عنوان :

مقاله سیره ی اخلاقی پیامبر اسلام(ص) در ابعاد فردی و اجتماعی

تعداد صفحات : ۱۰۵

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده:

 سیره اخلاقی حضرت محمد مصطفی(ص) که حاکی از روش و منش ثابت نفسانی آن حضرت است . نبی مکرّم اسلام (ص) با آن صفات والای اخلاقی چون توکل، زهد و حسن خلق با مردم همانطور که خداوند در آیه ۴ سوره قلم فرموده:« انّک لعلی خُلُق عظیم» حقیقتاً دارای اخلاق برجسته ای است و به مصداق آیه ۲۱ سوره احزاب که می فرماید:« لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه»، الگویی نیکوست که لزوم تبعیت و اقتدا کردن به سیره اخلاقی ایشان در تمام زمینه ها مشخص می شود.

   ایشان در زمینه فردی دارای اخلاق والا و برجسته ای بودند؛ دارای صفاتی چون توکّل ،زهد،شرح صدر و در زمینه های عبادی؛ مانند نماز و روزه و تلاوت قرآن مصداق یک بنده ی واقعی و در زمینه های بهداشتی چون آراستگی و نظافت زبانزد خاص و عام بودند.در رابطه با نیازهای اساسی چون خواب و خوراک همیشه معتدل رفتار نموده و در مواردی که استفاده نمودن حتّی به حدّ معمول هم برایشان مقدور نبود به حداقل ممکن اکتفا نموده و قانع بودند.

  و امّا راجع به اخلاق اجتماعی آن حضرت چه در امور خانوادگی ، چه در امور نظامی و چه در امور دیگر همواره ایشان به وفای به عهد،حسن خلق با مردم ،گذشت و مدارا و تواضع ملتزم بودند.

  از ویژگی های بارز حضرت، حسن خلق ایشان می باشد که زبانزد خاص و عام است. حسن خلق ایشان در اموری همچون؛خوشرویی،خوش گفتاری،مزاح و مواردی دیگر نمود پیدا کرده است.

   امام حسین (ع) دراین باره فرموده اند: از پدرم امیرالمؤمنین(ع) از سیره و روش حضرت رسول اکرم(ص) با همنشینان پرسیدم: پدرم فرمود: پیغمبر(ص) همواره خوشرو،سهل گیر،نرم خو بود.خشونت و تند خویی نداشت.پرخاش جویی و دشنام گویی نمی نمود،هرگز عیب جویی یا مداحی نمی کرد.از آنچه نمی پسندید تغافل    می فرمود خود را از سه چیز محفوظ می داشت:مجادله کردن،پر گویی وکارهای بیهوده.

 مردم از اخلاق وسعه ی صدر او در راحتی و آسایش بودند او برای مردم پدری مهربان بود.و همگان در نزد او از نظر حقوق در یک درجه قرار داشتند.

  اگر اهل مجلس از چیزی به خنده می افتادند،پیامبر اکرم(ص)نیز می خندید و از آنچه که اظهار شگفتی می کردند پیامبر هم شگفت زده می شد.

  بیشتر اوقات خنده هایش همان تبسم بود که دندان هایش چون دانه های باران نمایان می گشت.

  رسول خدا (ص)خود فرمودند:از اخلاق پیامبران و صدّیقان شاداب بودن هنگام زیارت همدیگر و مصافحه نمودن هنگام دیدار است.

 هرگز به کسی فحش و ناسزا نمی گفت و هیچگاه زن یا خدمتکاری را لعنت نکرد،هر گاه در حضور پیامبر (ص)کسی را سرزنش می کردند می فرمود:به او کاری نداشته باشید!

   تند خو و بد اخلاق نبود.در بازار صدایش را بلند نمی کرد.

 امام علی (ع)فرمودند:هنگامی که از رسول خدا(ص)چیزی در خواست می کردند اگر می خواست انجام دهد جواب مثبت می داد.و اگر قصد انجام دادنش را نداشت سکوت اختیار می کرد ولی هرگز کلمه ی«نه» رابر زبان نمی آورد.

     پیغمبر اکرم(ص)جز در سخنان سودمند،لب فرو می بست و سخنانی می گفت که بین مردم الفت ایجاد کند واز باز گویی سخنان تفرقه انگیز پرهیز می نمود.

 کلید واژه: سیره،اخلاق، پیامبر(ص)، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی، توکل، راستگویی، الگو، مردم داری، وفای به عهد

فهرست مطالب

بخش اول:تعاریف و کلیات ۱
فصل اول: طرح تحقیق۲
(الف) تعریف و تبیین موضوع ۲
(ب) سوالات تحقیق۲
(ج) فرضیه های تحقیق۲
(د) اهمیت و ضرورت تحقیق۲
(ه) پیشینه ی تحقیق۳
(و) قلمرو و دامنه ی تحقیق۳
(ط)روش تحقیق۴
(ی) واژگان کلیدی۴
۱- سیره۴
۲- خلق۴
فصل دوم: مبانی و مفاهیم۵
(الف) تعاریف مفاهیم و اصطلا حات کلیدی۵
۱ . سیره۵
۱-۱تعریف لغوی۵
۲-۱تعریف اصطلاحی۵
۲٫ خلق۵
۱-۲ تعریف لغوی۵
۲- ۲تعریف اصطلاحی۶
(ب) جایگاه اخلاق۶
بخش دوم:اخلاق فردی۹
فصل اوّل: فضائل و سجایای اخلاقی ۱۰
(الف) توکل۱۰
(ب) راستگویی۱۲
(ج) حیاء و سکوت۱۴
(د) زهد۱۶
(ه) شرح صدر و استقامت۱۹
فصل دوم:عملی و رفتاری۲۳
(الف) عبادی۲۳
۱٫نماز ۲۳
۲٫روزه۲۵
۳٫قرآن۲۶
۴٫دعا۲۹
۵٫ذکر ۳۱
۶٫وضو و غسل۳۱
(ب) بهداشتی۳۳
۱٫آراستگی و نظافت۳۳
۲٫مسواک کردن۳۶
۳٫ناخن گرفتن۳۸
۴٫عطر زدن۳۹
(ج)در رابطه با نیازهای اساسی۴۰
۱٫لباس۴۰
۲٫خوراک۴۲
۳٫خواب۴۷
۴٫مسکن۴۹
بخش سوم:اخلاق اجتماعی۵۱
فصل اول: ازدواج و امور خانوادگی۵۲
(الف) ازدواج در منظر حضرت رسول(ص)۵۲
(ب) رفتار حضرت با زنان خویش و دیگر زنان۵۴
(ج) رفتار پیامبر(ص) با کودکان۵۸
(د) همسایه داری۶۲
فصل دوم: مردم داری۶۴
(الف) حسن خلق با مردم ۶۴
(ب) تواضع حضرت و ویژگی های مجلس او ۶۷
(ج) انفاق ۷۰
(د) مشورت ۷۳
(ه) گذشت و مدارا ۷۴
(و) وفای به عهد۷۵
(ط) آداب عیادت و وفات۷۶
فصل سوم: نظامی۷۸
(الف) شجاعت حضرت و برخی تدابیر نظامی ایشان۷۸
(ب) رفتار ایشان با مخالفان۸۱
۱- با مشرکان و کافران و اشرار۸۳
۲- با منافقان۸۶
۳- با افراد پشیمان۸۹
۴- با اسراء۹۰
(ج) پیامبر(ص) و رزمندگان۹۱
(د) برخی تدابیر امنیتی ایشان۹۲
۱- دردفاع۹۲
۲- در پذیرش صلح۹۲
۳- درامان دادن به دشمن۹۳
نتیجه گیری۹۴
فهرست منابع۹۵
فهرست منابع مطالعاتی۹۷

فهرست منابع

قرآن مجید ، ترجمه آیه الله مشکینی، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، ۱۳۸۶٫
نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی ، قم ، قدس، ۱۳۸۳٫

۱-   احمدی ، حبیب الله ، رسول الله (ص) الگوی زندگی ، قم ، بی نا ، ۱۳۷۷٫

۲-  بابویه قمی ، محمد (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا (ع)، ج۲، ترجمه حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری، بی جا، نشر صدوق، ۱۳۷۳٫

۳-   جباران ، محمد رضا ، درسنامه ی علم اخلاق (۱) ، تهران ، سنابل ، ۱۳۸۴٫

۴-   حکیم ، محمد تقی ،  پیام پیامبر ، بی جا ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،۱۳۷۴

۵-  رازی ، فخرالدین  ، تفسیر کبیر ، ج۱۵و۱۶ ، تهران ، دارالکتب اسلامیه ،بی تا.

۶-   راغب اصفهانی ، حسین ، مفردات الفاظ قرآن، ج۱و۲ ، ترجمه و تحقیق از       .      دکتر سید غلامرضا خسروی حسینی ، تهران ، انتشارات مرتضوی ،۱۳۸۳٫

۷-  سهروردی ، شهاب الدین ، عوارف المعارف ،ج۴، ترجمه ابو منصور بن عبد       .      المؤمن اصفهانی ، به اهتمام انصاری ، تهران ، شرکت انتشارات علمی و         .      فرهنگی ،۱۳۸۶٫

۸-     شیرازی ،رضا ، بوی گل محمدی (گزیده هایی از سنن النبی علامه طباطبایی) .      ،تهران ، پیام غدیر ،۱۳۸۵٫

۹-     صادقی اردستانی ، احمد ، پیام های پیامبر (ص) آموزه های زندگی ساز ،       .      تهران، هستی نما ، ۱۳۸۵٫

۱۰-   طباطبایی ، محمد حسین ، سنن النبی ، ترجمه و تحقیق : محمد هادی فقهی .      ، تهران ، کتابفروشی اسلامیه ، ۱۳۷۵٫

۱۱-    طبرسی ، حسن بن فضل ، مکارم الاخلاق فارسی- عربی ، ترجمه سید ابراهیم .      میر باقری ، تهران ، فراهانی ، ۱۳۸۱٫

۱۲-_____، مجمع البیان ، ترجمه و تحقیق و نگارش : علی کرمی ، بی جا ،       .      سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰٫

۱۳- حرّ عاملی ، محمد ، وسایل الشیعه ،تهران ، دارالکتب اسلامیه ،۱۴۰۲ق.

۱۴- عمید ، حسن ، فرهنگ فارسی عمید ، (دوره سه جلدی ، ج۲)، تهران ،مؤسسه .      انتشارات امیر کبیر ، ۱۳۷۴٫

۱۵- قرائتی ،محسن ، سیره پیامبر اکرم (ص) با نگاهی به قرآن کریم  ،تهران ،مرکز    .      فرهنگی درس هایی از قرآن ،۱۳۸۵٫

۱۶- قرشی ، علی اکبر ، قاموس قرآن ج۳و۴  ،تهران ،دارالکتب اسلامیه ، ۱۳۸۴٫

۱۷- قمی ، عباس ، مفاتیح الجنان ، بی جا ،بی نا،۱۳۴۵٫

۱۸- _______ ،سفینه البحار ،ج۱و۲ ،بی جا ، انتشارات کتابخانه سنائی ،بی تا.

۱۹-کریمشاهی بیگدلی ، حسین ، خلق عظیم در پیامبر اعظم (ص) از نگاه قرآن و   .      نهج البلاغه، قم، انتشارات لاهوتیان، ۱۳۸۵٫

۲۰- کریمی ، رضا ، خصائص الرسول الاعظم(ص) ،قم ،نسیم حیات ،۱۳۸۵٫

۲۱- مجلسی ، محمد باقر ، حلیه المتقین ، تهران ، مطبوعاتی حسینی ،۱۳۷۴٫

۲۲- ________ ، بحار الانوار ، تهران ،دارالکتب اسلامیه ،بی تا.

۲۳- مکارم شیرازی ، ناصر و همکاران ، تفسیر نمونه ، ،تهران ،دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۵٫

۲۴- معلوف، لوئیس، المنجمد (عربی به فارسی ) ترجمه محمد بندر ریگی، تهران، انتشارات ایران،۱۳۸۲٫

۲۵- معین ، محمد ، فرهنگ فارسی معین ، (دوره ۶ جلدی متوسط ج۱ ) ، تهران      .      مؤسسه انتشارات امیر کبیر ،۱۳۷۵٫

۲۶- موسوی گرمارودی ، ابوالفضل ، سیمای آفتاب ، قم ، دفتر نشرالهادی ، ۱۳۷۷٫

۲۷- مهدوی کنی ، محمد رضا ، نقطه های آغاز در اخلاق عملی ، تهران ، دفتر نشر     .      فرهنگ اسلامی ،۱۳۸۲٫

فهرست منابع مطالعاتی

 ۱-   اکبری ، محمود ، اخلاق (۱)، قم ، نشر دانش حوزه ، ۱۳۸۲٫

۲-  العقاد ، عباس محمود ، راه محمد (ص) ، ترجمه دکتر اسد الله مبشّری ، تهران ، سازمان کتاب های جیبی ، ۱۳۴۱٫

۳-   بابویه قمی ، محمد (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه ، ج ۱و۳و۴ ، دارالکتب اسلامیه ، بی تا.

۴-   _______،امالی شیخ صدوق ، بی جا ، مرکز چاپ ونشر مؤسسه بعثت ، ۱۴۱۷ ق.

۵-   _______، خصال شیخ صدوق ،ج۱ و۲، ترجمه آیه الله محمد باقر کمره ای ،تهران ،انتشارات کتابچی ، ۱۳۷۴٫

۶-    جویباری ، محمود ، سرگذشت های پیامبر و کودکان و کودکی پیامبر ، قم ، انتشارات امّ ابیها ، ۱۳۷۹٫

۷-   حرانی ، حسن ، تحف العقول عن آل الرسول ، بیروت، مؤسسه الاعلمی   للمطبوعات ،۱۳۸۹ ه ق.

۸-   خوارزمی ، محمد (ابو حامد غزالی )، احیاء علوم الدین ، به کوشش حسین  خدیو جم، بی جا، انتشارات بنیاد فرهنگی ایران، ۱۳۸۵٫

۹-   دوانی ، علی ، پیامبر اسلام (ص) از نظر دانشمندان شرق و غرب ، قم ،    .   انتشارات پیام اسلام ،بی تا.

۱۰-سروی مازندرانی ، محمد ( ابن شهر آشوب) ، مناقب آل ابی طالب ، ج۱و۳ ،     .      تحقیق و فهرست ، د. یوسف البقاعی ،بی جا ، انتشارات ذوی القربی ، ۱۳۷۹٫

۱۱-   شوشتری ، محمد تقی ، مستدرک اخبار الدخیله ، ج۳ و۴، تهران ، کتابخانه      .      صدوق،۱۳۵۹٫

۱۲-  شیخو ، محمد امین ، حقیقت حضرت محمد(ص) و قرن بیستم ، تحقیق و      .      تنظیم عبدالقادر مشهور به ایرانی ، بیجا ،انتشارات ذوی القربی ،۱۳۸۱٫

۱۳- طباطبایی ، محمد حسین ، تفسیر المیزان، ج ۶ و ۹، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، بی جا، نشر بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، ۱۳۶۷٫

۱۴-   فلسفی ، محمد تقی ، گفتار فلسفی ، بزرگسال وجوان از نظر افکار و تمایلات ، .      ج۱و۲ ، تهران، هیئت نشر معارف اسلامی ، ۱۳۵۲٫

۱۵-   فیض کاشانی ، محسن ، اسرار نماز ، تهران، انتشارات فراهانی ،۱۳۷۷٫

۱۶- قمی ، عباس ، منتهی المال ؛ تاریخ چهارده معصوم ، ج۱ ، تحقیق صادق حسن    .      زاده ، قم ، انتشارات مؤمنین ،۱۳۷۹٫

۱۷-   کرمی ، علی، برگردانی تازه از نهج الفصاحه (پرتویی از پیام پیامبر) قم ، انتشارات حلم ، ۱۳۸۵٫

۱۸-     کلینی ، محمد ، اصول کافی ،ج۱ ، با ترجمه و شرح سیدجواد مصطفوی ، تهران ،دفتر نشر فرهنگ اهل بیت ، ۱۳۴۸ه ق.

۱۹-  ________________ ،ج۲ ،تهران ، دارالکتب اسلامیه ، ۱۳۸۸٫

۲۰-   ________________ ، ج۳ ،به قلم سید جواد مصطفوی ، تهران ، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت ،بی تا.

۲۱-     ________________ ،ج۴ ، با ترجمه و شرح سید هاشم رسولی ،تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت، ۱۳۸۶ ه ق

۲۲-  ________ ، فروع کافی، ج۶٫ تهران ، مؤسسه دارالکتب اسلامیه ،۱۳۷۹ه ق .

۲۳-   ________ ، روضه کافی، ج۱ ، به قلم محمد باقر کمره ای ، تهران ،دارالکتب اسلامیه ،۱۳۸۲ه ق.

۲۴-   ________ ،کتب اربعه ، (کافی ، من لا یحضر الفقیه ، تهذیب الاحکام           .      ،استبصار )ج۱ ، تنظیم صادق برزگر بفرویی ، قم ، انصاریان ، ۱۳۸۲٫

۲۵-   گیرگیو ، کونستان ویژ ریل ، محمد پیغمبری که از نو باید شناخت، ترجمه ذبیح الله منصوری ، تهران ، انتشارات امیر کبیر ،۱۳۵۴٫

۲۶- مرکز تحقیقات اسلامی نمایندگی ولی فقیه ، معرفت دینی ، بی جا ، اداره.                      .      آموزشهای عقیدتی – سیاسی ولی فقیه در سپاه ، ۱۳۸۱٫

۲۷- مطهری ،مرتضی ،سیری در سیره ی نبوی ،تهران ، صدرا ،۱۳۸۵٫

۲۸- محدّثی ،جواد ،پیامبر اعظم (ص) (درس هایی از نهج البلاغه۹) ،مشهد ، بنیاد     .      پژوهش های اسلامی ، ۱۳۸۵٫

۲۹-    موسوی خمینی ،روح الله ، سیره رسول الله (ص) و آرمان های انبیاء از دیدگاه    .      امام خمینی ، تهیه و تنظیم : رسول سعادتمند ، قم ، انتشارات تسنیم ، ۱۳۸۵٫

۳۰- میر عرب ، فرج الله ، با محمد ، نگاهی به اخلاق فردی و اجتماعی پیامبر           .      اعظم(ص) ، قم ، نشر جمال ، ۱۳۸۵٫

۳۱- همدانی ، اسحق ، سیرت رسول الله (مشهور به سیرت النبی)، ج۱و۲، ترجمه      .      دکتر اصغر مهدوی ، تهران ،۱۳۷۷٫

۳۲-  هیئت تحریریه مؤسسه در راه حق ، نگرشی کوتاه به زندگی پیامبر اسلام (ص) ،قم ، انتشارات در راه حق ،۱۳۸۰٫

فصل اول: طرح تحقیق:

(الف) تعریف و تبیین موضوع:

  در جهان امروز با پیشرفت علم و صنعت به نظر می رسد اخلاق گامی به عقب می نهد. انسان ها هم از کمبود اخلاق رنج می برند. هر کسی می داند که اخلاق مفید است و به آن نیاز دارد اما بنا بر قاعده ی همرنگ جماعت شدن کار خاصی انجام نمی دهد . اما ما مسلمانان شخصیتی را داریم که برترین مردم و عصاره ی عالم خلقت و هدف آفرینش است. پس در این دنیای مادیات و فاقد اخلاق  نوشیدن جرعه ای از زلال معارف اخلاقیات آن حضرت ،ما تشنه کامان را سیراب نموده و به سر منزل مقصود می رساند.

  موضوع تحقیق پایانی اینجانب هم درباره ی سیره اخلاقی پیامبر اسلام (ص) است. موضوعی که بیانگر اخلاق فردی مانند زهد و توکل و اخلاق  اجتماعی از قبیل اخلاق نظامی و خانوادگی و مردم داری آن حضرت می باشد.

 (ب) سؤالات تحقیق:

۱- اخلاق فردی پیامبر (ص) چگونه بوده است؟

۲- اخلاق اجتماعی پیامبر (ص) چگونه بوده است؟

 (ج) فرضیه های تحقیق:

۱- اخلاق فردی پیامبر (ص) شامل خصوصیاتی چون توکل و زهد بوده است.

۲- پیامبر (ص) در همه ی موارد همواره بر حسن خلق با مردم، مدارا و تواضع ملتزم بودند.

 (د) اهمیت و ضرورت تحقیق:

  ما به عنوان یک فرد مسلمان قطعاً باید با سیره ی پیامبرمان آشنا باشیم،تا آن را به عنوان الگو و اسوه در زندگی مدّ نظر قرار داده و از آن پیروی کنیم سیره شخصی که مصداق (لَولاک َ لَما خَلقت اَلافلاک)[۱] است و تمام خوبی ها را یکجا دارد. و در این عصر برهنگی فرهنگی و مالامال گناه و جنایت و تهی از اخلاق چه کسی جز خاتم انبیاء و پیامبر آخر الزمان می تواند الگو و اسوه ی ما بوده و ما را از منجلاب گناهان و آلودگی ها برهاند. چرا که خواه ناخواه الگو ها بر افراد تاثیر می گذارند و اگر ما یک الگوی خوب و مناسب را معرّفی نکنیم افراد به خصوص جوانان و نوجوانان به سوی الگو ها ی مخرّب کشیده می شوند. از آنجایی که این دوران را عصر انفجار اطلاعات نامیده اند و جهان را دهکده ی جهانی،همه ی مکاتب و تمدن ها با انواع تبلیغات سعی در تاثیر گذاری بر دیگر افراد و جلب آنان به سوی خویش دارند، لذا هرچه که ازاخلاق پیامبر(ص)  نوشته وگفته شود بازجای آن دارد تا با قلم های متفاوت مناسب هرفکر ومکتب به معرّفی ابعاد مختلف سیره ی پیامبر اکرم (ص)به خصوص سیره ی اخلاقی ایشان که جهان تشنه ی آن است بپردازیم.

  (ه)پیشینه ی تحقیق:

  از دیر باز تاکنون راجع به سیره ی اخلاقی  پیامبر اکرم(ص)در کتاب ها ی متعددی مطالبی نگاشته شده است؛حال یا در کتاب ها یی که به صورت عام به این موضوع پرداخته اند مانند کتاب منتهی الامال نوشته ی شیخ عباس قمی و کتاب بحارالانوار نوشته ی علامه مجلسی و یا در کتابهایی که به صورت خاص به این موضوع پرداخته اندمثل کتاب خصائص الرسول الاعظم (ص) نوشته ی رضاکریمی و کتاب سیره ی رسول اکرم نوشته محسن قرائتی ونیز کتاب ارزشمند سنن النبی نوشته ی علامه طباطبائی .ولیکن با وجود اینکه در پاره ای از موارد خوب و معتبر هم بوده اند ولی یا خیلی پراکنده گویی شده یا خیلی کم به آن پرداخته اند. سعی من بر آن بوده تا آن را به صورت منسجم تر با یک نگاه تازه و دسته بندی متفاوت  به خوانندگان ارائه نمایم. امید است که راهگشا و مفید باشد.

  (و) قلمرو و دامنه تحقیق:

   دامنه ی تحقیق محدود به آیات و روایات می باشد که ابعاد فردی و اجتماعی سیره ی اخلاقی پیامبر (ص) را بررسی نموده و البته در مورد اخلاق   فردی به بررسی فضایل اخلاقی ایشان همچون توکل و زهد و شرح  صدر و در بعد اخلاق اجتماعی به اخلاق ایشان در امور خانوادگی مثل رفتار با زنان و همچنین اخلاق نظامی آن حضرت مانند چگونگی برخورد با اسیران و یا منافقان و مشرکان خواهم پرداخت.

  ( ولی از آنجایی که این تحقیق تاریخی محسوب می شود وجود کتاب های دسته اول و معتبر بسیار حائز اهمیت است. با وجود مراجعه کردن به کتابخانه های منزل، مدرسه ، شهر و شهرستان علاوه بر کتاب ها یی که استاد راهنما لطف کردند باز هم در برخی موارد به علت نبود یا کمبود برخی کتاب ها به خصوص کتابهای دسته اول و البته وجود برخی مشکلات و موانع دیگر مرا از نگارش تحقیقی بهتر باز داشت).

 (ط) روش تحقیق:

   از آنجایی که موضوع این پایان نامه تاریخی توصیفی محسوب می شود لذا روش تحقیق کتاب خانه ای به شیوه ی توصیفی و در مواردی تحلیلی را برگزیده ام ولیکن تمام سعی ام بر آن بوده تا در عین حال از کتاب های متنوع دسته اول و معتبر استفاده نمایم . کتاب هایی همچون بحار الانوار و سنن النبی و در مواردی هم که از کتاب های دسته دوم و … استفاده نمودم سعی کردم معتبر باشد؛ مانند کتاب خصائص الرسول الاعظم (ص) که وقتی چندین حدیث آن را به کتاب هایی که در پاورقی ذکر شده بود ، ارجاع دادم ، مشاهده نمودم که هماهنگ و صحیح است.

فصل دوم: مبانی و مفاهیم:

(الف) تعریف مفاهیم و اصطلاحات کلیدی:

۱٫  سیره:

   ۱-۱٫تعریف لغوی:

  «اَلسیره :جمع سیر:راه پیمودن،راه رفتن »[۲]و« سیرت: حالت و وضع طبیعی است»[۳]

     در فرهنگ فارسی عمید آمده است که:« سیرت: سیره، هیئت، سنّت، طریقه، مذهب، روش و خلق و خو»[۴] است.

۲-۱٫ تعریف اصطلاحی:

   سیره در اصطلاح حالت و روشی است که انسان و سایر جانداران نهادشان و وجودشان بر آن قرار داردخواه غریزی خواه اکتسابی چنانکه گفته می شود فلانی سیره و روشی نیکو دارد.[۵]

 ۲- خُلق:

 ۱-۲٫تعریف لغوی:

    درالمنجد آمده خُلق و خُلُق ج اخلاق: خوی، اخلاق، سرشت… عادت، طبیعت، نهاد، مرّوت، جوانمردی».[۶]  راغب در مفردات می گوید : خَلق و خُلق در اصل یکی است مثل شَرب وشُرب وصَرم و صُرم(قطع کردن وبریدن)ولی کلمه ی خَلق  مخصوص اشکال و اجسام وصورتهایی هست که با حواس درک می شود و خُلق ویژه ی قوا و سجایایی است که با فطرت ودید دل درک می شود.[۷]»

    دکتر محمد معین خلق رااینگونه تعریف نموده:«خلق: کهنه، ژنده، پوسیده ،ج اخلاق، خلق، نیکخوی، خوشخوی. خلق: خوی، عادت، سجیه، ج اخلاق.» [۸]

    ۲–۲٫تعریف اصطلاحی:

     « خلق انسان همان هیئت و شکل ثابت نفسانی اوست که باعث می شود به آسانی و بدون نیاز به فکر کارهایی را انجام دهد. افعالی که از این هیئت نفسانی صادر می شود اگر شرعاً و عقلاً پسندیده باشد، این هیئت را خُلق نیکو می گویند و اگر زشت و ناپسند باشد خلق بد نامیده می شود.

      بنا بر آنچه در تعریف خلق گفتیم کارهایی که انسان انجام می دهد تا به صورت ملکه ی ثابت نفسانی نباشد حاکی از صورت باطنی او نیستند؛ مثلاً کسی که گاهی به خاطر مسائل عارضی بخشش می کند تا سخاوت در نفس او رسوخ نکند و جایگاه ثابتی نیابد سخاوتمند نامیده نمی شود. همچین افعالی که با زحمت و تکلّف بر نفس تحمیل می شوند جزء اخلاقیات انسان نیستند.»[۹]

 (ب) جایگاه اخلاق:

      شکی نیست که همه خواهان سعادت و نیک بختی هستند و برای رسیدن به این مقصود هم راهی جز تزکیه و تهذیب نفس یعنی کسب مکارم و فضایل اخلاقی و دوری جستن از رذایل اخلاقی وجود ندارد. انبیاء عظام و اولیای کرام نیز ،همگی بر این طریقت رفته و طالبان حقیقت را به این راه دعوت کرده اند. قرآن کریم بر این مطلب تصریح و  تاکید دارد که می فرماید:« وَ اَلشَمسِ وَ ضُحیها … قَد اَفلَحَ مَن زَکّیها وَ قَد خابَ مَن دَسّیها… ».[۱۰] به راستی رستگار شد آن کس که خود را تزکیه ساخت و قطعاً نومید و زیانکار گشت آن کس که خود را  آلوده ساخت . با این که خداوند سبحان نیازی به سوگند ندارد ولی برای آنکه مارا به اهمیت و ضرورت این موضوع آگاه کند آن رابا یازده سوگند بدیع تأیید و تأکید کرده است و همچنین در جای دیگر از قرآن مجید فلسفه ی بعثت خاتم پیامبران (ص)را تعلیم و تربیت و تزکیه ی انسان ها بر شمرده است که می فرماید:« هُوَ اَلذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکّیهم و یعلمهم الکتابَ و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلالٍ مبینٍ»؛[۱۱]او خدایی است که در میان عرب امّی پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات ا و را بر آنان بخواند و آن ها را ازپلیدی ها و زشتی ها منزّه سازد و کتاب و حکمت به آن ها بیاموزد اگر چه پیش از آن در گمراهی بودند.

     پیامبر اکرم (ص) درباره ی فلسفه بعثت خود فرمود : من از طرف خدا برانگیخته  شدم تا مکارم اخلاق را به کمال رسانده و تمام کنم؛«بُعِثتُ بِمَکارِم اَلاخلاقِ وَ مَحاسِنِها».

پس ملاحظه می کنیم که آیین مقدّس اسلام به این امر مهم بسیار توجه نموده است.

 علماء اخلاق خلقیات و صفات روحی و نفسانی انسان را بر دو نوع تقسیم کرده اند:

۱- فطری و طبیعی

۲- اکتسابی و اختیاری

  صفات فطری غرایز و احساسات و استعدادهایی است که در طبیعت انسان آفریده شده و اختیار و عمل در تحصیل آن ها هیچ گونه دخالتی ندارد؛ مانند حس خداجویی و حبّ بقا . در مقابل صفات اکتسابی آن گونه صفاتی است که در مقام عمل واختیار به تدریج برای انسان حاصل می شود تا کاربرد انسان از صفات فطری چه باشد. چنانچه از استعدادها و صفات خداداده خوب بهره برداری نشود صفات اکتسابی بد خواهد شد. در این مرحله صفات و  ملکات خوب را فضایل و مکارم اخلاق و صفات وملکات بد را رذایل اخلاق می نامند.ومسائل اخلاقی را می توان از دیدگاه های مختلف مورد بحث وبررسی قرار داد که به تناسب هر دیدگاهی عنوانی خاص به خود می گیرد. اهمّ عناوین از این قرار است:

 ۱٫اخلاق نظری یا فلسفه اخلاق.

  ۲٫اخلاق تطبیقی یا اخلاق مقارن.

  ۳٫اخلاق عملی یاروش اخلاقی.

در اخلاق نظری از فلسفه ی اخلاق یعنی مبانی و زیر بنای اخلاق بحث می شود. و در اخلاق تطبیقی به مقایسه ی مکاتب و مقارنه ی دیدگا ه های گوناگون پرداخته میشود. وامادر اخلاق عملی آداب و دستور های خاصی که در مسیر تزکیه و تهذیب ، التزام به آن ها ضرورت دارد و از طریق عمل ما را به هدف نزدیک می کند، ارائه     می گردد.[۱۲] و بحث ما درباره ی سیره ی اخلاقی پیامبرگرامی اسلام (ص) در حیطه ی قسم سوم یعنی اخلاق عملی یا روش اخلاقی است. ( با اینکه شاید در برخی موارد به طور غیر مستقیم به مبانی و زیر بنای اخلاق آن حضرت نیز پرداخته شود. )