عنوان :

تحقیق مهریه

تعداد صفحات : ۴۰

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

مهریه در نظام حقوقی خانواده در اسلام، یکی از حقوق مالی زن در جریان ازدواج است. این نوشتار با تعریف لغوی مهریه، به مفهوم هدیه داماد به هنگام عقد به عروس، بیان می کند که سنت پرداخت مهریه ضمن چیزی مشابه آن، یک سنت دیرپا و کهن از نظام های مختلف حقوقی خانواده در بین تمدن های پیشین بوده است.

سیره قولی و عملی ائمه و بزرگان نیز همواره به این امر تاکید نموده و سبک بودن میزان آن را به عنوان یک هدیه از طرف مرد توصیه کرده اند؛ ولی در گذر زمان این نوع نگرش متحول شده و مهریه به­طور بی رویه افزایش یافته و به یک مسأله اجتماعی تبدیل شده است. از این رو بررسی همه جانبه آن به منظور ریشه یابی مسأله و ارائه راه حل های ممکن ضروری است. تأدیه مهریه به عنوان حق مسلم زنان و نحوه پرداخت آن، از جمله مسائلی است که باید به طور دقیق مورد توجه قرار گیرد، البته مکانیسم پرداخت مهریه نیز موجب بروز مشکلات اجتماعی می شود که بهتر است با ارائه راه حل های دقیق و سنجیده درخصوص پرداخت مهریه از پدید آمدن مشکلات بعدی پیشگیری شود. بی تردید پرداخت مهریه حق زن می باشد و عدم پرداخت آن علاوه محرومیت زن بر از حق مسلم خویش، زمینه ارتکاب به حرام را نیز به دنبال دارد، زیرا در صورت عدم پرداخت مهریه، تصرف ورثه در مالی که بخشی از آن، حق زن است، حرام می باشد.

واژگان کلیدی: مهریه، صداق، نحله، ازدواج، زن، خانواده.

فهرست مطالب

چکیده۱
مقدمه۲
مهریه در لغت۲
مهریه در اصطلاح ۳
تاریخچه مهریه۴
چارچوب نظری۷
نظریه کارکردگرایی۷
نظریه مبادله۸
وجوب مهریه در روایات۹
دیدگاه برخی اندیشمندان مسلمان۹
مهریه مکمل سهم الارث۱۰
مهریه وثیقه ای در مقابل طلاق۱۱
آثار و کارکردهای اجتماعی مهریه۱۲
ارضای نیاز فطری۱۳
مهریه به­عنوان یک ارزش نمادین ۱۴
علل افزایش میزان مهریه در عصر حاضر۱۵
عدم استیفای حقوق کامل زن ۱۹
کارکردهای منفی افزایش مهریه۲۷
تحت الشعاع قرارگرفتن ارزش­های دینی۳۰
پیشنهادات ۳۲
سخن نهایی۳۴
فهرست منابع۳۵

فهرست منابع:

آزاد ارمکی، تقی و افسانه کمالی: «اعتماد، اجتماع و جنسیت، بررسی تطبیقی اعتماد متقابل در بین دو جنس»، مجله جامعه­شناسی ایران، سال پنجم، شماره ۲ (پیاپی ۶)، تابستان ۱۳۸۳٫

اچ. ترنر، جاناتان: «مفاهیم و کاربردهای جامعه­شناسی»، ترجمه محمد فولادی و محمد عزیز بختیاری؛ قم، چاپ اول، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۷۸٫

اعزازی، شهلا: «جامعه­شناسی خانواده»، تهران، چاپ دوم، انتشارات روشنفکران و مطالعات زنان،۱۳۷۶٫

انصاریان، حسین: «نظام خانواده در اسلام»، چ۶ ، قم، انتشارات امّ ابیها، ۱۳۷۶٫

باباخانی، زرین: «مهریه (حقوق خاصه زوجه)»، تهران، انتشارات رامین، ۱۳۷۷٫

بستان (نجفی)، احمد: «اسلام و جامعه­شناسی خانواده»، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، ۱۳۸۳٫

توسلی، غلامعباس: «نظریه­های جامعه­شناسی»، تهران، چاپ ششم، انتشارات سمت، ۱۳۷۶٫

حر عاملی، محمد ابن الحسن: «وسائل الشیعه»، ج ۱۵، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۳۷۴٫

رفیع پور، فرامرز: «آنومی یا آشفتگی اجتماعی: پژوهشی در زمینه پتانسیل آنومی در تهران»، تهران، انتشارات سروش، ۱۳۷۸٫

ساروخانی، محمدباقر: «مقدمه­ای بر جامعه­شناسی خانواده»، تهران: [بی­نا]، ۱۳۷۰٫

شاکری، ابوالحسن: «بررسی اجمالی مهریه در تهران»، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، [بی­تا].

شرف الدین، حسین: «تبیین جامعه­شناختی مهریه»، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۰٫

شیخی، محمدتقی: «جامعه­شناسی زنان و خانواده»، تهران، چاپ اول، تهران، شرکت سهامی انتشار،۱۳۸۰٫

صدیق اورعی، غلامرضا: «جامعه­شناسی مسائل اجتماعی جوانان»، مشهد، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۷۴٫

طباطبائی، محمد حسین: «المیزان فی تفسیر القرآن»، ترجمه محمد تقی مصباح یزدی؛ تهران: چاپ پنجم، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی، ۱۳۷۰٫

طبرسی، فضل ابن الحسن: «مجمع البیان فی تفسیرالقرآن»، تهران: ناصر خسرو، [بی­تا].

کوزر، لوئیس: «زندگی و اندیشه بزرگان اجتماعی»، ترجمه محسن ثلاثی؛ تهران: چاپ نهم، علمی، ۱۳۸۰٫

محسنی، منوچهر: «بررسی آگاهی­ها، نگرش­ها و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی در ایران»، تهران: انتشارات گلبان شورای فرهنگ عمومی کشور، ۱۳۷۹٫

محمد الشیخ، محمود: «المهر فی الاسلام بین الماضی و الحاضر»، بیروت، المکتبه المصریه، ۱۴۲۰ق.

مرتن، رابرت: «مشکلات اجتماعی، نظریه جامعه شناسی»، ترجمه نوین تولایی؛ تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۶٫

مطهری، مرتضی: «نظام حقوق زن در اسلام»، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۵۷٫

مطهری، مرتضی : «مجموعه آثار ج ۱۹»، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۷۸٫

منصورنژاد, محمد: «مسأله اسلام، زن و فمینیسم»، تهران، انتشارات برگ زیتون،۱۳۸۱٫

نوری، میرزا حسین: «مستدرک الوسائل», چ قدیم، ج ۲, ابواب المهور، باب۵ ، ح۳٫

: «بررسی آگاهی­ها، نگرش­ها و رفتارهای اجتماعی و فرهنگی در تهران»، تهران: انتشارات گلبان شورای فرهنگ عمومی کشور، ۱۳۷۹٫

Ø www.usc.edu: glossary of Islamic terms & concepts: The encyclopedia of Islam, Leiden, Brill, 1999.

مقدمه

مهریه در نظام حقوقی خانواده از جایگاه ویژه ای برخوردار است و به عنوان یکی از حقوق مالی زن در جریان ازدواج، تاکنون کمتر مورد توجه منظرهای غیر حقوقی قرار گرفته است. سیره قولی و عملی ائمه و بزرگان نیز همواره به این امر تاکید نموده و سبک بودن میزان آن را به عنوان یک هدیه از طرف مرد توصیه کرده اند؛ ولی در گذر زمان این نوع نگرش متحول شده و مهریه به­طور بی رویه افزایش یافته و به یک مسأله اجتماعی تبدیل شده است. از این رو بررسی همه جانبه آن به منظور ریشه یابی مسأله و ارائه راه حل های ممکن ضروری است.

مهریه در لغت

در کتاب­های فقهی افزون بر واژه مهریه، واژگان دیگری همانند؛ الصَداق، الصِداق، نحله، فریضه، کابین و … به­کار رفته است[۱]؛ ولی مهریه رایج ترین واژه ای است که در روایات و اصطلاحات فقها و میان مردم کاربرد دارد. در زبان انگلیسی از معادل های

Price, Mahr, Dowry of Bride برای مهریه استفاده می شود.

در دایرهالمعارف اسلام برای تعریف مهریه آمده است: «مهر از کلمه عبری موهآر

(mohar) و از ریشه سریانی مهرا (mahra) گرفته­شده که به­معنای هدیه عروس است. مهریه معانی متفاوتی دارد: از جمله قیمت خرید، مترادف با صداق به معنای محبت و دوستی و هدیه ای که به طور داوطلبانه از طرف داماد پرداخت می شود».

(The encyclopaedia of Islam, : 78)

 مرحوم دهخدا مهریه را به معنای کابین و دست پیمان دانسته است [۲]

مهریه در اصطلاح

مهریه در اصطلاح عبارت از چیزی است (مال معین یا چیزی که جایگزین مال باشد) که در زمان عقد نکاح از طرف مرد به زن داده می­شود یا مرد، متعهد به پرداخت آن می­شود. طبق تعریف دایرهالمعارف اسلام، مهریه در شرع اسلامی به معنای هدیه ای است که داماد باید هنگام عقد ازدواج پرداخت آن را به عروس متعهد گردد.

(The encyclopaedia of Islam, :78)

فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم اسلامی، مهریه را هدیه­ای می داند که مرد هنگام ازدواج به زن پرداخت می کند. این عمل بخشی از قرارداد ازدواج مسلمانان است و تحت هیچ شرایطی برگردانده نمی شود. (www.usc.edu)

 تاریخچه مهریه

تاریخچه مهریه در ایران را نمی­توان به­طور کامل مورد مطالعه قرار داد، زیرا منابعی که از دوران قدیم به­ دست ما رسیده، بسیار محدودند. برخی کتب تاریخی و احیاناً سفرنامه­های مردم شناسانی که به این سرزمین سفر کرده­اند، به­طور اجمالی چند سطری نیز به موضوع مهریه اختصاص داده­اند. مطالعه نقش زن در قلمرو زندگی خانوادگی در تاریخ نشان می­دهد که زن، چه به­عنوان دخترِ خانه و چه به­عنوان همسر، همواره نقشی کاملاً منفعل داشته­ است. در نوع تعامل­های خانواده، زن، کالایی بود که جزء دارائی پدر یا شوهر به حساب می­آمد. این نوع نگاه در تعاملات مختلف از جمله در مورد ازدواج و مهریه نیز وجود داشته است. «در ایران قدیم، دختران را به محض رسیدن به سن بلوغ، شوهر می دادند تا از تولید مثل جلوگیری نشده باشد. پدر با شوهر دادن دختر خود، کلیه حقوق دختر و وظایفی را که در مقابل او داشت به شوهر انتقال می داد و در قبال این انتقال، مبلغی پول یا مال غیر نقدی به صورت مهریه (هدیه) دریافت می کرد». [۳]

نکاح «شغار یکی دیگر از مظاهر اختیارداری مطلق پدران نسبت به دختران بود. در این نکاح، دو نفر که دو دختر دم بخت در خانه داشتند با یکدیگر معاوضه می کردند، به­ این ترتیب که هر یک از این دو دختر، مهر آن دیگر به شمار می رفت و به پدر او تعلق می گرفت. اسلام این رسم را نیز منسوخ کرد. [۴]

 نکته جالب توجه این است که به­ نظر برخی از نویسندگان، پیش از اسلام سابقه ای از مهریه در ایران نبوده­ است. دکتر منوچهر محسنی می نویسد: «مهریه از مهم ترین و دیرینه­ترین سنت­های ازدواج در ایران است که پیش از اسلام در ایران جای پایی ندارد؛ ولی پس از اسلام، پذیرفته شده و به­ شدت در فرهنگ ایران رایج شده ­است.» اما مرور اجمالی کتاب­های تاریخی خلاف نظر وی را ثابت می کند. «طبق برخی روایات، سنت اعطای مهر عمری به بلندای اصل پیوند زناشویی در میان بشر دارد و هیچ­گاه عقد نکاح از آن خالی نبوده است.» [۵] البته آنچه تحت همین نام یا نام های مشابه آن در تمدن ها و ادیان پیشین رواج داشته با آنچه در اسلام مطرح شده، تفاوت های روشنی دارد.

«در بسیاری ازفرهنگ­ها پیوند ازدواج، سیستمی از مبادله اموال و کالاها را نیز به همراه دارد. مهریه که بیشتر درفرهنگ­های شرقی مانند چین، ژاپن، جوامع اسلامی و بسیاری از ملل آفریقا رواج دارد، مبلغی است که داماد در هنگام ازدواج به عروس یا خانواده اش می پردازد یا به عهده می گیرد که در زمان دیگری بپردازد. در دوران باستان در برخی جوامع، رسم پرداخت مهریه به­صورت کار و خدمت داماد برای خانواده عروس در طی یک مدت معین اعمال می شد.» [۶]

 شهید مطهری در سیر تحولی مهریه به پنج مرحله اشاره می­کند:

۱ مرحله مادرشاهی: مرحله ای از تاریخ که جوانان ناچار بودند همسر خویش را از غیر همخون خود برگزینند. آنان به نقش خود در تولید فرزند واقف نبودند؛ بنابراین با اینکه شباهت فرزندان را با خود احساس می کردند، ولی در عین حال آنان را فرزندان همسر می شناختند. از این­رو این دوره را دوره مادرشاهی می نامند.

۲ دوره پدر شاهی: مرحله ای است که مرد به نقش خویش در تولید فرزند آگاه گشته و سعی کرده ریاست خانواده را به عهده بگیرد. در این دوره مردان از قبایل دیگر زن می گرفتند و چون میان قبایل حالت جنگ وجود داشت، همسر خود را از آن قبیله مورد نظر می ربودند.

۳ در مرحله سوم زمانی که صلح جای جنگ را گرفته و دیگر رسم ربودن همسر از میان رفته بود و مرد مجبور بود برای انتخاب همسر مدتی را برای پدر زنش کار کند تا موفق به انتخاب همسر گردد.

۴ در مرحله ای مرد به این نتیجه رسید که به ­جای کار کردن برای پدر زن آینده خویش، بهتر است هدیه ای در قالب پیشکش به وی تقدیم کند و بدین ترتیب «مهریه» پیدا شد. در این دوره­ها نگاه اجتماع به زن نگاه اقتصادی بوده است که نیازهای جنسی مرد را نیز تأمین می کرد، بنابراین محصول کار وی متعلق به دیگری، یعنی پدر و برادر بود.

 ۵ مرحله پنجمی نیز وجود دارد که مربوط به دوره بعد از ظهور اسلام است که البته جامعه­شناسان به آن اشاره نمی کنند. در این مرحله هدیه یا مهریه­ای که مرد پرداخت می کند، متعلق به خود زن است و به­ جز او هیچ کس حقی در آن ندارد.[۷]

ویژگی نظام حقوقی اسلام در مقایسه با دیگر نظام­های حقوقی آن است که ضمن پذیرش رسم مهریه، عروس را مالک بی قید و شرط مبلغ مذکور می داند و برای خانواده عروس سهمی در مهریه قائل نیست. [۸]

چارچوب نظری

با مرور نظریه­های جامعه­شناسی و بررسی اجمالی آن­ها به منظور استفاده در تبیین مهریه در ایران، نظریه­­های کارکردگرایی و مبادله (یا به اصطلاح ترنر، نظریه فایده­گرا) برای تبیین موضوع از قابلیت بیشتری برخوردار بودند. در تبیین مهریه دو نظریه مطرح می باشد، از این­رو توضیحی کوتاه درباره هر کدام از این دو نظریه به عنوان مقدمه ضروری می­نماید.