عنوان :

تحقیق آشنایی با دوران بلوغ و نحوه‌ی برخورد والدین با آن

تعداد صفحات :۱۱۰

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

انسان موجودی است که برای رسیدن به سعادت و خوشبختی، نیازمند است که با جایگاه و موقعیت خود دراین عرصه آشنا شود تا بدین وسیله زمینه‌ی خوشبختی خود را فراهم نماید.

از جمله فواید رسیدن به این نیاز آشنایی با هریک از مراحل گوناگون رشد و تکامل می‌باشد. از آن‌جایی که در مراحل رشد، نوجوانی و بلوغ جایگاه ویژه‌ای دارد. فایده‌ی مطالعه و آگاهی از این مرحله مهم است. هم‌چنین از فواید شناخت و آگاهی این دوره این است که نوجوان به رشد و تکامل طبیعی و سالم رهبری می‌شود و والدین ومربیان این امکان را می‌یابد که نحوه‌ی برخورد و نمونه‌های رفتاری در این دوراه را با نوجوان بدانند و او را در امر مهم تربیت یاری دهند.

موضوع پژوهش، پیرامون آشنایی با دوران بلوغ و نحوه‌ی برخورد والدین با آن می‌باشد. بلوغ کلمه‌ای عربی، اسم مصدر و از ماده بَلَغَ به معنای رسیدن است. بلوغ مرحله‌ای است که بدن دچار تغییراتی می‌شود که فرد را از دوران کودکی به دوره‌ی بعدی زندگی که همان نوجوانی است، می‌برد. انسان درطول حیات خود مراحل متعددی از جمله جنینی، کودکی، نوجوانی، جوانی و کهنسالی را پشت سر می‌گذارد که هر کدام از این مراحل، دوران مهم و سرنوشت‌سازی برای او هستند، اما مرحله‌ی بلوغ، مرحله‌ی مهمی از زندگی است و از مراحل دیگر اهمیت بیشتری دارد. چرا که پایه‌گذاری‌های مهم درحیات، سعادت و شقاوت دنیوی و اخروی اغلب مربوط به این دوره است و علاوه برآن توجه والدین و مربیان و نیز مسئولان جامعه به این پدیده، انسان را برای رسیدن به مرحله تکامل و وارد شدن به دنیای جدید با ویژگی‌های خاص آماده می‌کند. بر این اساس برخود لازم دانستم به بررسی ضرورت این فصل، از زندگی پرداخته شود.

آیاتی از قرآن کریم و احادیثی که درکتب روایی بیان شده است،  منبع اصلی در این تحقیق می‌باشند. آیات نورانی قرآن کریم وعلاوه برآن کتب روایی (مانند نهج‌البلاغه، وسائل شیعه و…)، کتب روان‌شناسی(مانند دنیای نوجوان از محمد رضا شرفی، راهنمای پدران و مادران از محمد علی سادات و…)، بخش عمده‌ی منابع استفاده شده می‌باشند.

آشنایی افراد به ویژه والدین و مربیان با ویژگی‌های نوجوانان و شیوه‌های برخورد با مسائل آنان، جزء اهداف این تحقیق می‌باشد، که باعث می‌شود، نوجوانان به شیوه‌‌ی بهتری تربیت شوند. آگاهی نوجوانان نسبت به دوران بلوغ باعث می‌شود، نوجوان بتواند از این دوران بحرانی، به آسانی عبور کرده و به رشد روانی مورد دلخواه خود برسد.

موضوع مورد نظر با هدف رسیدن به حقایق بهتر انجام گرفته و از لحاظ موضوع علمی و روانشناختی است و از نظر ماهیت چون با جمع‌آوری مطالب ازکتب معتبر تدوین شده توصیفی کتابخانه‌ای و از آنجا که به موضوع خاصی پرداخته موردی می‌باشد.

با توجه به مطالب ارائه شده می‌توان گفت:  در دوران بلوغ اگر والدین با عدم آگاهی، نوجوان را همراهی کنند، باعث ایجاد مشکلات بزرگی، درمراحل بعدی زندگی فرزندانشان می‌شوند. بنابراین با اطلاعات کافی و آگاهی از این دوران مسأله‌ ساز می‌توان از بحران‌ها و مشکلات آتی جلوگیری کرد. هم‌چنین اگر نوجوان آگاهی کامل از این دوران داشته باشد، می‌تواند خودش را بهتر کنترل کرده و از ایجاد مشکلات، در این دوره جلوگیری کند.

این تحقیق علاوه برکلیات، شامل دو بخش است که هربخش آن شامل ۲ فصل می‌شود.

بخش اول: آشنایی با دوران بلوغ، نیازها، علائق و مشکلات نوجوان

فصل اول: مفهوم‌شناسی بلوغ و انواع آن

فصل دوم: نیازها، علائق و مشکلات نوجوان

بخش دوم: ضرورت آشنایی با تربیت صحیح نوجوان و نحوه‌ی برخورد والدین با نوجوان

فصل اول: ضرورت آشنایی با تربیت صحیح نوجوان

فصل دوم: نحوه‌ی برخورد والدین با نوجوان

کلیدواژه: آشنایی، دوران، بلوغ، نحوه‌ی برخورد، بحران بلوغ

فهرست مطالب

مقدمه   ۱
فصل اول: کلیات تحقیق
۱-۱ تعریف و تبیین موضوع   ۵
۱-۲ ضرورت و اهمیت تحقیق   ۶
۱-۳ اهداف و فواید تحقیق   ۷
۱-۴ بررسی پیشینه و سابقه تحقیق   ۸
۱-۵ سؤال‌ها و پرسش‌های تحقیق   ۱۰
۱-۶ فرضیه   ۱۱
۱-۷ روش تحقیق   ۱۲
۱-۸ ساختار و محدوده‌ی تحقیق   ۱۳
۱-۹ تعریف مفاهیم و اصطلاحات کلیدی   ۱۴
۱-۱۰ مشکلات و محدودیت‌های تحقیق   ۱۵
بخش اول: آشنایی با دوران بلوغ، نیازها، علائق و مشکلات نوجوان
فصل اول: مفهوم‌شناسی بلوغ و انواع آن
۱-۱ تعریف بلوغ   ۱۸
۱-۲ تاریخچه‌ی روان‌شناسی بلوغ   ۱۹
۱-۳ ویژگی‌های دوران بلوغ   ۲۰
۱-۳-۱ دوران بیداری   ۲۰
۱-۳-۲ دوران طوفان   ۲۱
۱-۳-۳ دوران تولد دوباره   ۲۱
۱-۳-۴ دوران شکوفایی   ۲۱
۱-۴ ابعاد مختلف بلوغ   ۲۲
۱-۵ بلوغ جسمی   ۲۲
۱-۶ بلوغ جنسی   ۲۳
۱-۶-۱ بلوغ زودرس   ۲۴
۱-۶-۲ بلوغ دیررس   ۲۵
۱-۷ بلوغ روانی   ۲۶
۱-۸ بلوغ سیاسی   ۲۷
۱-۹ بلوغ اجتماعی   ۲۷
۱-۱۰ بلوغ اقتصادی   ۲۸
۱-۱۱ بلوغ فرهنگی   ۲۸
۱-۱۲ بلوغ از دیدگاه شرع   ۲۹
۱-۱۲-۱ بلوغ نکاح   ۲۹
۱-۱۲-۲ بلوغ حُلُم   ۳۰
۱-۱۲-۳ بلوغ أشُدّ   ۳۰
فصل دوم: نیازها، علائق و مشکلات نوجوان
۲-۱ نیازهای نوجوان   ۳۳
۲-۱-۱ نیاز به مذهب و فلسفه‌ی زندگی   ۳۴
۲-۱-۲ نیاز به جستجوی هویت   ۳۵
۲-۱-۳ نیاز به استقلال   ۳۸
۲-۱-۴ نیاز به مهربانی و محبّت   ۳۹
۲-۱-۵ نیاز به امنیت و آسایش خاطر   ۳۹
۲-۱-۶ نیاز به احترام و موقعیت اجتماعی   ۴۰
۲-۱-۷ نیاز به احساس تعلق داشتن   ۴۰
۲-۱-۸ نیازهای بهداشتی نوجوان   ۴۰
۲-۳ مهم‌ترین مشکلات نوجوان   ۴۱
۲-۳-۱ مشکلات خانوادگی   ۴۲
۲-۳-۲ مشکلات عاطفی و احساسی   ۴۲
۲-۳-۳ مشکلات شخصی   ۴۳
۲-۳-۴ مشکلات آموزشی   ۴۳
۲-۳-۵ مشکلات مربوط به ساعات فراغت   ۴۴
۲-۳-۶ مشکلات و انحرافات جنسی نوجوان   ۴۴
۲-۳-۷ مشکل بزهکاری در نوجوان   ۴۵
۲-۳-۸ مشکل اعتیاد، نوجوان   ۴۵
۲-۳-۹ عدم دقت در انتخاب دوست   ۴۵
۲-۲ علائق نوجوان   ۴۶
۲-۲-۱ آرایش   ۴۷
۲-۲-۲ کلکسیون کردن   ۴۸
۲-۲-۳ شرکت در اجتماعات   ۴۸
۲-۲-۴ علاقه به سینما و تلویزیون   ۴۹
۲-۲-۵ سرگرمی‌های انفرادی و متفرقه  ۴۹
بخش دوم: ضرورت آشنایی با تربیت و نحوه برخورد والدین با نوجوان
فصل اول: ضرورت آشنایی با تربیت صحیح نوجوان
۱-۱ تربیت صحیح   ۵۲
۱-۲ تربیت ویژه‌ی دختران و پسران   ۵۳
۱-۲-۱ نقش خانواده   ۵۴
۱-۲-۲ جداسازی پسران و دختران   ۵۴
۱-۳ تربیت دینی نوجوان   ۵۵
۱-۳-۱ آرامش روانی   ۵۷
۱-۳-۲ روش الگویی در تربیت دینی نوجوان   ۵۸
۱-۳-۳ پرورش عواطف دینی   ۶۰
۱-۳-۴ نکته‌ا‌ی مهم   ۶۰
۱-۴ تربیت جنسی نوجوان   ۶۱
۱-۴-۱ معنی تربیت جنسی   ۶۱
۱-۴-۲ آگاهی‌های لازم در زمینه‌ی تربیت جنسی   ۶۲
۱-۴-۳ عوارض تربیت نادرست جنسی   ۶۴
۱-۴-۴ نکاتی جهت کنترل تمایلات جنسی   ۶۶
۱-۴-۵ قاطعیت در تربیت   ۶۷
فصل دوم: نحوه‌ی برخورد والدین با نوجوان
۲-۱ اهمیت نحوه‌ی برخورد والدین با نوجوان   ۷۰
۲-۲ انواع خانواده و اثرات آن بر نوجوان   ۷۱
۲-۲-۱ خانواده‌ی دموکراتیک   ۷۲
۲-۲-۲ خانواده‌ی هرج و مرج‌طلب   ۷۲
۲-۲-۳ خانواده‌ی مستبد   ۷۳
۲-۲-۴ خانواده‌ی نابسامان   ۷۳
۲-۳ شیوه‌های برخورد با نوجوان   ۷۴
۲-۳-۱ برقراری ارتباط با نوجوان   ۷۴
۲-۳-۲ اختلاف دو نسل   ۷۵
۲-۳-۳ رابطه‌ی صمیمانه با نوجوان   ۷۶
۲-۳-۴ انگیزه‌ی استقلال‌طلبی   ۷۷
۲-۳-۵ احترام به آزادی نوجوان   ۷۸
۲-۳-۶ گرامیداشت شخصیت نوجوان   ۷۹
۲-۳-۷ مشورت با نوجوان   ۸۱
۲-۳-۸ عدالت در رفتار   ۸۲
۲-۳-۹ پرورش حس اعتماد به نفس   ۸۳
۲-۳-۱۰ تربیت جنسی کودک قبل از بلوغ   ۸۴
۲-۴ انتظارات نوجوان از والدین   ۸۴
۲-۵ چگونگی کمک به نوجوان    ۸۵
نتایج   ۸۸
پیشنهادات   ۸۹
مقاله   ۹۰
منابع و مآخذ   ۱۰۳
کتاب‌نامه   ۱۰۹

منابع و مآخذ

* قرآن کریم.

آذربایجانی، مسعود، سالاری‌فر، محمدرضا، روان‌شناسی عمومی، بی‌نا، چاپ ۶، بی‌نا، بی‌جا، بهار ۱۳۸۸٫
احمدی، احمد، روان‌شناسی نوجوانان و جوانان، نشر نخستین، چاپ هفتم، بی‌جا، ۱۳۷۷٫
احمدی، احمد، مسائل نوجوانان و جوانان، بی‌نا، چاپ اول، بی‌جا، ۱۳۶۸٫
اَفروز، غلامعلی، روان‌شناسی تربیت کودکان و نوجوانان، چاپ یازدهم، بی‌نا، بی‌جا، پائیز ۱۳۸۵٫
اولدوم، دوریس، سیری در بلوغ، ترجمه کاظم سامی و محمود ریاضی، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
بالایان، مسروب، روان‌شناسی بلوغ، مؤسسه انتشارات مشعل، چاپ دوم، بی‌جا، تیرماه ۱۳۵۴٫
بیابانگرد، اسماعیل، روان‌شناسی نوجوانان، بی‌نا، چاپ یازدهم، بی‌جا، ۱۳۸۶٫
پارسا، محمد، روان‌شناسی رشد کودک و نوجوان، بی‌نا، چاپ سیزدهم، بی‌جا، بهار ۱۳۷۸٫
پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه، بی‌نا، چاپ سوم، بی‌جا، ۱۳۸۵٫
تمیمی، محمد (سید ناصح‌الدین)، غررالحکم و دررالکلم، مترجم رسول محلاتی، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
حسینی دشتی، مصطفی، دایره‌المعارف جامع اسلامی، بی‌نا، چاپ اول، بی‌جا، ۱۳۸۵٫
حق‌جو، محمدحسین، جلوه‌ها و زمینه‌های بلوغ، بی‌نا، چاپ اول، بی‌جا، پائیز ۱۳۷۴٫
خدایاری‌فرد، محمد، مسائل نوجوانان و جوانان، بی‌نا، چاپ پنجم، بی‌جا، بهار ۱۳۷۷٫
خسروپور، یوسف، روان‌شناسی بلوغ، بی‌نا، چاپ اول، چاپ گلشن، بی‌جا، ۱۳۸۷٫
دِبس، موریس، بلوغ، ترجمه حسن صفاری، انتشارات علمی، چاپ دوم، بی‌جا، ۱۳۳۵٫
دشتی، محمد، نهج‌البلاغه، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
دهنوی، حسین، نسیم مهر، بی‌نا، چاپ ۹۳، بی‌جا، فروردین ۱۳۸۹٫
سادات، محمدعلی، راهنمایی پدران و مادران، بی‌نا، چاپ سوم، بی‌جا، ۱۳۷۲٫
سالاری‌فر، محمدرضا، درآمدی بر نظام خانواده در اسلام، بی‌نا، چاپ دهم، بی‌جا، ۱۳۷۹٫
سلیمانی‌فر، ثریا، بررسی شخصیت جوان از دیدگاه قرآن، حدیث و علم روان‌شناسی، بی‌نا، چاپ دوم، بی‌جا، زمستان ۱۳۸۴٫
شرفی، محمدرضا، دنیای نوجوان، انتشارات تربیت، بی‌نا، چاپ اول، بی‌جا، ۱۳۷۰٫
صبور اردوباری، احمد، بلوغ و سلامتی نوجوانان، بی‌نا، چاپ اول، بی‌جا، ۱۳۷۷٫
صفری، غلامرضا، نوجوان و خانواده، انتشارات ورای دانش، چاپ سوم، تهران، ۱۳۸۵٫
صمدی، فرزانه، بلوغ و دگرگونی‌های آن، انتشارات ایران نگین، چاپ چهارم، بی‌جا، پائیز ۱۳۸۴٫
طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ج۴، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
طبرسی، حسن بن فضل، مکارم‌الاخلاق، مترجم ابراهیم میرباقری، بی‌نا، تهران، بی‌تا.
عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، بی‌نا، چاپ اول، بی‌جا، ۱۳۸۸٫
غلامی، مجید، حمیدیان، زهرا، آشنایی با مهارت‌های قرآن، کودک، مربی، بی‌نا، چاپ پنجم، بی‌جا، بهار ۱۳۹۰٫
فلسفی، محمدتقی، بزرگسال و جوان از نظر افکار و تمایلات، جلد اول، بی‌نا، چاپ پنجم، بی‌جا، ۱۳۸۵٫
فیض، جواد، رفتار پدر و مادر با کودک و نوجوان، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، بی‌جا، ۱۳۸۷٫
قائمی، علی، تربیت‌ و سازندگی، بی‌نا، چاپ دوم، بی‌جا، زمستان ۱۳۶۴٫
قائمی، علی، خانواده و تربیت کودک، انتشارات امیری، چاپ هفتم، بی‌جا، ۱۳۶۸٫
قائمی، علی، خانواده و نیازمندی‌های کودک، انتشارات امیری، چاپ سوم، بی‌جا، بی‌تا.
قائمی، علی، دنیای بلوغ، انتشارات اسپید، چاپ اول، بی‌جا، ۱۳۸۰٫
قائمی، علی، هدایت نوجوان به سوی نماز، بی‌نا، چاپ هفتم، تهران، بی‌تا.
قمی‌فر، محمد، روش‌های هدایت رفتاری نوجوانان و جوانان، بی‌نا، تهران، ۱۳۷۸٫
کرمی نوری، رضا، مرادی، علیرضا، روان‌شناسی تربیتی، بی‌نا، چاپ اول، بی‌جا، ۱۳۶۹٫
کریمی، یوسف، روان‌شناسی شخصیت، بی‌نا، چاپ ۶، بی‌جا، پائیز ۱۳۷۹٫
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه سید هاشم رسولی، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا.
لطف‌آبادی، حسین، رشد جسمی و جنسی در نوجوان، بی‌نا، چاپ اول، بی‌جا، ۱۳۸۰٫
لقمانی، احمد، جوانان و جنبش‌های ناب، انتشارات عطر سعادت، چاپ هفتم، بی‌جا، پائیز ۱۳۸۰٫
محمدیان، محمود، بلوغ تولدی دیگر، بی‌نا، چاپ ۱۴، بی‌جا، پائیز ۱۳۷۶٫
مظاهری، ابراهیم، با فرزندان در سایه قرآن، انتشارات پارسیان، بی‌جا، ۱۳۸۰٫
مظاهری، علی‌اکبر، جوانان و انتخاب همسر، بی‌نا، چاپ ۲۲، قم، بی‌تا.
معین، محمد، فرهنگ فارسی معین، بی‌نا، چاپ دهم، بی‌جا، ۱۳۷۵٫
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ناشر دارالکتب اسلامیه، چاپ ۱۹، بی‌جا، بی‌تا.
ملک‌محمودی، امیر، ملکی، فاطمه، هدیه، چاپ یاران، چاپ سوم، بی‌جا، ۱۳۸۷٫
نجاتی، حسین، روان‌شناسی رشد کودک و نوجوان، انتشارات کبیران، چاپ ۳، بی‌جا، ۱۳۸۶٫
هاشمی رفسنجانی، اکبر، فرهنگ قرآن، ج۶، بی‌نا، چاپ دوم، بی‌جا، ۱۳۸۶٫
احکام ما و کودکان، ناشر الهادی، چاپ دوم، بی‌جا، ۱۳۷۶٫

۱-۱ تعریف بلوغ

بلوغ کلمه‌ای عربی، اسم مصدر و از ماده (بَلَغَ «ب ل غ»)به معنای رسیدن است.[۱] به معنی بالغ شدن کودک، رسیدن به سن رشد، پختگی و به حد کمال رسیدن.[۲] به معنای رسیدن انسان به مرحله‌ای از رشد که ملزم به رعایت قوانین شرعی یا عرفی باشد.[۳] منظور از بلوغ مرحله‌ای از زندگی است که حد فاصل بین دوران کودکی و بزرگسالی است و این دوره از حیات انسانی با یک سری از علائم و تغییرات جسمانی و روانی توأم است.[۴] این تغییرات و دگرگونی‌ها سرآغاز زندگی بزرگسالی به شمار می‌رود، که در نظر اول شاید چندان قابل توجه نباشد، اما اختلاف آشکار آن با دوره‌ی کودکی از لحاظ وضع ظاهری و رفتار وحالت‌های روانی، به طور کامل محسوس است. با شروع تغییرات دوران بلوغ در بدن اعضای تناسلی فعالیت اصلی خود را آغاز می‌کنند و نوجوان قادر به تولیدمثل خواهد بود. علامت شروع بلوغ در دختران عادت ماهانه و در پسران خارج شدن اسپرم می‌باشد، البته سن آغاز و پایان بلوغ را نمی‌توان به طور دقیق مشخص کرد؛ زیرا با توجه به نوع افراد، محیط‌های مختلف، ساختمان بدنی، وراثت، ترشح غدد و عوامل دیگر تغییر می‌کند.

از نظر پژوهش‌گران، اگر چه یک اتفاق‌نظر در مورد شروع و پایان سن بلوغ وجود ندارد، اما بیشتر محققین بر این عقیده‌اند که سن شروع بلوغ طبیعی در دخترها ۱۶-۹ سالگی و در پسرها ۱۷-۱۰ سالگی است. در مجموع، اصطلاح بلوغ به دوره‌ی بین ۱۸-۱۲ سالگی اطلاق می‌گردد و سن متوسط بلوغ، بدون توجه به پسر یا دختر بودن، ۱۱ سالگی اطلاق می‌گردد. ولی به طور مسلم دختران زودتر از پسران مرحله بلوغ زندگی خویش را آغاز می‌کنند و زودتر نیز این مرحله را به پایان می‌رسانند.[۵]

۱-۲ تاریخچه‌ی روان‌شناسی بلوغ

بلوغ موضوع جدیدی نیست که رشته‌های گوناگون علوم مورد توجه قرار می‌گیرد، بلکه از زمان‌های دور موضوع بلوغ مورد توجه دانشمندان بوده است. سیر تاریخی مطالعه بر روی نوجوانی و بلوغ حاکی از آن است که افلاطون آن را در نظر داشته و نوشته‌های پراکنده‌ای از وی در دست است. از آثار بدست آمده از ارسطو می‌توان دریافت که وی مطالعه‌‌ی وسیعی پیرامون بلوغ دارد. ارسطو معتقد بود که این مرحله از زندگی مرحله‌ی رویاها، خیال‌بافی‌ها و آرزوطلبی‌هاست.[۶] ارسطو، تغییرات مربوط به بلوغ جنسی را شرح داده و تاریخ تقریبی آن را در نزد دختران و پسران یونانی، در حدود چهارده سالگی تعیین کرده است. او معتقد بود که تغییرات جسمانی پسران، معلول فعالیت غده‌های جنسی است. در خصوص تغییرات روانی همزمان با تغییرات جسمانی نیز، ارسطو بر این باور بود، که باید دختران را به علت فعالیت جنسی، حفظ و حراست کرد.[۷] از پیشگامان مطالعه در فرآیند بلوغ، که به طور مدون و علمی مطالعاتی صورت داد و در کتابی جمع‌آوری کرد، ژان ژاک روسو بود که در کتاب «امیل …»کودکی را، تصور می‌نماید که به تعلیم و تربیت وی همت می‌گمارد. در این کتاب چگونگی تربیت فرد در هر یک از دوران زندگی از جمله دوره‌ی نوجوانی آورده شده است و همان گونه که ملاحظه شد، روسو بیشتر جنبه‌ی تربیتی دوران بلوغ را در نظر داشته است.[۸] اوایل قرن بیستم نویدبخش مطالعه‌ی عمیق و جدی بر روی بلوغ و نوجوانی است. این امر به ویژه، توسط روان‌شناسان آمریکایی صورت گرفت که مطالعات ارزنده‌ای را به جهان علم، ارائه دادند. در این قرن بدون تردید می‌توان گفت: «جان استانلی هال» از پیشگامان محققین دوره‌ی بلوغ است و اوست که برای نخستین بار در سال ۱۹۰۵، کتابی تحت عنوان بلوغ به چاپ رساند که مورد استقبال و توجه والدین، مربیان و به خصوص‌ روان‌شناسان آن عصر قرار گرفت، به طوری که او را پدر روان‌شناسی نوجوانی (بلوغ) نامیدند و قرن بیستم را عصر نوجوان شناسی علمی لقب داده‌اند. به هر صورت در دنیای امروز، مطالعه در فرآیند بلوغ از اهمیت خاصی برخوردار است و قسمت عمده‌ی این مطالعات و پژوهش‌ها مربوط به علم روان‌شناسی اجتماعی و کودک است.[۹]

۱-۳ ویژگی‌های دوران بلوغ

بلوغ یک دوره‌ی بی‌نظیر و مشخص است که به وسیله‌ی تغییرات رشدی توصیف می‌شود، که در هیچ دوره‌ی دیگری، از زندگی اتفاق نمی‌افتد.[۱۰] مهم‌ترین ویژگی‌های این دوران به شرح زیر است:

۱-۳-۱ دوران بیداری

دوران بلوغ از آغاز پیدایش تا فرجام، دوران بیداری محسوب می‌شود. این بیداری در کل وجود آدمی به چشم می‌خورد که متوجه‌ «من» وجودی خود می‌شود.

به طور مثال: بیداریِ رشد بدن، که در آن استخوان‌ها درازتر می‌شوند و تغییراتی در بدن و اندام و رویش‌هایی از مو پدید می‌آید. بیداریِ غدد جنسی، شروع به رشد و هورمون‌سازی می‌کند. بیداریِ ذهن، هوش و استعداد نوجوان را، در برابر جریانات اطراف هوشیار می‌سازد. بیداریِ عواطف، در آن محبت از خود و خانواده را به بیرون کشانده و متوجه جنس مخالف می‌کند. بیداریِ روان به ویژه در عرصه‌ی حقیقت‌دوستی، آرمان‌خواهی، ستایش و نیایش و … و بالاخره بیداری‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و … که هر کدام در عین جهت‌دهی نوجوان به سوی کمال ممکن است در مواردی دردسرآفرین باشد.[۱۱]

۱-۳-۲ دوران طوفان

این مرحله از عمر را، دوران طوفان زندگی خوانده‌اند. طوفانی که به طور تدریجی پدید می‌آید و پس از مدت اندکی پایان می‌یابد. بروز حالت عصیان و طغیان در برخی از نوجوانان در این مرحله، خود نمونه‌ی گویایی از این امر است. وجود افکار تند و بی‌حساب، بلند پروازی‌ها، افراط و تفریط‌ها برای اطرافیان مشکل آفرین می‌شود. در این جا والدین نقش اساسی را ایفا می‌کنند. والدین باید بتوانند با آرامش خود، نوجوان را دل‌گرم و آرام کنند تا نوجوان این طوفان وجودی‌اش را آرام نماید.[۱۲]

۱-۳-۳ دوران تولد دوباره

این مرحله از عمر را دوران تولد دوباره نامگذاری کرده‌اند و به واقع این چنین نیز هست. بلوغ مانند زمین لرزه‌ای شدید است که با تکانی شدید، سرتاسر وجود نوجوان را به حرکت درآورده و ذخایر پنهان وجودش را بیرون می‌ریزد و او را در شرایطی جدید و ناآشنا قرار می‌دهد. دست توانای آفرینش، به وسیله‌ی بلوغ با جهشی همه جانبه نوجوان را از عالم کودکی جداکرده، آماده‌ی رشد و کمال می‌کند. گویی نوجوان دوباره متولد می‌شود و با این تولد دوباره شور و نشاط تازه می‌یابد و قدم در راهی نو می‌گذارد، اما این تولد دوباره، بدون تحمل رنج و زحمت صورت نمی‌پذیرد.[۱۳]

۱-۳-۴ دوران شکوفایی

دوران بلوغ، دوران شکوفایی است. شکوفایی بدن، غدد، استعدادها و غریزه. این احساس به نوجوان دست می‌دهد که می‌تواند همسر، پدر یا مادر باشد و برای ایفای وظیفه در این عرصه تواناست. آری! با فرارسیدن دوران نوجوانی و ورود به دنیای بلوغ، گل‌های زندگی نوجوان شکوفا می‌شوند و احساس ویژه‌ای نسبت به جنس مخالف در او جوانه می‌زند که حاصل آن رؤیاهای نوجوانی در خواب و حتی بیداری است. او بر اثر این شکوفایی‌ها دنیا را زیباتر می‌بیند و برای خود از آن تصویری رویایی می‌سازد و از این‌که والدین و مربیان قادر به توجیه خیالات و رویاهای او نیستند، ابراز نگرانی و تأسف دارد.[۱۴]

۱-۴ ابعاد مختلف بلوغ

بلوغ مقوله‌ای است چند بعدی که انسان در طی حیات خود، بر اساس زمان و دوره‌های زندگی به ابعاد مختلف آن می‌رسد که می‌توان این‌گونه آن را تقسیم کرد:

بلوغ جسمی، بلوغ جنسی، بلوغ روانی، بلوغ سیاسی، بلوغ اجتماعی، بلوغ اقتصادی و بلوغ فرهنگی.[۱۵]

در این‌جا سعی شده با توضیح مختصری هر یک از موارد فوق روشن شود.

۱-۵ بلوغ جسمی

منظور از بلوغ جسمی، رشد و تکامل اعضای بدن است به گونه‌ای که رشد قد و قامت، استخوان‌بندی و سایر اعضای بدن به حد نهایی پختگی و کمال خود می‌رسند.[۱۶] فیزیولوژیست‌ها با معدلی که از جریان رشد جسمی افراد کشورهای مختلف در سال‌های مختلف عمر بدست آورده‌اند به این نتیجه رسیده‌اند که ارگانیزم انسان تا ۵ سال اول زندگی به طور سریع رشد می‌کند. پس از آن تا آغاز دوره‌ی بلوغ رشد آن به کندی می‌گراید و دوباره در دوره‌ی بلوغ رشد بدن افزایش می‌یابد و اوج کمال این رشد را در اندام‌های بدن ۲۵-۲۳ سالگی دانسته‌اند. آن‌ها عامل وراثت، تغذیه و موقعیت جغرافیایی و آب و هوا را بر بلوغ جسمی مؤثر دانسته‌اند.[۱۷]

۱-۶ بلوغ جنسی

منظور از بلوغ جنسی، مرحله‌ای است که فرد با رسیدن به این مرحله قادر به ایفای نقش جنسی خواهد بود و این نقش در عامه به تولیدمثل نیز تعبیر می‌شود.[۱۸] طبق تحقیقات بسیاری از روان‌شناسان از بین تمامی تغییراتی که اندام‌ها و اعضای جسمی نوجوان پیدا می‌کند، رشد و تغییرات اندام‌های جنسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اهمیت رشد، تغییر و تکامل اندام‌های جنسی در مرحله‌ی بلوغ، آن‌قدر زیاد است که به طور معمول بارزترین علامت فرارسیدن بلوغ به حساب می‌آید. به این ترتیب رشد و تغییر در اندام‌های جنسی در مرکز و کانون توجه قرار می‌گیرد و محرک تغییرات دیگر می‌شود؛ مثل رویش مو در نقاط مختلف بدن، به عبارت دیگر، آن‌چه شاخص و میزان تمیز دو جنس زن و مرد از یکدیگر و تفاوت این دو از دوران کودکی می‌شود، توسط این اندام‌ها به ظهور می‌رسد.[۱۹] به طور کلی بلوغ جنسی؛ به معنای رسیدن به سن تولیدمثل است که با ازدیاد هورمون‌ها آغاز می‌شود. در این شرایط، غدد جنسی از خواب بیدار شده و تمایلات جنسی را به وجود می‌آورند.[۲۰]

در این‌جا ذکر دو مورد از ناهنجاری‌های بلوغ جنسی ضروری است:

۱- بلوغ زودرس ۲- بلوغ دیررس.

۱-۶-۱ بلوغ زودرس

بلوغ زودرس پدیده‌ای فیزیولوژیک است که در هر دو جنس پسر و دختر دیده می‌شود، همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، در این حالت فرد زودتر از همسالان خود، علائم و آثار بلوغ را ظاهر می‌سازد. شایع‌ترین زود رس ۱۱-۱۰ سالگی است و به طور کلی، ظهور علائم بلوغ، قبل از سن ۱۰ سالگی در پسران و قبل از ۸ سالگی در دخترها زودرسی بلوغ تلقی می‌شود.[۲۱] بلوغ زودرس به دو نوع حقیقی و کاذب تقسیم می‌شود. بلوغ زودرس حقیقی به مواردی اطلاق می‌شود که عامل ایجاد آن تغییرات وراثتی بدون ضایعه‌ی جسمی مشخص باشد و یا این‌که اختلالاتی در مغز به وجود آید. بلوغ زودرس کاذب به مواردی اطلاق می‌شود که صفات ثانویه جنسی به علت پرکاری و یا تومورهای غدد فوق کلیوی، تخمدان و یا بیضه‌ها زودتر آشکار شود. تغذیه از عوامل مؤثر در شروع بلوغ می‌باشد.

زیاده‌روی در مصرف غذاهای مقوی و محرک به علت افزایش تحریکات عصبی، می‌تواند موجب بلوغ زودرس شود. کمبود کلسیم و منیزیم در رژیم غذایی و در مقابل مصرف بیشتر مواد غذایی فسفردار، مانند گوشت و تخم‌مرغ به تدریج باعث بالا رفتن تحریکات عصبی و تقویت قوای جنسی شده و در بلوغ زودرس مؤثر می‌باشند.[۲۲] عوامل دیگر در بلوغ زودرس تربیت خانوادگی و محیط اجتماعی را می‌توان ذکر کرد. در جوامع فاسد آگاهی زود و بی‌موقع کودک از مسائل جنسی و هم‌چنین آزادی روابط بین زن و مرد به تدریج باعث ترشح زودرس هورمون‌های جنسی و بلوغ زودرس می‌شود.[۲۳] نوجوانی که به بلوغ زودرس دچار شده است، به علت وضعیت خاص روانی و جسمانی خود، بیشتر در یک حالت افسردگی و اضطراب به سر می‌برد و عده‌ای از آن‌ها نیز بیش از حد، زودرنج و حساس می‌شوند و به علت کم‌رویی و احساس خجالت از حضور در گروه همسالان، کناره‌گیری کرده و به تدریج گوشه‌گیر و منزوی می‌شوند.[۲۴] پس می‌توان گفت، بلوغ زودرس در واقع نوعی بیماری است و والدین دلسوز می‌بایست با دیدن اولین علائم بلوغ زودرس در فرزندان خود، وی را به متخصص ارجاع دهند تا بر اساس علت‌یابی به درمان آن اقدام نمایند.[۲۵]

۱-۶-۲ بلوغ دیررس

هم‌چنان که بلوغ زودرس در هر دو جنس پسر و دختر دیده می‌شود، تأخیر در بلوغ نیز در هر دو جنس شایع است و شیوع آن در پسرها بیشتر از دختران است. به طور کلی می‌توان اظهار کرد هرگاه تا سن ۱۷ سالگی، آثار و نشانه‌های بلوغ در فرد ظاهر نشود، وی دچار بلوغ دیررس شده است. در بلوغ دیررس، رشد سریع استخوان‌ها وجود دارد، ولی ترشح هورمون‌های جنسی، که باعث به وجود آمدن صفات ثانویه جنسی و علائم بارز بلوغ طبیعی هستند، صورت نمی‌گیرد. اما در مورد بلوغ دیررس، نکته‌ی حائز اهمیت این است که بدانیم، در هر صورت نوجوانی که دچار بلوغ دیررس شده است، به مرحله‌ی بلوغ طبیعی می‌رسد با این تفاوت که از همسن‌های خود، دیرتر این مرحله‌ی حساس رشد خود را پشت‌سر می‌گذارد.[۲۶]

از نظر عاطفی، مهم‌ترین مشکلی که برای نوجوانان مبتلا به بلوغ دیررس، به وجود می‌آید، احساس حقارت است. بدین علت که نوجوان تصور می‌کند مبتلا به نقص جسمانی شدید و جبران‌ناپذیری است و به همین سبب، بیشتر اوقات عصبانی و پرخاشگر است، در فعالیت‌های گروهی شرکت نمی‌کند و افسرده و بی‌حوصله است. در مورد بلوغ دیررس هم عوامل متعددی دخالت دارند که از مهم‌ترین آن‌ها، عوامل طبیعی و تربیتی، اختلالات هورمونی، غدد داخلی و عوامل ژنتیکی را می‌توان نام برد.[۲۷] علائم بلوغ دیررس در پسران بیشتر چهره‌‌ی زرد رنگ، خستگی، کوتاهی قد، کوچکی اعضای تناسلی و چاقی می‌باشد. به طور کلی دیررس‌ها چه دختر و چه پسر دارای شانه و سینه پهن‌تری از زودرس‌ها می‌باشند که این امر در پسران مشخص‌تر می‌باشد. در کسانی که دچار بلوغ دیررس هستند، عدم ترشح به موقع هورمون‌های جنسی، باعث دیرتر نشدن غضروف‌های اتصالی استخوان‌های دراز، حفظ استعداد رشد و افزایش قد تا سنین بالاتر می‌گردند و در نتیجه عوامل هورمونی دیگر به خصوص هورمون رشد، موجب رشد استخوان‌های دراز و افزایش ناموزون قد می‌شوند.[۲۸]

۱-۷ بلوغ روانی