عنوان :

تحقیق تفاوتهای فقهی زن و مرد شکرانی

تعداد صفحات :۵۷

نوع فایل : ورد و قابل ویرایش

چکیده

قصاص، در میان جوامع انسانی بی‌سابقه نیست حتی در قدیمی‌ترین قوانین برجا مانده از تمدن‌های کهن شرقی و غربی می‌توان نمونه‌هایی از مقابله به مثل را در نظام‌های کیفری پیدا کرد. البته در اسلام این قانون (قصاص) حکیمانه‌تر از ادیان سابق خود وضع شده است.
البته در نگاه ظاهری بعضی قائلند که برخی از احکام این موضوع (قصاص) ناعادلانه می‌باشد و در نتیجه، از حکمت خدا به دور است.
به عنوان مثال حکم به وجوب ردّ فاضل دیه توسط خانواده‌ی زنی که کشته شده به خانواده‌ی مرد، مرد در ازای قصاص قاتل، بسیار جنجال به پا کرده است.
نظر مشهور فقهای امامیّه حکم به وجوب ردّ فاضل دیه نموده‌اند و ادلّه‌ی فراوانی برای اثبات آن اقامه نموده‌اند که مهم‌ترین آن ادلّه روایات فراوانی است که بعضی قائلند به حدّ تواتر رسیّده است.
اما جمهور اهل سنّت و عده‌ی قلیلی از فقهای امامیّه‌ی معاصر مخالف این حکم‌اند و ادلّه‌ای را هم بیان نموده‌اند.
این تحقیق به بررسی ادلّه‌ی هر دو گروه پرداخته است و داوری نهایی را به عهده‌ی خوانندگان محترم قرار داده است.
واژه‌های کلیدی: قصاص، فاصل دیه، دیه، قتل.

فهرست مطالب

چکیده
مقدمه
بخش اوّل: کلیات
فصل اوّل: طرح نامه
تعریف و تبیین موضوع
ضرورت و اهمّیت موضوع
اهداف و فواید تحقیق
پیشینه‌ی تحقیق
الف-پیشینه‌ی تاریخی؛
ب- پیشینه‌ی علمی؛
سؤالات تحقیق
الف- سؤالات اصلی؛
ب- سؤالات فرعی؛
فرضیه‌ی تحقیق
روش تحقیق
ساختار و محدوده‌ی تحقیق
واژگان کلیدی
مشکلات و موانع
فصل دوم: مفهوم‌شناسی
تعریف لغوی قصاص
تعریف اصطلاحی قصاص
بخش دوم: تساوی ذاتی زن و مرد و تفاوت عرضی آن دو
مقدمه
الف) تساوی در خلقت
ب) تساوی در ارزش معنوی
۱٫ برابری در تقوا
۲٫ برابری در عمل صالح
۳٫ برابری در تکالیف الهی
۴٫ برابری در دانش پژوهی
فصل دوم:تفاوت های عرضی مرد وزن
تفاوت های مرد و زن
الف) تفاوت‌ های جسمانی
ب) تفاوت های روحی و نفسانی
بخش سوم: جستارهای اختلاف در شرط مماثلت قصاص میان زن و مرد
فصل اوّل: ادلّه‌ی قائلان وجوب ردّ فاضل دیه
۱- روایات
۲- اجماع
۳- دلیل عقل
بررسی ادلّه موافقان
فصل دوم: ادلّه‌ی مخالفان پرداختِ مازاد دیه و نقد و بررسی آن
الف) اهل سنّت
نقد و بررسی کلمات فقیهان اهل سنّت
ب) فقیهان امامی
۱-قرآن
۱-۱- استدلال به آیاتی که عدالت خداوند متعال را بیان می‌کند.
نقد و بررسی
۲-۱- استدلال به آیاتی که برابری همه‌ی انسان‌ها با یکدیگر بیان می‌کند.
نقد و بررسی
۳-۱- استدلال به صراحت آیات قصاص
نقد و بررسی
۴-۱- ابا داشتن اطلاق آیات قصاص
نقد و بررسی
۲- مخالفت با عقل
نقد و بررسی
۳- معارضه با روایات دیگر
۱-۳ روایت موثق سکونی از امام صادق:
نقد و بررسی
۲-۳ روایت اسحاق ابن عمار
نقد و بررسی
۳-۳ روایت ابی مریم انصاری
نقد و بررسی
۴- ضعف اجماع
نقد و بررسی
نتیجه
فهرست منابع
کتابشناسی

فهرست منابع

* قرآن
۱٫ ابن منظور، محمد بن مکرم، «لسان العرب»، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ هـ.ق.
۲٫ احمدی، نعمت، «برابری قصاص؛ زن و مرد، مسلمان و غیرمسلمان»، نشریه‌ی حافظ، شماره‌ی ۱۴، اردیبهشت ۱۳۸۴
۳٫ جورج؛ ریترز، نظریه‌های جامعه‌شناسی، بی‌تا، بی‌جا.
۴٫ حرّ عاملی، محمد بن حسن، «وسایل الشیعه»، ج۱۹، ۲۹ جلدی، مؤسسه آل البیت قم، ۱۴۰۹ هـ.ق
۵٫ حکیمی، اخوان؛ «اللحیه»، ج۲، بی‌تا، بی‌جا
۶٫ حیدری، محمود حسین، «نگاهی دوباره به قصاص»، نشریه پژوهه، شماره ۷
۷٫ خامنه‌ای، سیّدمحمد، «حقوق زن»، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی تهران، چاپ اوّل، ۱۳۸۰
۸٫ خسروی‌الحسینی، سیّد غلامرضا، ترجمه‌ی مفردات، بی‌تا، بی‌جا
۹٫ خمینی، روح‌الله، «تحریرالوسیله»، تهران، مسنورات مکتبه الاعتماد، ۱۴۰۳ هـ.ق
۱۰٫ راغب اصفهانی، حسین بن محمد، «المفردات غی غریب القرآن»، دار العلم الدر الشامیه، بیروت، چاپ اوّل، ۱۴۱۲ هـ.ق
۱۱٫ شفیعی، محمدحسین، «بررسی شرط مماثلت قصاص میان مرد و زن»
۱۲٫ صانعی، یوسف، «فقه الثقلین (کتاب قصاص)»، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ اوّل، ۱۳۸۲
۱۳٫ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، «من لایحضره الفقیه»، انتشارات جامعه مدرسین قم، ۱۴۱۳ هـ.ق
۱۴٫ طباطبایی، سیّدمحمدحسین، «برایه الحکمه»، بی‌تا، بی‌جا
۱۵٫ طباطبایی، سیّدمحمدحسین، «المیزان فی تفسیر القرآن»، ج۵ و۱، دفتر انتشارات اسلامی، جامعه‌ مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم؛ ۱۴۷۱هـ.ق
۱۶٫ طبرسی، فضل بن حسن، «مجمع البیان فی تفسیر القرآن»، انتشارات ناصرخسرو، چ۳، ۱۳۷۲
۱۷٫ طریحی، فخرالدین، «مجمع البحرین»، کتابفروسی مرتضوی، چ سوم، ۱۳۷۵
۱۸٫ طوسی، محمد بن حسن، «الاستبصار»، ج۴، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۹۰ هـ.ق
۱۹٫ طوسی، محمد بن حسن، «تهذیب الاحکام»، ج۱۰، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ هـ.ش
۲۰٫ طوسی، محمد بن حسن، «المبسوط فی فقه الامامیّه»، تهران، المکتبه المرتضویه، بی‌تا
۲۱٫ ظهیری، عباس، «قصاص در بوته‌ی نقد و تحقیق»، پاسدار اسلام، اسفند ۱۳۷۴ و فروردین ۱۳۷۵ هـ.ش
۲۲٫ غفاری، علی‌اکبر، «من لا یحضره الفقیه- ترجمه غفاری»، نشر صدوق، چ اوّل، ۱۳۶۷ هـ.ش
۲۳٫ قرشی، سیّدعلی‌اکبر، «تفسیر احسن الحدیث»، بنیاد بعثت، چ سوم، ۱۳۷۷ هـ.ش
۲۴٫ قرشی، سیّدعلی‌اکبر، «قاموس قرآن»، دار الکتب اسلامیه، چ ششم، ۱۳۷۱ هـ.ش
۲۵٫ قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، «تفسیر کنز الدقائق و بحر المغرائب» سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، چ اوّل، ۱۳۶۸ هـ.ش
۲۶٫ کلینی، محمد بن یعقوب، «الکافی»، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ هـ.ش
۲۷٫ مجلسی، محمدباقر «بحار النوار»، ۱۱۰ جلدی، موسسه الوفاء بیروت، ۱۴۰۴ هـ.ق
۲۸٫ محمدی جورکویه، علی، «دیه و قصاص، تکلیف حکومت و حق زن»، کتاب زنان، شماره‌ی ۲۳، سال ششم، بهار ۸۳٫
۲۹٫ مصطفوی، حسن، «التحقیق فی کلمات قرآن الکریم»، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ هـ.ش
۳۰٫ مطهری، مرتضی، «حقوق زن در اسلام»، دفتر انتشارات اهل بیت قم، ۱۳۶۱ هـ.ش
۳۱٫ مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، «مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان»، نشر اسلامی، چ اوّل، ۱۴۱۶ هـ.ق
۳۲٫ مهیار، رضا، «فرهنگ ابجدی عربی- فارسی»، بی‌تا، بی‌جا
۳۳٫ نجفی، محمد حسن، «جواهر الکلام»، انتشارات اسلامی، ۱۴۲۰ هـ.ق
۳۴٫ نوری، میرزاحسین، «مستدرک الوسایل»، ۱۸ جلدی، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، قم، ۱۴۰۸ هـ.ق
۳۵٫ هندی، علاء‌الدین علی المتقی، «کنز العمال»، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۱۳ هـ.ق

مقدمه

زن و مرد از یک حقیقت و گوهر انسانی آفریده شده‌اند و سرشت یکسانی دارند. لازمه‌ی اشتراک زن و مرد در گوهر انسانی، این است که آنچه برای انسان بدون درنظر گرفتن ویژگی‌های انحصاری ثابت است برای هر دو جنس ثابت گردد و جنسیّت سبب برتری ارزشی یک جنس بر دیگری نشود.

نگرش دینی، در بیان خود، یکسانی مرد و زن را در کراهت و ارزشهای انسانی می‌پذیرد و جز در پاره‌ای موارد، آن هم با دلایل خردپذیر، تمایزات جنسیّتی را بر نمی‌تابد یکی از فتاوای مشهور فقیهان امامی در باب اعمال مقررات کیفری میان زن و مرد آن است که «هرگاه مرد مسلمانی به عمد، زن مسلمانی را بکشد محکوم به قصاص است. لیکن باید ولیّ زن قبل از قصاص قاتل، نصف دیه‌ی مرد را به او بپردازد.»

از آنجا که این فتوا ممکن است از دید برخی ناعادلانه یا غیرمنطقی جلوه کند، ناگزیر باید زوایا و ابعاد موضوع را به بوته بررسی و نقد سپرد.

این تحقیق از چهار بخش تشکیل شده است:

بخش اوّل: کلیات که خود شامل دو فصل طرح‌نامه و مفهوم‌شناسی قصاص می‌باشد.

بخش دوم: نیز شامل دو فصل است که به بررسی ذاتی میان زن و مرد و تفاوت‌های عرضی میان آن دو می‌پردازد.

بخش سوم: بررسی اختلافات فقهی شرط مماثلت قصاص میان زن و مرد است و در دو فصل ادلّه‌ی قائلان وجوب ردّ فاضل دیه و مخالفان آن را در بوته‌ی نقد و بررسی قرار می‌دهد.

بخش چهارم: هم شامل نتیجه و فهرست منابع و کتابشناسی می‌باشد.

این تحقیق به سؤالات زیر پاسخ می‌دهد:

۱-ادلّه‌ی قائلان وجوب ردّ مازاد دیه چیست؟

۲- نظر جمهور اهل سنّت در مورد پرداخت مازاد دیه چیست؟

۳- ادلّه‌ی فقیهان امامیّه‌ای که مخالف ردّ مازاد دیه‌ هستند چه می‌باشد؟

۴- تساوی میان زن و مرد ذاتی است یا عرضی؟

۵- آیا حکم به تفاوت قصاص زن و مرد ناقض‌ عدالت خدا نیست؟

 بخش اوّل: کلیات

فصل اوّل: طرح نامه

تعریف و تبیین موضوع

براساس قوانین، دیه‌ی زن مسلمان، نصف دیه‌ی مرد مسلمان است. از این‌رو اگر مردی زنی را بکشد، در صورتی می‌توان مرد را قصاص نمود که پانصد مثقال طلا، از سوی خانواده‌ی زن (مقتول) به خانواده‌ی مرد (قاتل) پرداخت شود. ولی در مورد کشتن زنی که مردی را کشته است، شرطی وجود ندارد.

موضوعِ «جستارهای اختلاف در شرط مماثلت زن و مرد در قصاص»، با دقت و تأمل در فلسفه‌ی حکم قصاص و دیه، تبیین نظر مشهور فقهاء و بیان و نقد نظراتِ قائلین به تساوی بین زن و مرد در قصاص و دیه، به بررسیِ تَلقّی تبعیض میان زن و مرد به لحاظ جنسیّت و کم‌ارزش دانستن جان و حق حیات زن با ترویج خشونت بر ضدِ وی می‌پردازد.

ضرورت و اهمّیّت موضوع

از قوانین دیه و قصاص پیداست که تفاوت بین زن و مرد در قصاص و دیه از احکام ثابت اسلام است و قابل تغییر نیست. هرچند در نگاه اوّل، این حکم، تبعیض‌آمیز می‌نماید، امّا با دقّت و تأمل در فلسفه‌ی حکم قصاص و دیه، معلوم می‌شود که چنین تلقی‌ای نادرست است.

بنابراین لازم می‌آید به مسائلی همچون فلسفه‌ی حکم قصاص و دیه، تبیین نظر مشهور فقها، بیان و نقد نظرات قائلین به تساوی زن و مرد در قصاص و دیه پرداخته شود تا به این سؤالات پاسخ داده شود.

اهداف و فواید تحقیق

این تحقیق بر آن است که اختلاف فقهی فقها، در رابطه با شرط مماثلت حکم قصاص میان زن و مرد و ادلّه‌ی ایسان را بررسی کند و با پرداختن به فلسفه‌ی این حکم، سؤالاتی مانند بی‌عدالتی در اسلام، ترویج خشونت بر زنان با این حکم و … را پاسخ دهد.

پیشینه‌ی تحقیق

پیشینه‌ی تاریخی؛

تبارشناسی قصاص نشان می‌دهد که این حکم در قوانین رومِ باستان (در الواح دوازده‌گانه ‌روم)، در قوانین بابل و آشور، در قوانین مصر قدیم و در دین حضرت موسی و حضرت عیسی علیهما‌السلام نیز وجود داشته است (شکرانی، تباشناسی قصاص)

پیشینه‌ی علمی؛

کتاب فقه‌الثقلین از آیت‌الله یوسف صانعی

کتاب حقوق زن از سیّد محمد خامنه‌ای

کتاب  نظام حقوق زن در اسلام از شهید مرتضی مطهری

مقاله‌ی دیه و قصاص، تکلیف حکومت و حقّ زنان، علی محمدی جورکویه، کتاب زنان ۲۳

مقاله قصاص در بوته نقد و تحقیق از عباس ظهیری

مقاله بررسی شرط مماثلت قصاص میان مرد و زن از محمّدحسین شفیعی

مقاله نگاهی دوباره به قصاص از محمودحسین حیدری

سؤالات تحقیق

سؤالات اصلی؛

۱٫ادلّه‌ی قائلان به وجوب ردّ مازاد دیه توسط خانواده‌ی زنِ مقتول چیست؟

۲٫ ادلّه‌ی اهل سنّت در مخالفت با پرداخت مازاد دیه چیست؟

۳٫  فقهای امامیّه‌ای که مخالف پرداخت مازاد دیه هستند چه ادلّه‌ای دارند؟

سؤالات فرعی؛

۱٫نظر شیخ طوسی و حرّ عاملی در مورد روایات متعارض با روایات مشهور در این باب چیست؟

۲٫ آیا حکم به قصاص میان زن و مرد ناقض عدالت خدا نیست؟

۳٫ آیا قبول وجوب ردّ فاضل دیه مخالف صریح آیات قصاص نیست؟

فرضیه‌ی تحقیق

بخشی از احکام اسلام مانند قصاص در نگاه اوّل و ظاهری، با تساوی حقوق انسانها تعارض دارد برای رفع این تعارض‌ها باید فلسفه‌ی احکام و ادلّه‌ی موافقان و مخالفان بررسی گردد.

روش تحقیق

این تحقیق براساس راهکارها؛ کتابخانه‌ای، ترکیبی و سیستمی، براساس راهبردها؛ علمی و تحلیلی و براساس نگارش؛ بنیادی می‌باشد.

ساختار و محدوده‌ی تحقیق

این تحقیق از سه بخش تشکیل شده است.

بخش اوّل عبارت است از فصل طرح‌نامه و مفهوم‌شناسی قصاص.

بخش دوم که تساوی ذاتی میان زن و مرد در اسلام است به تفاوتهای عمده‌ی مرد و زن علاوه بر تساوی در خلقت و ارزش معنوی می‌پردازد.

بخش سوم به بررسی اختلافات فقهی در شرط مماثلت قصاص میان زن و مرد می‌پردازد و ادلّه‌ی قائلان وجوب ردّ فاضل دیه و مخالفان آن را در بوته‌ی نقد و بررسی قرار می‌دهد.

بخش چهارم هم شامل نتیجه و فهرست منابع و کتابشناسی می‌باشد.

زمان انتخاب موضوع اسفندماه ۱۳۸۹ بوده و در تیرماه ۱۳۹۰ تحقیق به پایان رسیّده است.

واژگان کلیدی

القصاص :  تتبع الأثر، یقال:« قصّ أثره یقصه»: إذا تبعه، و منه قوله تعالى: و قالت لأخته قصیه.[ سوره القصص، الآیه ۱۱]:

 أی أتبعیه، و قوله تعالى:. فارتدا على آثارهما قصصا[ سوره الکهف، الآیه ۶۴] فکأن المقتص یتبع أثر جنایه الجانی فیجرحه مثلها.

و القصاص أیضا: المماثله، و منه أخذ القصاص، لأنه یجرحه مثل جرحه أو یقتله به، و قیل: سمى قصاصا لأنه یقص الخصومات، أى: یقطعها.

 و قیل: أصله من القص، و هو القطع، لأن المقتص یقطع بدنه مثل ما قطع الجانی، و سمى القود قودا، لأن الجانی یقاد إلى اوّلیاء المقتول فیقتلونه به إن شاءوا.

 و اصطلاحا: هو معاقبه الجانی بمثل جنایته.

 قال اللّه تعالى: و لکم فی القصاص حیاه یا اوّلی الألباب.[ سوره البقره، الآیه ۱۷۹].

(معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه، ج‏۳، ص ۹۵)

القِصَاص- [قصّ‏]: کیفر گناه، قصاص، عمل مقابله به مثل؛ «قِصَاصُ الشَّعَرِ»: مُرادف (قُصَاصُهُ) است. (رضا مهیار، فرهنگ ابجدى ص ۶۹۶)

قال أَبو منصور: القِصاص فی الجِراح مأْخوذ من هذا إِذا اقْتُصَّ له منه بِجرحِه مثلَ جَرْحِه إِیّاه أَو قتْله به؛ (محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب ج۷ ص۷۳)

القصاص بالکسر اسم للاستیفاء و المجازاه قبل الجنایه من قتل أو قطع أو ضرب أو جرح، و أصله اقتفاء الأثر، فکأن المقتص یتبع أثر الجانی فیفعل مثل فعله فیجرح مثل جرحه و یقتل مثل قتله و نحو ذلک، و أخذ القصاص من القصص فی السبیل الذی جاء منه فیقتل مثل قتله و یجرح مثل جرحه‏ (فخرالدین طریحی ، مجمع البحرین، ج‏۴، ص: ۱۸۰)

الفاضِل-ج فاضِلُون و فُضَلَاء: فا، مرد با فضل و دانش، بازمانده چیزى، و در زبان متداوّل به معناى باقیمانده یا ته چیزى است. (رضا مهیار، فرهنگ ابجدى، ، ص: ۶۵۲)

دیه:ودى القاتل القتیل یدیه دیه، إذا أعطى ولیّه المال الّذى هو بدل النفس، وفاؤها محذوفه و الهاء عوض، و الأصل ودیه مثل وعده، و فی الأمر:

د القتیل بدال مکسوره لا غیر، فان وقفت قلت ده، ثمّ سمّى ذلک المال دیه، تسمیه بالمصدر، و الجمع دیات، مثل هبه و هبات وعده و عدات، و اتّدى الولىّ على افتعل، إذا أخذ الدیه و لم یثأر بقتیله، و ودى الشی‏ء: إذا سال، و منه اشتقاق الوادی، و هو کلّ منفرج بین جبال أو آکام یکون منفذا للسیل، و الجمع أودی (حسن مصطفوی ، التحقیق، ج‏۱۳، ص: ۷۲)

دیه:خونبها. وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِیرُ رَقَبَهٍ مُؤْمِنَهٍ وَ دِیَهٌ مُسَلَّمَهٌ إِلى‏ أَهْلِهِ … نساء: ۹۲٫ دیه در اصل ودى است واو آن به هاء بدل شده علت تسمیه خونبها به دیه در «وادى» از طبرسى نقل شد و شاید: علت تسمیه آن باشد که آن در مقابل ریختن و جارى شدن خون پرداخته میشود.

دیه مثل عده در اصل مصدر است و خونبها با آن نام گذارى شده است یعنى: هر که مؤمنى را از روى خطاء بکشد، باید بنده مؤمنى را آزاد کند و خونبهائى باهل مقتول بپردازد.

لفظ دیه فقط دو بار در قرآن مجید سوره نساء آیه ۹۲٫ آمده است مقدار دیه در کتب فقه دیده شود. (سیّد علی اکبر قرشی، قاموس، ج‏۷، ص: ۱۹۵)

القَتْل-مص،- فى المجاز: زدن سخت، العَمْدُ: قتل عمدى،- الخَطأ: قتل غیر عمد. (رضا مهیار، فرهنگ ابجدى، ص‏متن، ص: ۶۸۳)

قتل:کشتن. اصل قتل ازاله روح است از بدن مثل مرگ لیکن چون بکشنده اطلاق شود قتل گویند و باعتبار از بین رفتن حیات، موت نامند (مفردات).

فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ بقره: ۲۵۱٫ فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ مائده: ۳۰٫ قتل گاهى بمعنى لعن آید چنانکه در مجمع و قاموس گفته مثل قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَکْفَرَهُ عبس: ۱۷٫ لعن بر انسان چه بسیار کافر است و شاید بمعنى خبر باشد مثل قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ بروج: ۴٫ اصحاب کانال ملعون شدند. (سیّد علی اکبر قرشی، قاموس، ج‏۵، ص: ۲۳۱)

أصل القَتْلِ: إزاله الروح عن الجسد کالموت، لکن إذا اعتبر بفعل المتولّی لذلک یقال: قَتْلٌ، و إذا اعتبر بفوت الحیاه یقال: موت.

قال تعالى: أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ‏

 [آل عمران/ ۱۴۴]، و قوله: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَ لکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ‏

 [الأنفال/ ۱۷]، قُتِلَ الْإِنْسانُ‏

 [عبس/ ۱۷]، و قیل قوله: قُتِلَ الْخَرَّاصُونَ [الذاریات/ ۱۰]، لفظ قتل دعاء علیهم، و هو من اللّه تعالى: إیجاد ذلک، و قوله: فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ‏

 [البقره/ ۵۴]، قیل معناه: لیقتل بعضکم بعضا. و قیل: عنی بقتل النّفس إماطه الشهوات، و عنه استعیر على سبیل المبالغه: (حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات، ص: ۶۵۵)

اصل قَتْل زایل کردن روح از جسد است مثل مرگ و موت، ولى بکار بردن واژه- قتل- به اعتبار کارى است که قاتل انجام میدهد و اگر به اعتبار فوت شدن حیات و زندگى باشد موت بکار می‌رود. (سیّد غلامرضا خسروی الحسینی، ترجمه مفردات، ج‏۳، ص: ۱۲۹)

مشکلات و موانع

به حمد الهی مشکل خاصی نبود مگر فرصت اندک.

 فصل دوم: مفهوم‌شناسی

تعریف لغوی قصاص

قصاص در لغت به معنای پیروی تدریجی از اثر است و قصاص در قتل و جراحات یعنی پیروی و انجام مثل آن از قتل و جراحات می‌باشد. (محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب، ج۵، ص۲۶۹)

قصاص، اسم برای استیفاء است و مجازات جنایت اعم از قتل، قطع و ضرب و جرح، در اصل به معنای پیروی از اثر می‌باشد مثل اینکه قصاص‌کننده از اثر فعل جانی پیروی می‌کند و هرآنچه که او انجام داده، انجام می‌دهد. به مثل جرح او جرح وارد می‌کند و به مثل قتل او می‌کشد. (فخرالدین طریحی، مجمع‌البحرین، ج۴، ص۱۸۰ و حسن مصطفوی، التحقیق، فی کلمات قرآن کریم، ج۹، ص۲۷۶)

مقابله به مثل در جنایات عمدی را قصاص گفته‌اند. قصّ و قصص به معنی پی‌جوبی و تعقیب است چون انتقام در تعقیب جنایت است لذا آن را قصاص گفته‌اند. (سیّدعلی اکبر قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ج۳، ص۷۳)

قصاص یعنی خون‌خواهی با کشتن قاتل و کشنده که همان مقابله به مثل و تلافی است. (محمودحسین حیدری، نگاهی دوباره به قصاص، نشریه پژوهه، شماره‌ی ۷)

تعریف اصطلاحی قصاص:

قصاص از نظر اصطلاحی، پی‌گیری امری جنایی و تلافی فعل مجرمانه است که جانی مرتکب شده و به سبب آن، صدماتی بر مجنّی علیه وارد کرده است تا به این سبب، حقِّ فوت شده‌ی مجنّی علیه استیفاء شود. (همان)

پی‌گیری نمودن اثر جنایت و ضرب و جرح را گویند به گونه‌ای که قصاص‌کننده عیناً همین جنایت وارده را به جانی وارد نماید. (قدرت‌الله خسروشاهی، قصاص از دیدگاه اسلام، نقل در کتابخانه الکترونیک اسلامی)

صاحب جواهر می‌گوید: مراد از قصاص در اینجا (کتاب القصاص)، پی‌گیری و دنبال نمودن اثر جنایت است به گونه‌ای که قصاص‌کننده، عین عمل جانی را نسبت به او انجام دهد. (محمّدحسن نجفی، جواهرالکلام، ج۴۲، ص۷ به نقل از همان)

این معنای اصطلاحی، اخّص از معنای لغوی است، گرچه در معنای لغوی نیز بعضی از لغت شناسان همین معنای تقاص در جراحات و حقوق در ذکر نموده‌اند. در مفهوم اصطلاحی قصاص، دو نکته وجود دارد که توجه بدان لازم است. اوّل آنکه در قصاص باید به میزان همان جنایت وارد شده به مجنّی علیه، بر جانی وارد شود نه بیشتر. دوم: اگر استیفاء اثر جنایت یا ضرب و جرح به پرداخت دیه یا عفو منجر شود یا اصولاً در یک جامعه یا مکتب پی‌جویی جنایت تا اخذ دیه یا عفو جایز باشد این نوع دنبال نمودن اثر جنایت را اصطلاحاً قصاص نمی‌گویند. هرچند از نظر لغوی ممکن است بتوان آن را قصاص دانست. (قدرت‌الله خسروشاهی، فلسفه‌ی قصاص از دیدگاه اسلام، نقل در همان)

 بخش دوم: تساوی ذاتی زن و مرد و تفاوت عرضی آن دو

مقدمه:

معرفت و شناخت هر موجودی، در گرو شناخت نظام هستی است؛ زیرا نظام هستی، به عنوان یک مجموعه، به هم پیوسته در حال حرکت به سوی کمال، مطرح است.

نظام هستی، نظام احسن و اکمل است. هیچ موجودی از این نظام جدا نیست. مسئله جنسیت در نظام هستی جریان دارد. مذکر و مؤنث بودن مخصوص انسان نیست، بلکه در تمامی موجودات آفرینش، مانند جمادات گیاهان و حیوانات نیز وجود دارد. اتم ها و الکترون ها نیز دور هسته مرکزی با همان خصوصیت جنسیت و زوجیت می چرخند. آفرینش هر دو از یک گوهر است.

از نظر علم منطق و فلسفه، آن چه نوع انسانی را هویت می دهد، همان حقیقتی است که از آن با تعبیرهای «خود»، «من» و «ذات» نام می بریم. در واقع، همان «نفس انسانی» که به گفته حکمای الهی حداقل پس از حدوث جزء مجردات و امری بسیط و تجزیه ناپذیر است.[۱]

بر اساس نظام خلقت زن و مرد در گوهر وجودی یکسان و مساوی هستند. هیچ کدام امتیازی بر دیگری ندارد. اصل خلقت خداوند هم بر اساس تساوی میان مرد و زن صورت پذیرفته است. نقص در خلقت او وجود ندارد. ]اَلَّذی اَحْسَنَ کُلُ شَیءٍ خَلْقَه[ [۲]؛ «همه چیز را خداوند به نیکوترین صورت خلق کرده است.»

پاسخ: در اندیشه بنیادین اسلام زن و مرد از نظر حقیقت و نوع یکسانند و فرقی میان آن دو وجود ندارد. پدیده جنسیت و تفاوت میان زن و مرد از این زاویه امر عارضی خارج از ذات و بیرون از حوزه داوری درباره ماهیت انسانی زن و مرد است. قرآن کریم، هدف از خلقت نوع انسان را عبودیت و بندگی می داند:

]وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنسَ إلاَّ لِیَعْبُدُونِ[ [۳]؛ «من جنّ و انس را نیافریدم، جز برای این که عبادتم کنند.» خداوند در عبارت، فرقی میان زن و مرد نگذاشته است و این مطلب را در قرآن، با عبارت های مختلفی بیان کرده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

الف) تساوی در خلقت