد‌باقر u را بررسی کرده ودر آن به ابعاد علمی شخصیت حضرت در عرصه‌های مختلف و جوانب گوناگون پرداخته است. اما کتاب‌هایی که نام آن‌ها ذکر شد ابعاد علمی شخصیت باقرالعلوم u را یا خیلی کوتاه ومختصربررسی کرده یا اینکه به برخی از ابعاد علمی شخصیت ایشان اشاره کرده وهمه‌ی جوانب را بیان ننموده اند. در سی دی ستارگان بقیع کتاب‌ها ومقاله‌های زیادی در مورد ائمه بقیع علیهم‌السلام آورده شده بود درباره‌ی امام محمد‌باقر u نیز مقاله های زیادی وجود داشت اما در رابطه با علم امام u عیناً مقاله‌ای با این موضوع وجود نداشت ولی یک مقاله موجود بود که شباهت زیادی به موضوع تحقیق داشت وآن هم بررسی جایگاه علمی و تلاش‌های فرهنگی امام باقر u تألیف ابوالفضل هادی منش بود. این مقاله دارای چندین بخش می‌باشد که در یکی از بخش‌ها به ترسیم چهره‌ی علمی امام u پرداخته ودر بخش بعدی به پایه‌گذاری نهضت بزرگ علمی که به دست امام محمد باقر u انجام گردیده بود اشاره شده است و این که امام u با برقراری حوزه درس با کج‌اندیشی‌ها مبارزه کرده است ومبانی، معارف واصول ناب اسلامی را زنده وبه پرورش دانشمندان وفرهیختگان عصر خود پرداخته است ودر بخش‌های آخر هم به بنیان‌گذاری اجتهاد به دست امام محمد‌باقر u اشاره دارد. تحقیقی که انجام شد به جلوه‌های علمی شخصیت امام u پرداخته و تلاش‌های علمی امام محمد‌باقر u را در عرصه‌های مختلف بررسی کرده است. اما مقاله‌ای که نام آن ذکر شد تنها برخی ازابعاد علمی شخصیت علمی حضرت اشاره نموده واقدامات علمی امام u درعرصه‌های مختلف ذکرنشده است. در رابطه با موضوع تحقیق به حوزه‌ی علمیه فاطمیه نجف آباد رجوع شد

۱-۵ سوال‌های اصلی وفرعی تحقیق

۱-۵-۱ اصلی

جایگاه علمی امام باقر u چیست؟

۱-۵-۲ فرعی

۱- جلوه‌های علمی شخصیت امام محمد‌باقر u چگونه است؟

۲- تلاش‌های علمی امام باقر u در عرصه‌های مختلف چگونه است؟

۱-۶ فرضیه تحقیق

سیره‌ی علمی امام محمد‌باقر u جایگاه بی‌نظیری را برای تمامی اعصار دارا می‌باشد.

 ۱-۷ روش تحقیق

تحقیق حاضر از نوع بنیادی است که روش جمع‌آوری اطلاعات آن به صورت کتابخانه‌ای و از طریق فیش‌برداری می‌باشد و به اعتبار موضوع دینی می‌باشد.

۱-۸ ساختار تحقیق

این تحقیق از سه فصل تشکیل شده است:

فصل اول- کلیات تحقیقی است که شامل عناوینی مثل تعریف و تبین موضوع، فوائد و اهداف تحقیق، پیشینه‌ی موضوع تحقیق … می‌شود.

فصل دوم- به بررسی جلوه‌های علمی شخصیت امام محمد‌باقر u پرداخته که شامل عنوان‌های زیر می‌باشد، نگاهی گذرا به زندگی حضرت، لقب باقر‌العلوم u ژرفای دانش امام u …

فصل سوم- وآخر تلاش‌های علمی امام محمد‌باقر u در عرصه‌های مختلف است که دارای عناوین متعددی مانند دانشگاه امام‌باقر، علم امام u در بر خورد با فرقه‌های انحرافی، مناظره جلوه‌ای از علم امام u … می‌باشد.

۱-۹ اصطلاحات و کلیدواژه‌های تحقیق

۱-۹-۱ جایگاه

اصطلاح: در لغت‌نامه‌ی دهخدا جایگاه به این معنا آمده. هر محلی که در آن چیزی ثابت شود.

لغوی: در فرهنگ معین: محل، مکان، مقام، مرتبه.

        درفرهنگ طلائی: محل، مقام

        در فرهنگ عمید: محل، مقام، مرتبه

        در فرهنگ برهان قاطع: جای: جا، مقام

۱-۹-۲ علم

اصطلاح: در کتاب معارف و معاریف ج ۷ علم به این معنا آمده است: حقیقت چیزی را ادراک کردن

لغوی: در فرهنگ معین: دانستن، یقین کردن،معرفت، دانش

        در فرهنگ آذر‌تاش‌آذر‌نوش، دانش،آگاهی، اطلاع

        در عمید: دانش، یقین، معرفت

        در فرهنگ المعجم الوسیط ج ۲ : معرفت شناخت، یقین

۱-۹-۳ امام

اصطلاح: در کتاب المعجم الوسیط ج ۱ امام به این معنا آمده: الگو هر چیزی برای اندازه‌گیری یا توزین یا برای صفات واخلاق

لغوی: در فرهنگ معین:پیشوا، پیشرو

        در فرهنگ آذر تاش آذر نوش: پیشوا، رهبر، پیشنماز

        در فرهنگ عمید: پیشوا، پیشرو

        در معارف و معاریف ج ۲: پیشوا، مقتدا

۱-۹-۴ محمد

اصطلاح: در کتاب فرهنگ بندریگی ج ۲ محمد به این معنا آمده: دارای اوصاف خوب وبسیار.

لغوی: در فرهنگ معین: ستوده، بسیار تحسین شده.

       در فرهنگ عمید: ستوده، نیکخو، نیکو سرشت، بسیار نیکو.

       در معارف ومعاریف ج ۹ :ستوده، ستایش شده

۱-۹-۵ باقر

اصطلاح: در کتاب المعجم الوسیط ج ۱ باقر به این معنا آمده: شکافنده‌ی علوم و به همین جهت است که امام پنجم را باقر نامیدند.

لغوی: در فرهنگ معین: شکافنده، گشانیده

        در فرهنگ عمید: شکافنده، باز‌کننده، گشاینده

        در کتاب معارف ومعاریف ج ۳: شکافنده

        درکتاب لغت‌نامه‌ی دهخدا: شکافنده و گشاینده و وسعت‌دهنده

۱-۱۰ مشکلات وموانع تحقیق

با وجود کتاب‌های زیادی که در زمینه‌ی زندگی اهل‌بیت علیهم‌السلام وامام محمد باقر u وجود داشت. اما اختصاصاًدرباره ی امام محمد باقر u مطالب به صورت خلاصه وگذرا نوشته شده بود واکثر مطالب هم تکراری بود. واصلاً کتابی که با عنوان موضوع تحقیق مطابقت داشته باشد در بین کتاب ها پیدا نشد وناگزیر چندین کتاب را کنار هم گذاشته ومطالب دلخواه را گلچین کرده که این روند کار تحقیق را به کندی پیش می برد.

[۱]  سید محمد تقی مدرسی، زندگی‌نامه ۱۴ معصوم، مترجم محمد صادق شریعت، ص ۵۱۸

[۲]  رسول جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص ۲۸۷

[۳]  احمد ترابی، امام محمد باقر u جلوه‌ی امامت در افق دانش، ص ۱۹

[۴]  علامه حلّی، نگاهی بر زندگی ۱۲ امام علیهم‌السلام، مترجم محمد محمدی اشتهاردی، ص ۲۰۷

جهت دریافت و خرید متن کامل مقاله و تحقیق و پایان نامه مربوطه بر روی گزینه خرید انتهای هر تحقیق و پروژه کلیک نمائید و پس از وارد نمودن مشخصات خود به درگاه بانک متصل شده که از طریق کلیه کارت های عضو شتاب قادر به پرداخت می باشید و بلافاصله بعد از پرداخت آنلاین به صورت خودکار  لینک دنلود مقاله و پایان نامه مربوطه فعال گردیده که قادر به دنلود فایل کامل آن می باشد .