عنوان :

پایان نامه سیر و سیاحت در قرآن کریم

تعداد صفحات :۱۱۵

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

در این تحقیق سعی شده است مساله سیر وسیاحت از منظر قرآن کریم مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد و به مسایل جانبی از جمله اهداف، مخاطبان و مصادیق آن با توجه به کتب تفسیری و روایی و دیگر کتابهایی که در این زمینه نگارش یافته اند ، بپردازد.

لذا فصل اول حاوی دو بخش است: بخش نخست، اهمیت و ضرورتهای سیر در قرآن کریم را بحث می کند که هدف از این بخش پاسخ به چرایی و لزوم سیر می باشد.

و بخش دوم مخاطبان آیات سیر در قرآن کریم را مورد توجه قرار داده و با استفاده از تفاسیر نمونه المیزان و مجمع البیان بدان پرداخته است.

در قرآن کریم به سیر و سیاحت و گردش در روی زمین بسیار سفارش شده است و در آیات متعددی بدان پرداخته است. آیاتی که مستقیماً به سیر اشاره کرده اند جمعاً چهارده آیه و در دوازده سوره می باشد. دریکی از این آیات واژه سیر به معنی عام آن نمی‌باشد.[۱] و در دوازه آیه خداوند اشاره صریح می کند به گردش و سیر در زمین و عبرت گرفتن از گذشتگان و در یک مورد نیز دعوت به تفکر درباره خلقت می کند.

سیر می‌تواند عامل هدایت، خداشناسی، کسب عبرت وتجربه و نیز پند و اندرز برای مومنان باشد. و درباره مخاطبان سیر به این نتیجه میرسیم که تمامی آیات سیر عام بوده و همه مردم را به سیر و تفکر در چگونگی سرانجام تکذیب کنندگان آیات الهی تشویق می‌کند، پس با توجه به این آیات وظیفه تمامی انسانها است که برای کسب معرفت وتشخیص راه از بی راهه به سیر و مطالعه در آثار گذشتگان و مشاهده آیات الهی بپردازند تاشاید رستگار شوند.

فصل دوم شامل بررسی اهداف و مصادیق سیر و سیاحت می باشد که از جمله زیر مجموعه های آن را مشاهده آیات و نشانه های الهی در مخلوقات و مصنوعات، عبرت گرفتن از اقوام و ملل پیشین، تحصیل علم ومعرفت، جهاد و هجرت تشکیل می دهند.

سیر در ارض می‌تواند به دو گونه صورت پذیرد یکی حرکت جسمانی در روی زمین و مشاهده موجودات و آثار مختلف آنها و دیگر حرکت فکری و مطالعه درباره این موجودات جهان[۲]‌ و برای هر یک از این دو گونه سیر اهدافی متصور است. از جمله  اهدافی که در این فصل بدانها پرداخته شده مشاهده آیات الهی در مصنوعات ومخلوقات به منظور عبرت گرفتن و کسب معرفت، عبرت از اقوام وملل گذشته، کسب علم،‌ جهاد وهجرت می‌باشد.

در فصل سوم لازمه زندگی اجتماعی اینست که انسانها با کمال امنیت و آسایش درکنار هم به فعالیت‌های خود بپردازند. و این مهم تحقق نمی‌یابد مگر اینکه هر کس احترام به حقوق دیگران را وظیفه خود دانسته و بدان جامه عمل بپوشاند .

در جامعه بشری برای بهبود یافتن روابط اجتماعی درهر کاری آداب و بایسته ها وقوانینی طرح شده است.‌و سفر نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد. بلکه دارای آدابی مختص خود می باشد که رعایت آنها باعث استفاده بهینه از سفر و نیل به اهداف می‌شود.

به آداب و باسته های اخلاقی سیر و سیاحت از دیدگاه قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام پرداخته شده است. در این فصل سعی شده آداب قبل از سفر، زمان خروج و حین سفر و رسیدن به مقصد با استفاده از آیات و روایات مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد.

واژه های کلیدی: سیر، سفر، عبرت، مخاطبان سیر، قرآن کریم، تاریخ

 فهرست مطالب

کلیات
مقدمه
تعریف موضوع
اهمیت موضوع
پیشینه موضوع
سوال اصلی
فرضیه
سوال های فرعی
روش تحقیق
محدودیت های تحقیق
پیشنهادات
چکیده
تعریف مفاهیم
۱- سفر
۲- سیر
۳- سیح
۴-  نفر
۵- هجرت
فصل اول: دیدگاه قرآن نسبت به سیر وسیاحت
پیشگفتار
الف ) اهمیت و ضرورت سیر در قرآن کریم
۱- اتمام حجت
۲- هدایت بخشی
۳- پند و اندرز برای مومنان
۴- آیینه عبرت
ب) مخاطبان سیر در قرآن کریم
۱- آل عمران  /۱۳۷
۲- انعام /۱۱
۳- یوسف (ع) /۱۰۹
۴- نحل /۳۶
۵- حج /۴۶
۶- نمل /۶۹
۷- عنکبوت /۲۰
۸- روم /۹
۹- روم /۴۲
۱۰- فاطر /۴۴
۱۱- غافر /۲۱
۱۲- غافر /۸۲
۱۳- محمد (ص) / ۱۰
–    نتیجه
فصل دوم : اهداف و مصادیق سیر وسیاحت
مقدمه
۱- مشاهده آیات و نشانه های الهی در مخلوقات و مصنوعات
الف – سیر آفاقی
–    سیر و مشاهده آسمانها و زمین
–    سیر آفاقی برای مشاهده صنع الهی
الف ) توجه به خلقت شتر
ب ) زنبور عسل
–    زنبور عسل حیوان متمدن
–    زنبور عسل و تولید نسل
–    ساختمان جسمانی زنبور عسل
ب) سیر انفسی
–    سیر و تدبر در چگونگی به وجود آمدن انسان و مراحل وجودی او
۲-    عبرت
–    مطالعه تاریخ نوعی سیر
الف ) تاریخ چیست؟
ب ) نقش تاریخ در زندگی انسانها
ج ) تاریخ از دیدگاه قرآن کریم
–    سیر و عبرت گرفتن از اقوام پیشین
–     چرا سرگذشت پیشینیان عبرت انگیز است؟
–    فواید سیر در تاریخ وعبرت از گذشتگان
۱-    کسب تجربه
۲-    تربیت
۳-    هدایت
۴-    کشف عوامل موثر در تعالی و انحطاط جوامع گذشته
الف ) عدالت و بی عدالتی
ب ) اتحاد و تفرقه
ج ) اجرا یا ترک امر به معروف ونهی از منکر
د ) فسق و فجور و فساد اخلاق
–    اقوام منحط شده و علل انحطاط آنها
الف ) سیر در احوال قوم عاد
–    تاریخچه قوم عاد
–    دلایل انحطاط و هلاکت قوم عاد
–    سرانجام قوم عاد
–    هلاکت قوم عاد درس عبرتی برای دیگر اقوام
ب ) سیر در احوال قوم ثمود
–    چرا قرآن قوم عاد و ثمود را مثال می زند؟
ج ) سیر در احوال قوم سبأ
–    هلاکت به خاطر کفران نعمت
۳- علم
–    سیر و تحصیل علم در قرآن کریم
–    سیر و تحصیل علم در روایات
۴- جهاد
–    جهاد نوعی سیر
–    جنگ موته نمونه ای از جهاد
–    جنگ تبوک جهادی همراه با سیر
۵- هجرت
–    هجرت یکی از مصادیق سیر
–    هجرت از بلاد کفر
فصل سوم : آداب و بایسته های اخلاقی سفر
–    مقدمه
–    آداب قبل از سفر
۱-    انتخاب مقصد و هدف
۲-     انتخاب همراه
۳-    رد امانت
۴-    انتخاب جانشین و سرپرست
آداب زمان خروج
۱-    تعیین زمان خروج
۲-     آغاز سفر با دعا و صدقه
آداب حین سفر
۱-    انتخاب رهبر
۲-    اخلاق در طول سفر
آداب رسیدن به مقصد
–    به جای آوردن شکر
–    انتخاب مکان مناسب
نتیجه
فهرست منابع

فهرست منابع

۱- قرآن کریم- با ترجمه آیت الله مکارم شیرازی- چاپخانه بزرگ قرآن کریم-قم ۱۳۸۰- چاپ اول- قطع جیبی

۲- اصول کافی- یعقوب بن اسحاق الکلینی الرازی- متوفی سنه ۳۲۸/۳۲۹ ه- ترجمه و شرح سید هاشم رسولی محلاتی- انتشارات علمیه اسلامیه- تهران- بی‌تا.

۳- پیام قرآن – تفسیر نمونه موضوعی- آیت‌الله مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان- ناشر دارلکتب الاسلامیه- تهران ۱۳۷۷ ه.ش-چاپ ششم

۴- ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن- ابوالقاسم حسین بن فضل معروف به راغب اصفهانی- متوفی ۵۰۲ ، مترجم سید غلامرضاخسروی حسینی – انتشارات مرتضوی- تهران زمستان ۷۵-چاپ دوم.

۵- تفسیر نمونه- مولف ناصر مکارم شیرازی و همکاران- انتشارات دارالکتاب الاسلامیه-تهران ۱۳۷۶ ه.ش-چاپ شانزدهم

۶- ترجمه و تفسیر المیزان – علامه طباطبایی- متوفی ۱۳۶۹ ه.ش- ترجمه محمد رضا صالحی کرمانی وسید محمد خامنه – بنیاد علمی وفکری علامه طباطبایی- با همکاری نشر فرهنگی رجا و موسسه انتشارات امیرکبیر- تهران۱۳۶۴ – چاپ دوم

۷- ترجمه و تفسیر  مجمع البیان – امین الاسلام شیخ ابوعلی الفضل بن الحسن الطبرسی- متوفی ۵۴۸ ه. مترجم ابراهیم میرباقری- انتشارات فراهانی – تهارن ۱۳۵۰ چاپ اول

۸- ترجمه ومتن من لایحضره الفقیه – شیخ صدوق – ابن بابویه ابی جعفر محمدبن علی بن الحسین قمی- متوفی ۳۸۱ ه.- مترجم صدربلاغی- نشر صدوق تهران اسفند ۱۳۶۸- چاپ اول

۹- ترجمه میزان الحکمه- محمد محمدی ری شهری- مترجم حمیدرضا شیخی- انتشارات دارالحدیث قم ۱۳۷۷- چاپ اول

۱۰- جامعه و تاریخ- مقدمه‌ای برجهان بینی اسلامی- مرتضی مطهری- انتشارات صدرا-بیتا- شماره ۵

۱۱- الحیاه- محمدرضا الحکیمی- محمد الحکیمی- علی الحکیمی- دفتر نشر فرهنگ اسلامی – تهران ۱۳۶۷ ه.ش چاپ پنجم

۱۲- ره رستگاری- دکتر علی غضنفری- انتشارات لاهیجی- قم ۱۳۸۲ ه.ش- چاپ اول

۱۳- راز آفرینش انسان – کرسی موریسن- مترجم محمد سعیدی- انتشارات فرانکلین- سال ۱۳۴۵

۱۴- زندگانی حضرت محمد، خاتم النبیین- تاریخ انبیاء . سید هاشم رسولی محلاتی – انتشارات علمیه اسلامیه-۱۳۳۶

۱۵- فرهنگ عربی- فارسی لاروس- مترجم سید حمید طبیبیان – انتشارات امیرکبیر- تهران ۱۳۷۷- چاپ نهم

۱۶- فرهنگ عربی- فارس منجد الطلاب- مترجم محمد بندرریگی- انتشارات اسلامی- چاپ ۱۳۶۹

۱۷- فروغ ابدیت- جعفر سبحانی- نشر دانش اسلامی. چاپ خانه دفتر تبلیغات اسلامی قم- اردیبهشت ۱۳۷۰

۱۸- فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام- جعفر سبحانی- نشر مشعر-بی‌جا-۱۳۸۱ – چاپ سیزدهم

۱۹- فصلنامه بینات- صاحب امتیاز موسسه معارف اسلامی امام رضا (ع) – قم سال یازدهم- شماره ۲ تابستان ۱۳۸۳

۲۰- فصلنامه پژوهشهای قرآنی- چاپ ونشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم- بهار وتابستان ۱۳۷۶ – شماره۱۰-۹

۲۱- قاموس قرآن – سید علی اکبر قرشی- انتشارات دارالکتاب اسلامیه- چاپ ۱۳۵۳

۲۲- قصص یا داستانهای شگفت انگیز قرآن مجید گردآوردنده حاج علی آقا قاضی زاهدی گلپایگانی- کتابفروشی  اسلامیه بی‌تا

۲۳- قصص القرآن یا تاریخ انبیا از آدم تا خاتم النبیین – سید هاشم رسولی محلاتی- انتشارات علمیه اسلامیه بی‌تا

۲۴-کارنامه دانشوران ایران واسلام- شناخت نهج البلاغه- تلخیص و بازنویسی مباحثی از نهج البلاغه امام علی علیه السلام- به کوشش سید محمد مهدی جعفری- ناشرموسسه فرهنگی اهل قلم- زمستان ۱۳۸۱ –چاپ اول شماره ۵۳

۲۵-کلیات مفاتیح الجنان- ثقه المحدئین مرحوم حاج شیخ عباس قمی- متوفی ۱۳۵۹ ه. مترجم استاد کمره‌ای – نشر موسسه انتشارات نبوی – زمستان ۱۳۸۱- قطع جیبی- چاپ دوم.

۲۶- لسان العرب- لامام العلامه ابی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم ابن منظور الافریقی المصری- دار بیروت- للطباعه و النشر بیروت- ۱۴۱۰ ه. ۱۹۹۰م.

۲۷- لغت نامه دهخدا- علی اکبر دهخدا- چاپ سیروس- تهران تیرماه ۱۳۳۹ – شماره مسلسل ۵۴

۲۸- المعجم الفهرس القرآن الکریم- موسسه انصاریان للطباعه والنشر- قم –  بی‌تا.

۲۹- میزان الحکمه- محمد محمدی ری شهری – نشر مکتب الاعلام الاسلامی- قم ۱۳۶۳- چاپ اول

۳۰- محبوب القلوب – قطب الدین اشکوری – ترجمه سید احمد اردکانی- انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامی تهران بهار ۱۳۸۰- چاپ اول

۳۱- مبانی انسان شناسی در قرآن – عبدالله نصری – ناشر موسسه تحقیقاتی و انتشاراتی فیض کاشانی – چاپ اول

۳۲- معجم مفردات الفاظ قرآن- ابوالقاسم حسین بن فضل معروف به راغب اصفهانی- متوفی ۵۰۲ ه. انتشارات مرتضوی – بی‌جا-۱۳۷۶ – چاپ دوم

۳۳- المعجم الوسیط – دکتر ابراهیم انیس- دکتر عبدالعلیم منتصر- عطیه الصوالحی- محمد خلف الله احمد. دفتر نشر فرهنگ اسلامی- تهران ۱۳۷۴ ه.ش- چاپ پنجم.

۳۴- نهج البلاغه امام علی (علیه السلام) – ترجمه محمد دشتی- ناشر موعود اسلام- بوشهر- تابستان ۱۳۸۱- چاپ سوم

۳۵- وسائل الشیعه الی التحصیل الشریعه- تالیف محمد بن الحسن الحرالعاملی- المتوفی فی سته ۱۱۰۴ ه. اعنی بتصحیحه و تحقیقه و تزییله الفاضل المحقق الاغا المیرزا عبدالرحیم الربانی دار حیاء ‌التراث العربی- بیروت – لبنان بیتا

۳۶- واژه‌های قرآن- ترجمه فارسی قرآن –محمد رضایی- انتشارات مفید – تهران ۱۳۸۱ – چاپ اول

۳۷- همزیستی و معاشرت در اسلام- استاد سید علی کمالی- انتشارات اسوه- تهران ۱۳۷۱ ه.ش- چاپ اول

۳۸- هجرت کریمه – بررسی دوران امام رضا و علل هجرت حضرت معصومه (س) فرزانه نیکو برش- انتشارات فجر ولایت – قم- آذر ۱۳۸۱ – چاپ اول

مقدمه

« فسیروا فِی الارضِ فَانظُروا کیفَ کانَ عاقبهُ المُکذِّبینَ»

ستایش خداوندی را که بندگانش را به وسیله کتاب هدایت از ضلالت و گمراهی به روشنی و سعادت رهنمون شد، و پیوسته او را به سیر در آفاق و انفس دعوت کرد تا شاید از این رهگذر با اندیشه و تدبر در احوال اقوام گذشته راه شایسته خویش را به درستی دریابد.

و سلام و صلوات بر محمد مصطفی خاتم النبیین آن خورشید هدایت گر و تبیین کننده آیات وحی. آن بزرگ مرد عالم بشریت، که جهان تا ابد مدیون تلاشهای بی دریغ اوست.

سیر و سیاحت می تواند یکی از بهترین عوامل شناخت خداوند در زمین به شمار آید زیرا که در پرتو سیر و سیاحت شگفتیهای بدیع آفرینش در نظر انسان ظهور و بروز پیدا کرده و حقایقی بر او آشکار می شود که ماحصل آن تدبر و تفکر در جهان خلقت و آفرینش است. و در این مرحله است که انسان لب به ستایش خداوند سبحان گشوده به یگانگی او اعتراف می کند.

و چه چیز برای انسان موحّد از رسیدن به الی الله بالاتر و ارجمندتر می تواند باشد؟

تعریف موضوع

در این تحقیق سعی شده است مساله سیر وسیاحت از منظر قرآن کریم مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد و به مسایل جانبی از جمله اهداف، مخاطبان و مصادیق آن با توجه به کتب تفسیری و روایی و دیگر کتابهایی که در این زمینه نگارش یافته اند ، بپردازد.

اهمیت موضوع

راجع به اهمیت موضوع همین بس که قرآن کریم در سور مختلف به طور مکرر انسانها را به سیر فرا می خواند وایشانرا به مشاهده صنع وخلقت الهی در آفاق و انفس و همچنین عبرت گرفتن از عاقبت انسانهای سرکش دعوت می کند.

پیشینه موضوع

در مورد موضوع مورد بحث به طور پراکنده در کتب تفسیری و نیز کتب روایی ازجمله میزان الحکمه، وسایل الشیعه، من لایحضره الفقیه و … مطالبی بیان شده است. اما کتاب یا پایان نامه ای که اختصاصاً به این موضوع پرداخته باشد وجود ندارد.

سوال اصلی

سیر و سیاحت (آنگونه که در قرآن کریم مطرح شده)  تا چه حد در رشد و کمال معنوی انسان موثر است؟

فرضیه : سیر و سیاحت در قرآن کریم به عنوان یکی از عوامل شناخت خداوند، حفظ ایمان و تقوا و عبرت گرفتن از پدیده های طبیعی معرفی شده است.

سوال های فرعی:

۱- اهداف اساسی و مهمی که قرآن کریم در مورد سیر وسیاحت ذکر نموده چیست؟

۲- منظور از سیر وسیاحت از دیدگاه قرآن کریم و روایات چیست؟

۳- مصادیق سیر و سیاحت از دیدگاه قرآن کریم و روایات چیست؟

۴-  در قرآن کریم چه نوع سیاحتی مورد توجه قرار گرفته است؟

روش تحقیق

با توجه به موضوع، روش این تحقیق کتابخانه‌ای است.

محدودیت های تحقیق

با توجه به عدم وجود کتب مختص به موضوع تحقیق این پروژه با محدودیت منابع روبه رو بوده است و علاوه بر آن این تحقیق با محدودیت زمانی به نگارش درآمده است.

پیشنهادات

با توجه به تحقیقات انجام شده، موضوعات بحث شده در این پروژه هر کدام می تواند به تنهایی موضوع یک پروژه یا پایان نامه قرار گیرد و به طور موشکافانه مورد بررسی قرار گیرند.

به نظر می رسد برای نوآوری در این تحقیق باید پا را از تفاسیر فراتر گذاشت و به مطالعه کتب دیگری که به صورت علمی و کاربردی به این موضوع پرداخته اند همت گماشت، تا از تکرار مکررات بدر آمده، گامی فراتر از آنها برداریم.

تعریف مفاهیم

در این فصل برآنیم تا با بررسی دقیق تر معانی لغت، با استفاده از کتب مرجع موجبات آشنایی بیشتر خواننده را با مفاهیم مطرح شده در تحقیق فراهم نمائیم.

۱- سفر : برداشتن پرده

راغب اصفهانی در رابطه با این واژه می گوید: السفر کشف الغطاء و یختص ذلک بالأعیان نحو سفر العمامه عن الرأس و الخمار عن الوجه[۱]

سفر برداشتن پرده است که به اجسام و اعیان مخصوص می شود مثل سفر العمامه عن الراس

دستار و عمامه از سربرداشت و نیز سفر الرجل فهو سافر یعنی آن مرد سفر کرد و مسافر است.[۲]

وجه تسمیه سفر براین معنی را بدین گونه می توان برداشت کرد که در سفر حقایق بر انسان آشکار می شود. همچنین در معجم الوسیط آمده : ( سُفَرُ : وضح و انکشف) [۳] که همان واضح شدن و برداشتن پرده معنی می دهد. کلمه سٍفْر نیز به کتاب اطلاق می شود،  چون هر نوشته ای در واقع از حقیقتی پرده بر می دارد و جمع آن اسفار است. اطلاق سفر بر فرستاده نیز از همین جهت است چرا که او هم عامل برداشتن نگرانیها یا آشکارشدن حقایق بین دوکس یا دو قوم است.[۴] همچنین میانجیگری کردن و بین دو گروه یا دو نفر را صلح دادن نیز به همین معنا آمده است و سفاره بین القوم یعنی میان آن گروه برای صلح میانجیگری کرد.[۵]

السفر همچنین به معنی عزیمت و کوچ کردن آمده است. و دهخدا آن را در مقابل حضر و پریدن مسافت می داند.[۶]

۲- سیر (سار) : گردش و سیر کردن در زمین

واژه سیر در کتب لغوی به معنی گذشتن و سیرکردن در زمین و گردش کردن آمده است. همانطور که راغب می گوید : السیر المضیُّ فی الأرضِ و رَجلٌ سائُرٌ و یسار[۷]

و نیز در مورد آیه : « قُل سیروا فی الأرضِ ثمَّ انظُروا کیفَ کانَ عاقبهُ المُکذِّبینَ»[۸]

گفته شده تشویقی است بر سیر و سیاحت در زمین با جسم و بدن و نیز گفته شده تشویقی است بر جولان و حرکت فکری و دریافت حالات گوناگون شده اقوام و زمین چنانکه در خبری در وصف اولیاء روایت شده است « اَبْدانَهُم فی الأرضِ سائرهٌ و قلوبهم فی الملکوتِ جائلَهٌ»

بدنهای اولیاء در زندگی و زمین سیرکننده است ولی دلهاشان در ملکوت در حال طواف است.[۹]

این واژه در کتاب فرهنگ لاروس به معنی روان ساختن آمده است به طوریکه در معنای جمله (سیَّرَ یَسییراً) می نویسد: آنرا به راه انداخت، روان ساخت.[۱۰] که البته این معنی با گردش و سیرکردن مناسبت دارد.

در قاموس سیر به معنی راه رفتن آمده مانند : « و تَسیرُ الجبالُ سَیراً »[۱۱]

این کلمه در باب تفعیل و نیز به وسیله باء متعدی می شود : « وَ یَوْمَ نُسَیِّرُ الجبالَ و تَرَی الارضَ بارِزهً»[۱۲] و «فلمّا قَضی موسیَ الْاَجَلَ و سارَ بِأهلِهِ»[۱۳]^و[۱۴]

۳- سیح : جریان – سیر

راغب درباره واژه ساح می گوید : ساح فلانٌ فی الارض: او مثل گذشتن و جریان آب در زمین شتافت و معنی آیه (فسیحوا فی الارضِ اربعهَ أشهُرٍ)[۱۵] را چنین بیان می کند:

چهار ماه در این سرزمین بگردید.[۱۶]

و نزدیک به همین معنی را ابن منظور در لسان العرب بیان می کند.[۱۷]

واژه سَیّاح صیغه مبالغه این فعل و به معنی بسیار سفر کننده است و نیز سیاحت به معنی جهان گردی و جهان پیمایی به کار می رود.[۱۸]

در فرهنگ لاروس در معنی السیح آمده است : آب روان بر روی زمین، که البته این معنی با دیگر معانی مناسبت دارد.[۱۹]

معنی سیح در قاموس اینگونه بیان شده : سیح جریان و سیر و همچنین از صحاح نقل می کند که : « ساحَ الماء : جری علی وجه الارض – ساح فی الارض: ذهب»  و در ادامه از طبرسی نقل می کند که (سیح) سیر با مهلت است.[۲۰]

۴- نَفَرُ

نَفَرُ به معانی مختلف آمده از جمله ترسیدن و رم کردن، روی گرداندن ، پراکنده شدن، سرعت گرفتن و برگشتن و حرکت کردن.[۲۱]

قاموس می گوید : نفر اگر با «من » و «عن» آید به معنی دوری و تفرق باشد و اگر با «الی» باشد به معنی خروج ور فتن است. و به عبارت دیگر اگر بگوییم : « نفر منه و عنه» یعنی از آن دور شد واگر بگوییم « نفر الیه » یعنی به سوی آن رفت و همچنین به نقل از مجمع بیان می کند : «نفر» رفتن است به سوی آنچه برآن تهییج شده.

قاموس درباره معنی کلمه «نفر» در آیه : « فَلولا نَفَرَ مِن کلِّ فِرقهٍ مِنْهُمْ طائفهٌ لِیَتفَقَّهوا فی الّدین …»[۲۲] بیان می کند که « فلولا نفر الی طلب العلم» بوده به این معنی که : چرا از هر گروه دسته ای به طلب علم خارج نمی شوند تا در دین عالم باشند.

و همچنین «نفر» در آیه : « یا اَیُّها الذین امنوا خُذُوا حِذرَکُم فَانفِروا ثُباتٍ اَوِ انْفِروا جمیعاً »[۲۳] را به معنی خارج شدن می گیرد و چنین معنی می کند که : ای اهل ایمان احتیاط ( و اسلحه) خویش را برگیرید و گروه گروه یا همگی به جهاد خارج شوید.[۲۴]

و نیز کلمه استنفار در قاموس به معنی رم دادن و رم کردن و طلب خروج و حرکت است.[۲۵]

۵- هجرت : ترک کردن – جدا شدن – کوچ کردن[۲۶]

الهجره و الهُجْره : هجرت کردن از جایی و شهری به شهر دیگر رفتن.[۲۷]

قاموس می گوید : اصل مهاجرت به معنی متارکه غیر است و در عرف هجرت از محلی است به محل دیگر و در عرف قرآن هجرت از دار کفر است به دار ایمان مثل هجرت از مکه به مدینه در اوایل اسلام.

و از قول طبرسی می گوید: مهاجران را به جهت قطع مواصلت و ترک قوم و محلشان مهاجر نامیده اند و علت آمدن با مفاعله آنست که هر یک از مهاجران مانند نظیر خویش از وطن و قوم خود بریده و مصاحبت رسول خدا (ص) را  اختیار می کردند.[۲۸]

راغب در این باره می گوید:[۲۹] «هجر» و «هجران» دور شدن انسان از دیگریست با بدن یا با زبان و یا با دل و قلب مانند ( واهجُروهُنَّ فِی المَضاجع)[۳۰]

و در جای دیگر اشاره می کند: مهاجرت در اصل ترک کردن دیگری است از آیه :

« والّذینَ هاجَروا و جاهَدوا» [۳۱]

الف – اهمیت و ضرورت سیر در قرآن کریم

در آیات سیر مشاهده می شود که مکرراً‌خداوند انسانها را به سیر وعبرت گرفتن از سرانجام کافران، تکذیب کنندگان آیات الهی و رسالت انبیاء ، منکران معاد و جباران و زورگویان، دعوت می کند. در اینجا این سوال مطرح می شود که ضرورت این همه تکرار چیست؟ و چه چیزی در سیر نهفته است که باعث تأکید فراوان قرآن روی این مساله شده است؟

در این بخش برآنیم که به اختصار به بعضی از ضرورتها و اهمیتهای سیر در قرآن کریم بپردازیم:

۱- اتمام حجت

سنت الهی همه جا این بوده که به قدر کافی مهلت برای تجدید نظر و بیداری و آگاهی بدهد، حوادث دردناک، و وسائل رحمت را یکی پس از دیگری می فرستد، تهدید می کند، تشویق می کند، اخطار می نماید تا حجت بر همه تمام شود. ولی هنگامی که این مهلت به پایان رسید سرنوشت قطعی دامنشان را خواهد گرفت، دیر یا زود، به خاطر مصالح تربیتی، ممکن است، اما به اصطلاح سوخت و سوز ندارد. آیا توجه به همین واقعیت کافی نیست تا همگان از سرنوشت گذشتگان عبرت گیرند و از مدت مهلت الهی برای بازگشت و اصلاح ، استفاده کنند؟ آیا باید باز هم نشست تا سرنوشت شوم اقوام گمراه و ستمگر پیشین درباره خود ما نیز تکرار شود و به جای اینکه از پیشینیان عبرت بگیریم، عبرتی شویم برای آیندگان.[۱]‌

۲- هدایت بخشی

یکی از راههای بیداری و هدایت بخشی انسانها مطالعه در تاریخ پیشینیان است. آیات سیر نیز در این باره مرتباً انسانها را تشویق به مشاهده و مطالعه آثار گذشتگان می کنند: « سیروا فِی الأرضِ فَانظُروا کیفَ کانَ عاقبهُ الَّذینَ مِن قَبلُ کانَ اَکْثَرُهُم مشرِکینَ»[۲] بگو : « در زمین سیر کنید و بنگرید عاقبت کسانی که قبل از شما بودند چگونه بود! بیشتر آنها مشرک بودند.»

نقش هدایت گری سرنوشت گذشتگان در این آیه به خوبی بیان شده است که می فرماید : ‌«أفَلَم یَهدِ لَهُم کم اَهَلکنا قَبلهم من القرون یَمِشونَ فی مساکِنهِم انَّ فی ذلکَ لَآیاتٍ لِاُولی النُّهَی»[۳]

( آیا برای هدایت آنان کافی نیست که بسیاری از نسلهای پیشین را هلاک نمودیم. و اینها در مسکنهای آنان راه می روند؟ مسلماً در این امر، نشانه های روشنی برای خردمندان است.)

۳- پند و اندرز برای مؤمنان

سرگذشتها و تاریخ های بیان شده در قرآن را نباید سرسری شمرد و یا به عنوان یک سرگرمی از آن برای شنوندگان استفاده کرد چرا که مجموعه‌ای است از بهترین درسهای زندگی در تمام زمینه‌ها و راهگشایی است برای همه انسانهای «امروز» و «فردا».[۴]

بعضی از آیات سیر انسان را به عبرت گرفتن از اقوامی دعوت می کنندکه دارای توان و نیروی زیادی بودند ولی با این حال به خاطر کفرشان خداوند آنها را هلاک کرد: « اولم یسیروا فی الأرضِ فَیَنظُروا کیفَ کانَ عاقِبهُ الَّذینَ مِن قَبلِهِم کانوا أشدَّ مِنهُم قُوَّهً و أثاروا الْأرضَ و عَمَروها »[۵]

که این آیات علاوه بر کسب عبرت برای مومنان می تواند جنبه پند و موعظه داشته باشد چرا که خداوند می فرماید: « و کُلّاً نَقُصُّ عَلَیکَ مِن اَنباءِ الرُّسُلِ ما نُثَّبتُ بِه فؤادکَ و جاءَکَ فی هذِهِ الحقُّ و موعظهٌ و ذِکری للمؤمنینَ»[۶]

 ( ما از هر یک از سرگذشتهای انبیا برای تو بازگو کردیم، تا به وسیله آن قلبت را آرامش بخشیم و در این برای تو حق، و برای مومنان موعظه و تذکر آمده است. )

۴- آیینه عبرت

عبرت گرفتن از زندگی دیگران از تجربه های شخصی مهمتر و پرارزشتر است، زیرا در این تجربه ها باید انسان زیانهایی متحمل شود تا مسائلی بیاموزد ولی در عبرت گرفتن از زندگی و تجارب دیگران انسان بی آنکه متحمل سوخت و زیانی شود ، توشه گرانبهایی می اندوزد.

دستور قرآن کریم در زمینه «سیر در الارض» منطبق بر کاملترین شیوه هایی است که امروزه بشر برای مطالعات خود به دست آورده است و آن اینکه پس از فراگرفتن مسایل در کتابها دست شاگردان را می گیرند و به سیر در ارض و مطالعه شواهد عینی آنچه خوانده اند می برند.[۷]

سرگذشت انسانها همانگونه که در آیات سیر مورد تأکید واقع شده اند، (فانظروا کیف کان عاقِبهُ المُکذّبیِن)[۸] آیینه ای است که می توان عوامل پیروزی و شکست، کامیابی و ناکامی، خوشبختی و بدبختی سربلندی و ذلت و خلاصه آنچه در زندگی انسان ارزش دارد و آنچه بی ارزش است، در آن دید، آیینه ای که عصاره تمام تجربیات اقوام پیشین و رهبران بزرگ در آن به چشم می خورد و مشاهده آن عمر کوتاه مدت هرانسان را به اندازه عمر تمام بشریت طولانی می کند.

ولی تنها اولوالالباب و صاحبان مغز واندیشه هستند که توانایی مشاهده این نقوش عبرت را بر صفحه این آیینه عجیب دارند.[۹]

که : ( لَقَدْ کانَ فی قَصَصِهِم عبرهٌ لِاُولیِ الالبابِ)[۱۰]

ب – مخاطبان سیر در قرآن کریم

خطاب در بیشتر آیات سیر به معنی عام آن است و در بعضی آیات به مشرکان، کافران، ظالمان نسبت داده شده است. ولی از آنجا که قرآن کتاب هدایت برای همه افراد بشر در همه زمانها و مکانهاست خطاب سیر در این آیات جنبه عام دارد. و منافاتی هم ندارد که در زمان نزول آن خاص قوم پیامبر صلی الله علیه و آله مدنظر بوده یا مشرکان و …

همانطور که قبلاً بیان شد در سیزده آیه از قران کریم به طور صریح به مساله سیر اشاره شده است در این بخش برآنیم به بررسی مخاطبان این آیات از دیدگاه بعضی از مفسران بپردازیم.

۱- «قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسیروا فی الأرضِ فَانظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِبینَ»[۱۱]

( پیش از شما سنتهایی وجود داشت هر قوم طبق اعمال و صفات خود سرنوشتهایی داشتند که همانند آنرا شما نیز دارید ) سپس در روی زمین گردش کنید و ببینید سرانجام تکذیب کنندگان ( آیات خدا ) چگونه بود.)

الف ) تفسیر نمونه خطاب در این آیات را متوجه مسلمانان می داند و می گوید : قرآن مجید به مسلمانان دستور می دهد : « بروید در روی زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملتهای گذشته و زمامداران و فراعنه گردنکش و جبار دقت کنید و بنگرید پایان کار آنها که کافر شدند و پیامبران خدا را تکذیب کردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند چگونه بود و سرانجام کار آنها به کجا رسید.»[۱۲]

ب ) علامه خطاب در کلمه (سیروا) را عام گرفته و چنین می گوید :«‌سنن جمع سنه و به معنای طریقه است که جامعه در آن سیر می کند و امر به گردش در زمین و دیدن آثار پیشینیان ، از ملتهای گذشته و پادشاهان و فراعنه گردنکش به جهت عبرتی است که در دیدن آثار آنان وجود دارد.»[۱۳]

ج ) صاحب مجمع البیان نیز خطاب در این آیه را عام دانسته است.[۱۴]

 ۲- « قُل سیروا فی الأرضِ ثُمَّ انظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبهُ المُکذّبینَ»[۱۵]

( بگو روی زمین گردش کنید، سپس بنگرید سرانجام آنها که آیات الهی را تکذیب می کردند چه شد؟)

الف) تفسیر نمونه خطاب این آیه را افراد لجوج و خودخواه می داند و می گوید : «(قرآن) به پیامبر (ص) دستور می دهد که به آنها سفارش کند، در زمین به سیر و سیاحت بپردازند و عواقب کسانی که حقایق را تکذیب کردند با چشم خود ببینند شاید بیدار شوند.» [۱۶]

ب) طبرسی در مجمع نیز خطاب در این آیه را امت پیامبر صلی الله علیه و آله می داند.[۱۷]

ج) علامه ( با توجه به ترجمه) خطاب را عام گرفته است.[۱۸]

۳- «… اَفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَیَنظُروا کیفَ کانَ عاقِبهُ الّذینَ مِن قَبلِهم…»[۱۹]

( آیا در زمین سیرنکردند تا ببینند عاقبت کسانی که پیش از آنها بودند چه شد؟!)

الف ) تفسیر نمونه : مخاطب آیه را مخالفان دعوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله دانسته و می گوید : « برای اینکه اینها بدانند سرانجام مخالفت هایشان با دعوت تو که دعوت به سوی توحید است چه خواهد بود، خوبست بروند و آثار پیشینیان را بنگرند.»[۲۰]

ب) المیزان : علامه می گوید : جمله ( افلم یسیروا فی الارض) امت پیغمبر را انذار می کند. یعنی همان انذاری که امتهای گذشته را با آن انذار نمود، آنان نشنیدند و در نتیجه وزرُوبال کار خود را چشیدند.[۲۱]

ج ) مجمع ، خطاب آیه را به مشرکان زمان حضرت محمد صلی الله علیه و آله دانسته است.[۲۲]

۴- (…فَسیروا فِی الْأرضِ فانْظُروا کیفَ کانَ عاقِبَهُ المُکذّبینَ»[۲۳]

( …پس در روی زمین بگردید و ببینید عاقب تکذیب کنندگان چگونه بود.)

الف ) نمونه خطاب در آیه را عام و یک دستور عمومی برای بیدار کردن گمراهان و تقویت روحیه هدایت یافتگان بیان کرده است.[۲۴]

ب ) المیزان می گوید: از ظاهر سیاق بر می آید که خطاب در کلمه «سیروا = سیر کنید» به کسانی است که شرکت ورزیده و می گفتند « اگر خدا می خواست چیزی غیر از او نمی پرستیدیم» و التفات از غیب به خطاب به ایشان برای بهتر تأثیر کردن سخن و تثبیت کلام و اتمام حجت بوده است.[۲۵]

ج ) مجمع خطاب را عام می داند.[۲۶]

۵- «اَفَلَم یَسیروا فِی الأرضِ فَتکونَ لَهُمْ قُلوبٌ یَعقلِونَ‌بِها اَوْ ءاذانٌ یَسْمعونَ بِها فإنّها لا تَعمی الْابصارُ و لکن تعمیَ القُلوبُ الَّتی فِی الصُّدورِ»[۲۷]

( آیا آنان در زمین سیر نکردند تا دلهایی داشته باشند که حقیقت را با آن درک کنند یا گوش هایی که با آن بشنوند؟ چرا که چشمهای ظاهر، نابینا نمی شود، بلکه دلهایی که در سینه‌هاست کور می شود.»

الف ) نمونه : خطاب به ظالمان است. از آنجا که در آیات گذشته سخن از اقوام ظالم وستمگری بود که خداوند آنها را به کیفر اعمالشان رسانید و شهر و دیارشان را ویران ساخت. در این آیه به عنوان تأکید روی این مساله می گوید:

(آیا آنها در زمین سیر نکردند…) [۲۸]

ب) المیزان : خطاب به مردم است : «‌در این آیه مردم را ودار می کند به اینکه از سرگذشت این قراء و شهرها که هلاک و ویران شدند و از این آثار معطله و قصور مشیده که امت های گذشته از خود به یادگار گذاشته اند عبرت گیرند.»[۲۹]

ج ) مجمع خطاب را قوم حضرت محمد صلی الله علیه و آله می داند.[۳۰]

۶-«قُل سیروا فِی الأرضِ فَانظُروا کیفَ کانَ عاقبهُ المُجرِمینَ»[۳۱]

( بگو : در روی زمین سیر کنید و ببینید عاقبت کار مجرمان به کجا رسید!)

الف ) نمونه، خطاب را متوجه کفار می داند و می گوید :« در آیات گذشته سخن از انکار معاد از سوی کفار متعصب بود که با سخریه و استهزاء رستاخیز را تکذیب می کردند از آنجا که بحث منطقی با چنین قوم لجوجی بیهوده بوده است بعلاوه دلایل فراوانی برای معاد در آیات دیگر قرآن اقامه شده، دلایلی که حتی در زندگی روزمره در جهان گیاهان ، در عالم جنین و مانند آن مشاهده می شود، لذا در آیات مورد بحث به جای اینکه دلیلی برای آنها ذکر کند آنها را به مجازاتهای الهی  که در پیش دارند تهدید وانذار می کند.»[۳۲]

ب ) المیزان : خطاب روی مشرکین است. « در این جمله خدایتعالی دستور می دهد تا مشکرین را در برابر انکار بعثت، تهدید و انذار کند و دستور شان دهد که در زمین سیر کنید و عاقبت مجرمینی که انبیاء را تکذیب کردند و انذار آنان از روز قیامت را به هیچ گرفتند، ببینند، چون نظر و تفکر در عاقبت امر ایشان، آنطور که خانه های خرابشان و آبادیهای ویران و خالیشان دلالت می کند برای صاحبان بصیرتی که بخواهد عبرت بگیرد کافی است.[۳۳]

---