مقدمه

قبل از ورود به بحث اصلی در هر تحقیق، لازم است کلیاتی در مورد موضوع آن دانسته شود به همین جهت ما این فصل را به بیان مباحث کلی در مورد موضوع ” توکل” اختصاص دادیم.

به این ترتیب در گفتار اول، معنای لغوی و اصطلاحی واژه ” توکل” – که واژه اصلی این تحقیق به شمار می رود – مورد بررسی قرار می گیرد؛ و چون در بیشتر مواقع ” توکل” همراه با ” تفویض” به کار می رود؛ لذا به بیان تفاوت های آن دو نیز پرداخته شده است.

در گفتار دوم این فصل، محقق، ضرورت انتخاب این موضوع را بیان کرده؛ و در گفتار سوم، تاریخچه موضوع منظور را بررسی کرده است..

مفهوم شناسی

۱-  توکل:

در لغت: توکل از ماده ی “وکاله” به معنای اعتماد کردن به دیگری است[i]. همچنین در بعضی کتب به معنای اظهار عجز نیز آمده است[۱].

  در اصطلاح: توکل در اصطلاح قرآن و فرهنگ اسلامی، نائب گرفتن خداوند در همه ی امور است[۲]. یعنی بنده در کارها از خلق قطع امید کرده و به خدا روی می آورد[۳].خداوند را تکیه گاه مطمئنی برای خویش قرار داده، تمام امورش را به او واگذار کند.

  در حدیثی پیامبر اکرم معنای توکل را از جبرئیل سؤال کرد و جبرئیل در پاسخ گفت:  “معنای توکل این است که انسان یقین کند؛ سود و زیان و بخشش و حرمان

   بـه دست مـردم نیست و بـاید از آن ها نـاامید بـود و اگـر بنده ای به ایــن

مرتبه از معرفت و     شناخت بــرسد که جز برای خدا کاری انجام ندهد و بــه

کـسی جـز او امیدوار نـباشد و از غیر او نترسد و غیر از خدا چشم طمع بـه

کسی نداشته باشد ، این همان توکل بر خداست”[۴].

۲-آثار:

در لغت: جمع اثر، به معنای جای پاست[۵].

 در اصطلاح: هر آن چه بر وجود شیء دلالت کند[۶] و یا هر علامتی که از چیزی باقی می ماند[۷].

۳- فرق توکل و تفویض :

  دانستیم که توکل، واگذار نمودن تماام امور به خداوند و اعتماد کردن بر وکالت اوست.

اما تفویض، برگرداندن امور به خداوند و حاکم قرار دادن او در آن امور است[۸].

 توکل غیر از تفویض است. از این جهت است که این دو را در مقامات سالکان جداگانه شمرده اند.

امام موسی بن جعفر طی سخنان خود به علی بن سوید فرمودند:

” فتوکل علی الله بتفویض ذلک الیه[۹]” پس با تفویض این امور به خدا توکل کن.

  این بیان نشان دهنده ی آن است که تفویض و توکل با هم متفاوتند.و توکل با تفویض تحقق می یابد. یعنی اگر تفویض نباشد، توکلی هم نخواهد بود. در این حدیث حضرت خواسته است علی بن سوید را از مقام تفویض به  مفام توکل ترقی دهد[۱۰].

  اما خواجه عبدالله انصاری تفویض را لطیف تر و وسیع تر از توکل معرفی کرده است و توکل را شعبه ای از تفویض می داند. وی معتقد است که توکل بعد از وقوع سبب موجب توکل است. اما تفویض گاهی قبل از سبب و گاهی بعد از سبب است[۱۱].

امام خمینی این نظر  را نقد کرده، می فرمایند:

“لیکن در بودن توکل شعبه ای از تفویض نظر است، و در اعم شمردن تفویض

از تـوکل مسامحه ی واضحه است. دلـیلی نیست بـرآن که تـوکل فقط بـعد از

 وقوع سبب است؛ بلکه، در هر دو مورد جای توکل است.[۱۲]“

 ضرورت

   تحقیق موضوعی قرآن می تواند ما را با مفاهیم ارزنده و سازنده ی الهی بیشترآشنا کند. درآیات و روایات بسیاری از توکل به خدا یاد شده؛ ومورد تأکید واقع شده است. بحث توکل، در زندگی فردی و اجتماعی انسان می تواند نقش سازنده ای ایفا کند. زیرا تجربه، نشان می دهد که توانایی انسان بر حل مشکلات و مسائل، رسیدن به اهداف و کنترل رویدادهای زندگی، بسیار محدود و ناچیز است.در این گونه موارد، اگر تکیه و اعتماد ما به خدا نباشد، نمی توانیم خود به تنهایی بر موانع و مشکلات پیروز شده، به اهداف مورد نظر دست یابیم. اما اگر انسان این نیروی عظیم را از دست ندهد، می تواند دستاویزی باشد که به راحتی بر مشکلاتش فائق آید؛ و زندگی آرام، توأم با توکل بر ذات حق به دنبال داشته باشد و در نهایت به سعادت جاودان برسد.

 در نتیجه توکل به خدا یکی از مهم ترین عواملی است که ما را در زندگی یاری می کند. اما میزان توکل در همه انسان ها یکسان نیست؛ بلکه با مشاهده رفتار و حالات افراد، هنگام مشکلات و سختی ها می توان توکل آن ها به خدا را ارزیابی کرد. کسی که در مقابل مشکلات صبور بوده و امورش را به خدا واگذار کند در زندگی احساس آرامش و رضایت بیشتری می کند و بالعکس، کسی که فقط به اسباب ظاهری و دنیوی تکیه کند در زندگی احساس ضعف و ناتوانی می کند.

 تاریخچه

  وازه”توکل”با مشتقاتش ۷۰ بار در قرآن به کار رفته است؛لذا در تفاسیر مختلف ذیل آیات مربوطه به تفسیر این واژه و بیان ویژگی ها و بعضی آثار آن پراخته اند.

 با رجوع به منابع متعدد مشاهده می شود که مطالب زیادی راجع به بحث “توکل” بیان شده، اما نه به طور یک پژوهش مستفل؛ بلکه بیشتر در ضمن کتب اخلاقی، در لابلای مباحث، این بحث نیز آورده شده است. از جمله کتاب های: علم اخلاق اسلامی، اخلاق در قرآن، راهیان کوی دوست، معراج السعاده، توکل به خدا راهی به سوی حرمت خویش و … توضیحاتی در مورد آن داده شده است.

    همچنین در کتب روایی چون :میزان الحکمه، بحارالانوار، البحار، وسائل الشیعه، مستدرک الوسائل، منازل السائرین، اربعین حدیث، اصول کافی، ارشادالقلوب، محجه البیضاء و … روایت های گرانقدر معصومین ( علیه السلام) آمده است و برخی از این احادیث در کتب علمای بزرگ توضیح و تفسیر داده شده است.

    نکته ی قابل توجهی که در این کتاب ها پیرامون این موضوع کمتر دیده می شود، دسته بندی مطالب است. بیشتر این کتاب ها به صورت کلی و بدون دسته بندی خاصی این بحث را بیان کرده اند.

 نتیجه گیری

 با توجه به مطالبی که در این فصل گفته شد فهمیدیم که: توکل ” اعتماد کردن و واگذاری” تمام امور به خداوند است یعنی در انجام کارها تنها به ذات اقدس الهی تکیه کنیم وبه یاری و فضل او امیدوار باشیم. توکل از جمله مفاهیمی است که نقش ویژه و اساسی در زندگی انسان مسلملن داشته و ریشه در اعتقاد اولیه ی او دارد. در توکل انسان امور خود را به کسی می سپارد که او با احاطه ی علمی و قدرت بی منتهای خویش بر عالم هستی ما را در مسیر سعادت رهنمون باشد و به سرمنزل مقصود برساند.

 همچنین دانستیم که توکل و تفویض دو اصطلاح مجزا هستند که در مقامات سالکین از آن دو، جداگانه یاد می شود.

 میزان توکل در هر انسانی بستگی به رفتار و حالات او در برابر مشکلات زندگی دارد. به طوری که هر چه انسان در مواجهه با سختی ها صبور بوده و آن ها را به خدا بسپارد، آرامش بیشتری خواهد یافت. در غیر این صورت، اگر در مقابل سختی ها نا آرامی کند و به جزع و بی تابی بپردازد، احساس تنهایی و ضعف خواهد کرد.